آگاه: این درحالی است که ترکیه از ۱۳سال پیش (از مارس ۲۰۱۲ - اسفند ۱۳۹۰) و همزمان با آغاز بحران گروه‌های تروریستی و مسلح در سوریه، فعالیت خود را در این کشور متوقف کرده بود و روز گذشته بعد از ۱۳سال و چیزی کمتر از یک هفته از سقوط بشار اسد، خبر از بازگشایی سفارت در این کشور می‌دهد. آینده سوریه پس از سقوط بشار اسد در پرده‌ای از ابهام است. در این میان، بسیاری از ناظران نقش کشورهای خارجی را در تحولات اخیر و بعدی سوریه پررنگ می‌بینند، به‌ویژه تاثیر ترکیه که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پشتیبانان گروه‌های مسلح مخالف اسد شناخته می‌شود.رهبر انقلاب اسلامی نیز روز چهارشنبه و در دیدار هزاران نفر از قشرهای مردم، با «تبیین لایه‌های مختلف حوادث سوریه، ترسیم منطق حضور ایران در این کشور، تشریح روند آتی تحولات منطقه و بیان درس‌ها و عبرت‌های قضایای سوریه»، تاکید کردند: «این حوادث محصول یک نقشه آمریکایی-صهیونیستی است و گستره مقاومت با یافتن استحکام و انگیزه بیشتر در مقابل فشارها و جنایت‌ها، به حول و قوه الهی همه منطقه را فراخواهد گرفت.»حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به نقش آشکار یک دولت همسایه سوریه در حوادث این کشور، گفتند: «باوجوداین، قرائن متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد توطئه‌گر، نقشه‌کش و اتاق فرمان اصلی، آمریکا و رژیم صهیونیستی هستند.» ایشان رفتار صهیونیست‌ها و آمریکایی‌ها با رخدادهای اخیر سوریه را یکی از این قرائن خواندند و افزودند: «اگر اینها نقشه‌کش حوادث سوریه نبوده‌اند، چرا برخلاف دیگر کشورها ساکت ننشستند و با بمباران صدها مرکز زیرساختی، فرودگاه، مراکز تحقیقاتی، مراکز تربیت دانشمند و نقاط دیگر سوریه، عملا در حوادث جاری دخالت کردند؟»
اگرچه رهبر انقلاب به‌صورت آشکار نامی از ترکیه نبردند اما تقریبا بر کسی پنهان نیست که این کشور همسایه که در حوادث سوریه نقش آشکار دارد، همان ترکیه به رهبری اردوغان است.
با خروج نیروهای روسیه و کشورمان از سوریه برخی بر این باورند که کاهش نفوذ ایران و روسیه در صحنه سیاسی سوریه و در حالی‌که این کشور به‌سوی نظم و نظامی جدید پیش می‌رود از یکسو و باتوجه‌به حمایت‌های گسترده ترکیه از گروه‌های مسلح می‌تواند نقش موثرتری را در تحولات سوریه باز کند و به بیانی دیگر، به مهم‌ترین بازیگر این میدان تبدیل شده است.نقش ترکیه به رهبری رجب طیب اردوغان در بحران سوریه و سقوط دولت بشار اسد، موضوعی پیچیده و چندبعدی است. ترکیه به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی در این بحران، به دلایل سیاسی، اقتصادی و امنیتی به حمایت از گروه‌های مخالف بشار اسد و به‌ویژه گروه‌های تروریستی نظیر تحریرالشام پرداخته و در این مدت نسبتا طولانی با هزینه‌های فراوان اهداف خود را دنبال کرده است.

ترکیه و رخدادهای سوریه
در ماه‌های اخیر، رسانه‌های ترکیه چندین بار مدعی شده بودند که این کشور مانع حمله گروه‌های مسلح به مناطق تحت کنترل دولت سوریه شده‌اند. بنابر ادعای این رسانه‌ها، این گروه‌ها در خرداد و مهر آماده انجام عملیات نظامی علیه دولت بشار اسد و ارتش او بودند. ترکیه از ۹آذر سال جاری و در دومین روز عملیات نظامی گروه‌های تروریستی و مسلح در سوریه، موضع عدم دخالت مستقیم در تحولات این کشور را اتخاذ کرده بود. با این حال، بسیاری از تحلیلگران و کارشناسان امر، نقش ترکیه در حوادث اخیر را برجسته می‌دانند و آن را تحقق آرزوی دیرینه این کشور برای تحقق نو عثمانی توصیف می‌کنند.

حمایت اردوغان از پیشروی تروریست‌ها در سوریه
موضع‌گیری اردوغان در روز جمعه هفته گذشته (۱۶آذر) بعد از مراسم نماز در استانبول علیه دولت سوریه و حمایت از مسلحان به‌روشنی نیت او را آشکار کرد. اردوغان خطاب به خبرنگاران با اشاره به اینکه هدف نهایی این نیروها دمشق است، افزود: «آرزو می‌کنم پیشروی نیروهای ضد رژیم پس از حلب، ادلب و حماه به سمت دمشق بدون حوادث یا فجایع ادامه یابد.» اردوغان همچنین از رهبری سوریه ابراز ناامیدی کرده و گفت: «ما از بشار اسد درخواست کردیم و گفتیم: بیایید آینده سوریه را با هم تعیین کنیم. متاسفانه پاسخ مثبتی دریافت نکردیم.»چنین نقشی از سوی ترکیه نخستین‌بار در اعتراضات سال۱۳۶۰ خورشیدی حماه نمایان شد؛ زمانی که اسلام‌گرایان ترکیه در ایجاد این اعتراضات نقش داشتند. اوایل دهه۱۳۹۰ خورشیدی نیز ترکیه آشکارا از لزوم کنار رفتن اسد دفاع می‌کرد. اکنون به نظر می‌رسد که اسلام‌گرایان ترکیه به هدف دیرینه خود در تغییر رژیم سیاسی سوریه دست یافته‌اند. ساعاتی پس از فروپاشی نظام اسد، هاکان فیدان، وزیر امورخارجه ترکیه، در نشست «آستانه» در دوحه قطر، با لحنی قاطع و همراه با توصیه اعلام کرد: «تمام گروه‌های مخالف سوری باید متحد شوند و دولتی فراگیر تشکیل دهند.»او این فروپاشی را نتیجه اجتناب‌ناپذیر ناتوانی رژیم اسد در پاسخگویی به نیازهای مردم خواند و گفت که وابستگی رژیم اسد به منابع غیرقانونی مانند درآمدهای مواد مخدر و آوارگی نیمی از جمعیت سوریه از عوامل اصلی سقوط آن بوده است. در همین حال، جودت ییلماز، معاون رییس‌جمهور ترکیه، بر اهمیت صلح پایدار و همزیستی مسالمت‌آمیز در سوریه تاکید کرده و بازگشت باعزت و داوطلبانه پناهجویان سوری را منوط به ایجاد امنیت و بهبود شرایط اقتصادی دانسته است. ییلماز همچنین مقابله با تهدیدات گروه‌های تروریستی در شمال سوریه را یکی از اولویت‌های اصلی ترکیه عنوان کرده و افزوده است که آنکارا از روند گذار سیاسی در سوریه حمایت می‌کند. اگرچه مقامات ترکیه ازجمله هاکان فیدان، وزیر امورخارجه این کشور که پیش‌تر برای مدت حدود هفت سال ریاست دستگاه امنیتی ترکیه را برعهده داشت، تاکید کرده‌اند آنکارا در این سقوط نقشی نداشته، منافع سیاسی و اقتصادی ترکیه در سقوط حکومت سوریه به تردیدها درباره این سخنان دامن می‌زند. فیدان پس از سقوط دولت اسد و به دنبال برگزاری نشست بررسی تحولات سوریه در دوحه گفت: «آنکارا از رویکرد سازنده روسیه و ایران در قبال بحران سوریه قدردانی می‌کند. سوریه نباید هیچ‌یک از همسایگان خود را تهدید کند.»

دلایل حمایت ترکیه از گروه‌های تروریستی
درخصوص اینکه چرا ترکیه از گروه‌های تروریستی برای تضعیف و درنهایت سقوط دولت بشار حمایت کرده، دلایل مختلفی ازسوی کارشناسان حوزه بین‌الملل مطرح می‌شود که شاید بتوان برخی از مهم‌ترین این دلایل را به شرح زیر بیان کرد:
۱. محافظت از مرزها: یکی از اهداف اصلی ترکیه در حمایت از گروه‌های مسلح، جلوگیری از گسترش نفوذ کردها و گروه‌های شبه‌نظامی مرتبط با PKK (حزب کارگران کردستان) در مرزهای جنوبی خود است.
۲. ایجاد منطقه نفوذ: اردوغان به‌دنبال ایجاد یک منطقه نفوذ در شمال سوریه است که بتواند در آنجا نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را گسترش دهد. به اعتقاد حاکمان ترکیه، این امر می‌تواند به تقویت موقعیت ترکیه در مذاکرات بین‌المللی کمک کند.
۳. تغییر توازن قوا: حمایت از گروه‌های مخالف بشار اسد می‌تواند به تغییر توازن قوا در سوریه و تضعیف دولت مرکزی منجر شود که به نفع منافع ترکیه است که این امر با سقوط دولت بشار اسد و تسلط گروه‌های مسلح بر دمشق تا حدود زیادی محقق شده است.
۴. منافع اقتصادی: جنگ در سوریه منجر به فرصت‌های اقتصادی برای ترکیه شده است، ازجمله تجارت با گروه‌های مسلح و استفاده از منابع طبیعی مناطق تحت کنترل آنها، از سوی دیگر، ترکیه به ارتباط با گروه‌های تروریستی سهم بسیار قابل‌توجهی از نفت و منابع سوریه را به خود اختصاص داده است.
رسانه‌ها دو دلیل سیاسی برای حمایت و پشتیبانی ترکیه از سقوط حکومت اسد در سوریه مطرح کرده‌اند: نخست آنکه اردوغان به‌دلیل امتناع اسد از همکاری، به‌سمت گزینه‌های غیردیپلماتیک مایل شد. دیگر اینکه اردوغان در تلاش است پیش از آغازبه‌کار رسمی دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری منتخب ایالات‌متحده در بهمن۱۴۰۳، ابزاری برای چانه‌زنی در دست داشته باشد تا او از کُردهای سوریه که ترکیه آنها را «خطراتی بالقوه برای خود» می‌داند، حمایت نکند.یگان‌های «مدافع خلق کرد سوریه» که در شمال این کشور، در مجاورت مرزهای جنوبی ترکیه حضور دارند، ازسوی آنکارا وابسته به گروه «پ‌ک‌ک» (حزب کارگران کردستان) معرفی می‌شوند. پ‌ک‌ک ازسوی ترکیه به‌عنوان گروه تروریستی شناخته می‌شود.
از سوی دیگر، آمارهای متفاوتی از تعداد پناهجویان سوری در ترکیه اعلام می‌شود. براساس این آمارها، برآورد می‌شود بین دو تا هفت میلیون آواره سوری در ترکیه حضور داشته باشند. اسفند ۱۴۰۲، امید اوزداغ، رهبر حزب ظفر، با بیان اینکه پنج‌میلیون سوری ثبت‌نام شده و دومیلیون سوری قاچاق در ترکیه زندگی می‌کنند، نرخ تولد سوری‌ها را نسبت‌به ترک‌ها بالاتر دانست و آن را «خطری برای آینده ترکیه» ارزیابی کرد.علاوه‌براین، جمعیت پناهجویان سوری در ترکیه، بر بازار و اقتصاد این کشور نیز تاثیراتی داشته است. بازگشت سوری‌ها به کشورشان برای دولت ترکیه که ازسوی مخالفان تندرو به «مماشات با پناهجویان» متهم است، دستاورد مثبتی محسوب می‌شود. از دیگر سو، ترکیه در صورت دسترسی به سرزمین‌های شمال سوریه، می‌تواند از نظر اقتصادی زمینه اتصال آسیای مرکزی به شرق مدیترانه را فراهم کند.

نتایج و پیامدها
حمایت ترکیه از گروه‌های مسلح و تروریستی در سوریه نه‌تنها به تضعیف دولت بشار اسد کمک کرده است، بلکه موجب بروز بحران‌های انسانی و امنیتی در منطقه شده است. این اقدامات همچنین روابط ترکیه با کشورهایی مانند روسیه و ایران را پیچیده‌تر کرده است.

فرصت‌ها و چالش‌های ترکیه در سوریه جدید از نگاه اندیشکده آمریکایی
تحلیلگر «موسسه خاورمیانه» معتقد است که چالش‌های ترکیه در کنار پیچیدگی اوضاع، موضوع سوریه را نه‌تنها به مهم‌ترین مسئله آنکارا در سیاست خارجی بلکه در عرصه سیاست داخلی نیز تبدیل کرده است.«ملیحه بنلی آلتونیسیک» کارشناس این اندیشکده مستقر در واشنگتن درمورد سیاست ترکیه در دوران جدید سوریه عنوان کرد که شاید ترکیه باتوجه‌به حمایت طولانی‌مدت از نیروهای معارض، خود را در وضعیت خوبی در سوریه احساس کند اما شرایط تازه چالش‌هایی را هم برای آنکارا به‌دنبال خواهد داشت. وی تاکید دارد: سوریه به‌دلیل موضوعاتی همچون داشتن مرز مشترک طولانی با ترکیه، حضور جمعیت زیادی از پناهجویان سوری، استقرار نظامی ترکیه در بخش‌هایی از شمال سوریه و نقش‌آفرینی یگان‌های کرد مدافع خلق (YPG)، بدون شک یکی از مهم‌ترین مسائل آنکارا، نه‌تنها در حوزه سیاست خارجی بلکه در زمینه سیاست داخلی به شمار می‌رود.کارشناس این اندیشکده آمریکایی اظهار کرد که آنکارا تسلط شورشیان بر سوریه با این سرعت را پیش‌بینی نمی‌کرد و باتوجه‌به یک‌سری تغییر و تحولات در معادلات منطقه‌ای، ترکیه هم انتظار دارد تغییراتی در سوریه رخ بدهد. به همین دلیل آنکارا باید برای این دگرگونی‌ها آماده شود.
این تحلیلگر، ترکیه را تنها بازیگری عنوان کرد که از آغاز قیام سوریه در سال۲۰۱۱ حامی نیروهای مخالف بشار اسد بود و افزود که آنکارا ممکن است خود را در موقعیتی سودمند در سوریه جدید ببیند، بااین‌حال در ترکیه این انتظار وجود دارد که حداقل تعدادی از نزدیک به چهارمیلیون مهاجر سوری به کشورشان بازگردند. وی تاکید کرد: درهرصورت شرایط جدید سوریه همچنان چالش‌هایی را برای ترکیه ایجاد خواهد کرد. مدیریت یک انتقال قدرت موفق و منظم در کشوری که سال‌ها درگیر جنگ بود، آسان نخواهد بود. ترکیه همچنین نگران چگونگی واکنش یگان‌های مدافع خلق کرد (YPG) نسبت به این تحولات است؛ به همین دلیل، «هاکان فیدان» وزیر امورخارجه ترکیه بر اهمیت تمامیت ارضی سوریه تاکید کرده است.این کارشناس افزود: سیاست آمریکا در قبال این تحولات نیز حیاتی است، ضمن آنکه مداخلات اسرائیل در جنوب و تلاش برای ایجاد یک منطقه حائل می‌تواند ثبات در سوریه را به خطر بیندازد؛ بنابراین، دوران جدید سوریه با چالش‌های جدیدی برای ترکیه همراه شده است. آلتونیسیک در پایان توصیه می‌کند که بهتر است ترکیه باتوجه‌به چالش‌های موجود و پیچیدگی اوضاع سوریه، تغییر در سبک سیاست خارجی ترکیه خود را با هیاهوی کمتر و کم کردن از انتظارات غیرمنطقی همراه سازد.