تاریخچه دایره‌المعارف، از یونان تا امروز
شکل‌گیری دایره‌المعارف‌ها به دوران باستان بازمی‌گردد. اولین نمونه‌های دایره‌المعارف‌ها در تمدن‌های یونان و روم باستان پدید آمدند. یکی از قدیمی‌ترین دایره‌المعارف‌ها، اثر پلینی با عنوان «تاریخ طبیعی» (Naturalis Historia) است که در قرن اول میلادی نوشته شد. این اثر شامل اطلاعاتی در زمینه‌های مختلف مانند علوم طبیعی، هنر و تاریخ بود. در قرون وسطی نیز دایره‌المعارف‌هایی در جهان اسلام و اروپا نوشته شدند؛ برای مثال، دایره‌المعارف «مفاتیح العلوم» اثر ابوعبدالله خوارزمی در قرن چهارم هجری (دهم میلادی) و «کتاب الحیوان» اثر جاحظ از نمونه‌های مهم در تمدن اسلامی هستند.
در دوره رنسانس و پس از آن، دایره‌المعارف‌ها به شکل مدرن‌تری درآمدند. یکی از مهم‌ترین دایره‌المعارف‌های دوران جدید، «دایره‌المعارف یا فرهنگ علوم، هنرها و پیشه‌ها» (Encyclopédie) است که در قرن هجدهم ازسوی دیدرو و دالامبر در فرانسه منتشر شد. این اثر تاثیر زیادی بر روشنگری و پیشرفت دانش در اروپا داشت. به‌طورکلی، دایره‌المعارف‌ها در طول تاریخ به‌عنوان منابعی برای جمع‌آوری و سازمان‌دهی دانش بشری توسعه یافتند.
در قرن‌های اخیر، دایره‌المعارف‌ها نقش مهمی در دسترسی به دانش عمومی و تخصصی ایفا کرده‌اند. برخی از مهم‌ترین دایره‌المعارف‌های معاصر به نحوی شکل گرفتند که تا امروز پیوسته گسترش یافتند و توسعه آنها ادامه دارد. دایره‌المعارف بریتانیکا (Encyclopedia Britannica) یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین دایره‌المعارف‌های موجود انگلیسی‌زبان است که اولین‌بار در سال۱۷۶۸ در اسکاتلند منتشر شد. این دایره‌المعارف به‌عنوان مرجعی معتبر در زمینه‌های مختلف علمی، تاریخی و فرهنگی شناخته می‌شود که در سال‌های اخیر، نسخه دیجیتال آن نیز در دسترس قرار گرفته است. دایره‌المعارف آمریکانا (Encyclopedia Americana) در سال۱۸۲۹ در ایالات‌متحده آمریکا منتشر شد و به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دایره‌المعارف‌های انگلیسی‌زبان شناخته می‌شود. تمرکز آن بیشتر بر موضوعات مرتبط با آمریکا و تاریخ آن است. دایره‌المعارف ایرانیکا (Encyclopedia Iranica) به‌صورت تخصصی به موضوعات مرتبط با ایران، تاریخ، فرهنگ و تمدن ایرانی می‌پردازد و اولین جلد آن در سال۱۹۸۲ منتشر شد و همچنان درحال‌توسعه است. دایره‌المعارف اسلام (Encyclopedia of Islam) به‌شکل تخصصی به موضوعات مرتبط با اسلام، تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی می‌پردازد. اولین ویرایش این دایره‌المعارف در سال۱۹۱۳ منتشر شد و ویرایش‌های بعدی نیز ادامه یافته‌اند. دایره‌المعارف فرانسوی‌زبان لاروس (Larousse) در سال۱۸۶۶ تاسیس شد و به‌عنوان یکی از معتبرترین منابع اطلاعاتی در فرانسه و جهان فرانسوی‌زبان شناخته می‌شود. دایره‌المعارف بروکهاوس (Brockhaus) آلمانی‌زبان است که در قرن نوزدهم تاسیس شد و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعاتی در آلمان شناخته می‌شود.
ویژگی‌های دایره‌المعارف‌های جدید، نخست این است که اغلب به‌صورت تخصصی به حوزه‌ها و موضوعات خاصی مانند فلسفه، علوم یا تاریخ اختصاص یافته‌اند. به‌روزرسانی مداوم و سالانه در آنها صورت می‌پذیرد و اغلب نسخه دیجیتال دارند و این نسخه‌ها به‌طور مرتب به‌روز می‌شوند تا اطلاعات جدید را شامل شوند. این دایره‌المعارف‌ها، گروه‌های تخصصی تالیف و گردآوری دارند و بر محتوای آنها نظارت مستمر وجود دارد.
شکل‌گیری دانشنامه آزاد «ویکی‌پدیا»
ویکی‌پدیا به‌عنوان نسخه تکمیلی یا نسخه جدید نیوپدیا (nupedia) آغازبه‌کار کرد. نیوپدیا پروژه دانشنامه رایگان و برخطی بود که مقاله‌هایش به دست کارشناسان و به‌صورت رسمی نوشته می‌شدند. نیوپدیا در تاریخ ۹مارس ۲۰۰۰ (۱۹اسفند ۱۳۷۸) تحت مالکیت شرکت بومیس که یک شرکت پورتال وب بود، بنیان‌گذاری شد. شرکت بومیس که در سال۱۹۹۶ بنیان‌گذاری شده بود، یک پایگاه اینترنتی محتوای غیراخلاقی بود و سرمایه نخستین دانشنامه آزاد نیوپدیا و جانشین آن ویکی‌پدیا، ازسوی آن تا سال۲۰۰۳ تامین می‌شد. پهنای باند و سرور استفاده‌شده برای پروژه ویکی‌پدیا، ازسوی بومیس اهدا شد و بسیاری از کارمندان شرکت بومیس و نیز مدیرعامل این شرکت در ایجاد اولیه ویکی‌پدیا همکاری کردند.
اعضای برجسته نیوپدیا عبارت بودند از جیمی ویلز، رییس شرکت و تصمیم‌گیرنده نهایی و لری سَنگِر، رییس بخش ویرایش و نوشتار نیوپدیا و (بعدها) ویکی‌پدیا. سنگر، نیوپدیا را این‌طور توصیف می‌کند که بین همه دانشنامه‌های موجود آن دوره، تنها نیوپدیا دارای مطالب آزاد بود و محدودیت اندازه نداشت، زیرا روی اینترنت قرار داشت. ضمنا به‌خاطر ماهیت عمومی و طیف گسترده نویسندگان خود، بی‌طرف بود. نیوپدیا دارای هفت مرحله بازنگری ازسوی کارشناسان متخصص در زمینه‌های مختلف بود ولی بعدها همگان به این باور رسیدند که این روند برای تولید مقاله‌ها بسیار کند است. شرکت بومیس که پایه‌گذار این دانشنامه بود نقشه‌هایی برای تبلیغات داشت تا از طریق آن، جبران سرمایه کند. گرچه درنهایت با مخالفت کاربران، مجبور شد به‌عنوان نهادی غیرانتفاعی، رویکرد تبلیغات خود را تعطیل کند و به استفاده از اعانه و حمایت‌های مختلف اکتفا کند. این دانشنامه در ابتدا دارای مجوز مطلب آزاد نیوپدیا بود ولی درست قبل از تشکیل ویکی‌پدیا و با اصرار ریچارد استالمن (پیشرو جنبش نرم‌افزار آزاد)، مجوز خود را تبدیل به مجوز حق تالیف آزاد گنو (GNU) کرد.
ویکی‌پدیا برای نخستین‌بار در تاریخ ۱۵ژانویه ۲۰۰۱ (۲۶دی ۱۳۷۹) و فقط به زبان انگلیسی به نام wikipedia.com به دنیای تازه اینترنت وصل شد. ویکی‌پدیا از ۱۰ژانویه یکی از قابلیت‌های Nupedia.com به‌شمار می‌رفت. به این صورت که مشارکت‌کنندگان عمومی می‌توانستند مقاله‌های خود را در آن وارد کنند تا پس از مرور در نیوپدیا قرار گیرد؛ ولی پس از آنکه هیات مشورتی کارشناسان نیوپدیا مدل تولید آن را رد کرد، از وبگاه نیوپدیا برداشته شد. بعد از آن ویکی‌پدیا به‌صورت پروژه‌ای جدا از نیوپدیا شروع به کار کرد. سیاست «دیدگاه بی‌طرفانه» که شبیه به سیاست پیشین «بی‌طرفی» نیوپدیا بود در همان ماه‌های اول طراحی شد. ویکی‌پدیا سریعا مشارکت‌کنندگانی از نیوپدیا و موتورهای جست‌وجو به‌دست‌آورد.
دغدغه‌های اصلی محتوایی
اگرچه تمامی محتوای ویکی‌پدیا تحت مجوز کریتیو کامنز منتشر می‌شود و به‌طور رایگان در دسترس عموم قرار دارد، نظارت بر اینکه قانون کپی‌رایت رعایت می‌شود، مسئله مهمی است که در تمام مقالات و صفحات آن باید مدنظر قرار بگیرد. تفاوت قانون کپی‌رایت در کشورهای مختلف، استفاده از محتوای دارای کپی‌رایت ازسوی کاربران، نقل محتوای ویکی‌پدیا و مسائلی از این دست، باعث شده است که سیستم نظارت سختی بر این دانشنامه از نظر کپی‌رایت وجود داشته باشد.
ازآنجاکه هر کاربری می‌تواند با رعایت قوانین ویکی‌پدیا، مقالات را ویرایش یا ایجاد کند. این رویکرد مشارکتی باعث گسترش سریع محتوا شده است اما مسئله مهم‌تری در پی این موضوع ایجاد شده است که باتوجه‌به سیاست‌های سختگیرانه ویکی‌پدیا، همچنان راه‌حلی برای آن وجود ندارد.
نخستین موضوع، اعتبار اطلاعات درج‌شده در این پایگاه است. ازآنجاکه هر کاربری می‌تواند محتوا را ویرایش کند، ممکن است اطلاعات نادرست یا جانبدارانه در مقالات وجود داشته باشد. اینکه هر کاربر بتواند تنها با ارجاع به منبع یا منابعی، مطلبی را به مقاله‌ای در یک دانشنامه اضافه کند، می‌تواند اطلاعاتی را با سوگیری خاص منتشر کند. از سوی دیگر، سوگیری ناظران نیز می‌تواند در انتشار یا عدم انتشار مطالب اضافه‌شده اثرگذار باشد؛ بنابراین اعتبار محتوای درج‌شده در این پایگاه، چندان نمی‌تواند قابل اتکا باشد.
نکته بعدی تخریب‌گری یا Vandalism است که برخی کاربران ممکن است به‌عمد اطلاعات نادرست وارد کنند یا محتوا را تخریب کنند؛ تجربه‌ای که در نمونه‌های ایرانی دیده شد و شاهد گزارش تلویزیونی فوتبالی بودیم که گزارشگر به دلیل خواندن نام معمار ورزشگاه فرانسه از مقاله تخریب‌شده ویکی‌پدیا، مدتی بر سر زبان‌ها افتاده بود یا در صفحه سیاستمداران، عکس یا مطالب آنان ازسوی مخالفان، ویرایش و توهین‌هایی درج می‌شود.
عدم تخصص نیز مسئله بعدی است که در برخی مقالات ممکن است به‌دلیل نوشته‌شدن ازسوی افراد غیرمتخصص، با مشکل برخوردارنبودن از دقت کافی مواجه شوند. در چنین مواردی، مراجعه به دانشنامه، می‌تواند گمراهی بیشتری را به همراه داشته باشد.
مکث در عصر سرعت
هنگامی که در موتورهای جست‌وجو، نخستین نتایج، از ویکی‌پدیا به ما نشان داده می‌شوند و ما نیز به‌دلیل عجله در دستیابی به خواسته، به همان نتایج اول اکتفا می‌کنیم، لازم است اندکی درنگ کنیم. بررسی کنیم که آیا هرچه گفته شده درست است؟ هر آنچه در اختیار داریم دقیق است؟ با چنین شرایطی، آیا استفاده از این حجم از محتوا، می‌تواند کمکی به افزایش دانش ما بکند یا لازم است در لحظه استفاده، درنگی در آنچه در اختیار داریم بکنیم و دقتی در ارجاعات داده شده نیز بکنیم؟ به نظر می‌رسد لازم است سرعت را فدای دقت بکنیم و از نتیجه اطمینان حاصل کنیم.