آگاه: روز هوای پاک یادآور این حقیقت است که هوای سالم یک حق اساسی برای همه انسان‌هاست. در ایران اما بحران آلودگی هوا به نقطه‌ای رسیده که اقدامات فوری و جدی را طلب می‌کند. اگرچه چالش‌ها بزرگ هستند، با همکاری دولت، صنایع و مردم، می‌توان گام‌های موثری برای بهبود کیفیت هوا برداشت و از این بحران عبور کرد.
به گزارش آگاه و طبق گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست، آمار روزهای پاک در سال جاری به طرز قابل‌توجهی کاهش یافته است. شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان، مشهد و اهواز بیشترین آلودگی را تجربه کرده‌اند. به گفته مسئولان، دلایل متعددی در این امر دخیل هستند، ازجمله: رشد صنایع آلاینده، افزایش تعداد خودروها و کاهش نظارت بر منابع آلاینده.
دلایل اصلی آلودگی هوا
سیاه انتشار در آمار مربوط به سال۹۶ بابت منابع آلایندگی هوای تهران، سهم منابع ثابت ۱۷درصد و منابع متحرک ۸۳درصد اعلام شده است. همچنین در آلاینده ذرات معلق سهم منابع متحرک ۶۰درصد و منابع ثابت ۴۰درصد بود. از کل عوامل آلاینده هوای تهران سهم خودروهای سواری و تاکسی و وانت درمجموع ۵۶درصد و به‌طور مجزا سهم خودروهای فرسوده و کاربراتوری ۲۱.۳درصد است. تعداد بالای خودروهای قدیمی و فرسوده یکی از مهم‌ترین دلایل آلودگی هوا در ایران است. این خودروها با مصرف سوخت بالا و انتشار آلاینده‌های بیشتر، سهم قابل‌توجهی در آلودگی هوا دارند. درحال‌حاضر حدود ۴.۵میلیون خودرو و ۴.۲میلیون موتورسیکلت در تهران تردد دارند که بیش از ۴۰درصد آنها عمر مفید خود را سپری کرده و فرسوده محسوب می‌شوند؛ لذا لازم است به‌سرعت برای جایگزینی آنها تصمیم گرفته شود.از ابتدای امسال تا پایان آبان تعداد ۲۳۷هزار خودروی فرسوده در کشور اسقاط شده که پیش‌بینی می‌شود اسقاط خودروهای فرسوده تا پایان سال به ۳۵۰هزار دستگاه افزایش پیدا کند. این آمار در شرایطی مطرح شده که گفته می‌شود برای رسیدن به شرایط ایده‌آل باید سالانه ۵۰۰هزار خودروی فرسوده اسقاط شود.
سهم صنایع آلاینده در آلودگی هوا
در کنار این نمی‌توان از تقصیر صنایع آلاینده به‌راحتی گذشت. بسیاری از صنایع، به‌ویژه در اطراف شهرهای بزرگ، بدون رعایت استانداردهای زیست‌محیطی فعالیت می‌کنند. نبود فیلترهای مناسب و عدم استفاده از فناوری‌های پاک، باعث انتشار گسترده آلاینده‌ها می‌شود. این در حالی است که کیفیت پایین سوخت‌های فسیلی در ایران، مانند گازوییل و بنزین، به افزایش آلودگی کمک می‌کند. وجود گوگرد بالا در سوخت، ازجمله دلایل اصلی انتشار ذرات معلق در هواست.
گرمایش منازل و مراکز عمومی
آلودگی هوا در فصل‌های سرد سال به اوج خودش می‌رسد در فصل سرما، استفاده از سوخت‌های فسیلی برای گرمایش، به‌ویژه در مناطقی که گازرسانی مناسب انجام نشده است، به‌شدت آلودگی را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، گردوغبار، به‌ویژه در استان‌های جنوبی و غربی کشور، یکی دیگر از عوامل آلودگی هواست. تغییرات اقلیمی و خشک شدن تالاب‌ها این مشکل را تشدید کرده است.
محمد رضایی، کارشناس محیط‌زیست و استاد دانشگاه، در گفت‌وگو با روزنامه «آگاه» می‌گوید: مقصر اصلی آلودگی هوا را نمی‌توان به یک عامل یا گروه خاص محدود کرد اما اگر بخواهیم اولویت‌بندی کنیم، می‌توان گفت که دولت‌ها و سیاست‌گذاران نقش مهمی در این خصوص برعهده دارند. تصمیم‌گیری‌های ضعیف در زمینه کنترل آلودگی هوا، نظارت ناکافی بر صنایع و خودروسازان و عدم اجرای قوانین موجود باعث تشدید این مشکل شده است. او با اشاره بر اینکه صنایع بزرگ که بدون توجه به استانداردهای زیست‌محیطی فعالیت می‌کنند نیز سهم زیادی در این بحران دارند، اضافه می‌کند: هنوز فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه عمومی در میان مردم نهادینه نشده است و ما شاهد استفاده مردم از خودروهای شخصی هستیم، چراکه استفاده از وسایل نقلیه عمومی می‌تواند در کاهش میزان آلودگی هوا نقش موثری ایفا کند. رضایی بر این باور است که راهکارهای زیادی برای کاهش آلودگی هوا وجود دارد اما اجرای آنها نیازمند تعهد و همکاری همه‌جانبه است. ارتقای کیفیت سوخت و حذف گوگرد از فرآورده‌های نفتی، توسعه و تقویت سیستم حمل‌ونقل عمومی و جایگزینی خودروهای فرسوده با خودروهای برقی یا هیبریدی، نظارت بیشتر بر صنایع و الزام آنها به استفاده از فناوری‌های پاک، اجرای طرح‌های آبیاری و مدیریت پایدار تالاب‌ها برای کاهش گردوغبار و آموزش و آگاهی‌رسانی به مردم درباره نقش فردی آنها در کاهش آلودگی هوا می تواند از راهکارهایی باشد که در این زمینه اثرگذار است. این کارشناس محیط‌زیست با اشاره به اینکه می‌توان با برنامه‌ریزی آلودگی هوا را کاهش داد، تاکید می‌کند: قطعا امید وجود دارد. کشورهایی مانند چین که زمانی با بحران آلودگی شدید مواجه بودند، توانستند با سیاست‌گذاری‌های درست و تلاش مستمر، وضعیت را بهبود بخشند. اگر ایران هم به‌صورت جدی وارد عمل شود، می‌توان انتظار داشت که در آینده نزدیک شاهد کاهش آلودگی باشیم.
روزهای آلوده
شلیک به سلامتی مردم
اعظم غلامی، فوق‌تخصص ریه درباره تاثیرات آلودگی هوا بر سلامت به‌خصوص کودکان به روزنامه «آگاه» می‌گوید: آلودگی هوا یک تهدید جدی برای سلامت عمومی است. ذرات معلق، ازجمله PM۲.۵ وPM۱۰ و گازهای آلاینده مانند دی‌اکسید نیتروژن (NO۲) و اوزون(O۳)، می‌توانند به سیستم تنفسی و قلبی-عروقی آسیب برسانند. این آلاینده‌ها وارد دستگاه تنفسی شده و به ریه‌ها و حتی جریان خون نفوذ می‌کنند. نتیجه آن افزایش خطر بیماری‌های ریوی، حملات قلبی، و حتی مرگ زودرس است.
او با تاکید بر اینکه افرادی که بیماری‌های مزمن قلبی و ریوی دارند، سالمندان، کودکان و زنان باردار ازجمله گروه‌های پرخطر هستند، خاطرنشان می‌کند: کودکان به‌دلیل اینکه سیستم ایمنی و تنفسی‌شان هنوز به‌طور کامل توسعه نیافته، بیشتر تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند. همچنین، سالمندان به‌دلیل ضعف سیستم ایمنی و وجود بیماری‌های زمینه‌ای، آسیب‌پذیرتر هستند. آلودگی هوا می‌تواند باعث التهاب عروق، اختلال در عملکرد دیواره‌های عروقی و افزایش لخته‌سازی خون شود. این مشکلات می‌توانند خطر حملات قلبی، سکته مغزی و فشار خون بالا را افزایش دهند. تحقیقات نشان داده‌اند که افزایش ذرات معلق در هوا با افزایش نرخ بستری شدن بیماران قلبی مرتبط است.
غلامی با تاکید بر اینکه آلودگی هوا می‌تواند بر اعصاب و روان افراد نیز تاثیر بگذارد، می‌گوید: مطالعات جدید نشان داده‌اند که آلودگی هوا می‌تواند بر سلامت روانی نیز تاثیر بگذارد. ارتباطاتی بین قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا و افزایش افسردگی، اضطراب و حتی بیماری آلزایمر شناسایی شده است. آلاینده‌ها ممکن است با ایجاد التهاب مزمن در مغز، به سیستم عصبی آسیب برسانند. به اعتقاد او، در روزهای آلوده، از فعالیت‌های سنگین در فضای باز خودداری کرد و بهتر است افراد در خانه از دستگاه‌های تصفیه هوا استفاده کنند. از سوی دیگر، باید مصرف موادغذایی حاوی آنتی‌اکسیدان‌ها، مانند میوه‌ها و سبزیجات، را افزایش داد.
ماسک‌هایی مانند N۹۵ می‌توانند تا حدی از ورود ذرات معلق به ریه‌ها جلوگیری کنند به همین دلیل توصیه می‌شود که شهروندان به‌خصوص افراد گروه‌های حساس از این ماسک‌ها استفاده کنند. اعظم غلامی، فوق‌تخصص ریه معتقد است که مهم‌ترین اقدام، کاهش منابع آلاینده است. در سطح فردی، تغییر سبک زندگی، مانند استفاده از وسایل نقلیه عمومی، کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و حمایت از سیاست‌های زیست‌محیطی، تاثیرات مثبتی دارد. همچنین، انجام معاینات دوره‌ای برای شناسایی زودهنگام مشکلات ناشی از آلودگی هوا بسیار مهم است.
آلودگی هوا مشکل جدی ۷ کلانشهر
شینا انصاری ـ رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست
وقتی در اواخر دهه۷۰ شمسی، روز ۲۹دی به‌عنوان روز ملی هوای پاک به تصویب رسید، امید بر این بود که با اجرای برنامه ملی کاهش آلودگی هوای شهر تهران که در سال۱۳۷۹ در هفت محور به تصویب رسید، حتی در دی هم باتوجه‌به وقوع پدیده وارونگی دما و تشدید آلودگی هوا در این ایام از سال شاهد آلودگی هوا در تهران نباشیم ولی اجرا نشدن برنامه‌ها در سال‌های بعد موجب شد که نه‌تنها در تهران که در هفت کلانشهر کشور، آلودگی هوا به یکی از مهم‌ترین مسائل محیط‌زیستی کشور تبدیل شود.
پس از گذشت هفت سال از تصویب قانون هوای پاک، همچنان بخش زیادی از تکالیف قانونی اجرا نشده است. از مجموع ۱۶محور عملیاتی قانون هوای پاک و از ۲۲۸حکم شناسایی‌شده برای ۲۳دستگاه اجرایی، ۲۸حکم انجام‌شده، ۱۳۸حکم به‌صورت ناقص اجرایی شده و ۶۲حکم نیز انجام نشده است؛ برای نمونه در زمینه اسقاط خودروهای فرسوده حدود ۲۷میلیون خودرو باید از چرخه فعالیت خارج شوند اما از سال۱۳۹۶ تاکنون فقط ۴۴۰هزار وسیله‌نقلیه اسقاط شده، یعنی ۱.۶درصد از تکلیف قانونی محقق شده است.
ارتقای کیفیت سوخت مصرفی وسایل نقلیه موتوری یکی دیگر از مواد قانون است که مطابق با آن باید از سال۱۳۹۹ سوخت توزیعی کشور استاندارد ملی یورو۴ را دارا باشد اما اکنون روزانه از ۱۱۲میلیون لیتر سوخت توزیعی، ۴۴میلیون لیتر سوخت «یورو۴» در کشور توزیع می‌شود که معادل ۳۹درصد است. در ناوگان حمل‌ونقل عمومی، سهم حمل‌ونقل با اتوبوس و مترو از سفرهای شهری باید ۵۰درصد باشد اما اکنون سهم حمل‌ونقل با اتوبوس و مترو فقط ۱۳درصد است.
در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مطابق با ماده۱۹ قانون، سالانه ۳۰درصد از افزایش تقاضای برق کشور باید از انرژی‌های تجدیدپذیر تامین می‌شد اما از سال۱۳۹۶ تا پایان سال۱۴۰۲ ظرفیت تجمیعی نیروگاه‌های تجدیدپذیر کشور حدود ۶۱۱مگاوات معادل با دو درصد از افزایش تولید بوده است. در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۲ هیات وزیران دولت وقت، طی دو نوبت مهلت قانونی اعمال استانداردهای آلایندگی خودروها، موتورسیکلت‌ها و وسایل نقلیه غیرجاده‌ای وارداتی و تولید داخل را تمدید کرد که طبیعتا منجر به کاهش کیفیت هوای کشور شده است.
در پایان سال مالی ۱۴۰۲ فقط ۱۳درصد اعتبار موردنیاز سازمان حفاظت محیط‌زیست مرتبط با اجرای تکالیف قانون هوای پاک در اختیار سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفته است. ارزیابی محورهای اصلی قانون هوای پاک نشان می‌دهد حل مسئله آلودگی هوا به‌رغم وجود قوانین و آیین‌نامه‌ها به دلایل مختلف در اولویت قرار نداشته است. به بیان دیگر، پیامدهای خطرناک آلودگی هوا به‌صورت کامل درک نشده‌اند. مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا ملموس و عینی نبوده‌اند و خسارات اقتصادی آلودگی هوا گرچه بارها و بارها گفته شده‌اند ولی گویی شناخت دقیقی از عمق و وسعت مسئله وجود نداشته است. تا زمانی که «سیاست‌های هوای پاک» فاقد اهمیت و اولویت درخور باشد، صرف وضع قوانین نمی‌تواند به حل مسئله منجر شود.
سازمان حفاظت محیط‌زیست در دولت چهاردهم ضمن فعال‌کردن کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کشور و برگزاری مستمر جلسات با حضور معاون اجرایی رییس‌جمهوری، موضوع کلانشهرهای آلوده را متناسب با سهم منابع انتشار در اولویت قرار داده است. مصوباتی داشته که قابلیت پایش و رصد باشند و مکررا پیگیری شوند. سازمان در پنج ماه گذشته باتوجه‌به وظیفه قانونی خود گزارش دستگاه‌های اجرایی را دریافت و بعد از صحت‌سنجی، برای هیات دولت و دستگاه‌های نظارتی ارسال می‌کند که با هدف افزایش شفافیت و سرعت جمع‌آوری گزارش‌ها و مدیریت داده‌ها سامانه قانون هوای پاک را در دست اجرا دارد. مجموع اسقاط خودروهای فرسوده در سال۱۴۰۳ تاکنون، ۲۷۳هزار وسیله نقلیه بوده است که البته با هدف پیش‌بینی‌شده در برنامه هفتم پیشرفت که باید ۵۰۰هزار خودرو اسقاط شود، هنوز فاصله دارد.
توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر هم از موضوعات اولویت‌دار دولت است که برخی موانع با هدف تسهیل فرآیند اجرای آن مرتفع شده است و طی همکاری فی‌مابین با ساتبا انتظار بر این است که توسعه نیروگاه‌های خورشیدی سرعت بیشتری پیدا کنند. بسنده کردن به راهکارهای کوتاه‌مدت و اضطراری نمی‌تواند پاسخی درخور، مناسب و پایدار برای رفع مشکل آلودگی هوا در شهرهای بزرگ کشور پیش‌روی ما قرار دهد. ما در سازمان حفاظت محیط‌زیست به «آلودگی هوا» به‌مثابه یک مسئله فرابخشی نگاه می‌کنیم و متناسب با آن به‌صورت مستمر برای هماهنگی و اقدام دستگاه‌ها در چارچوب قوانین و اسناد بالادستی تلاش می‌کنیم.
هماهنگی بین‌سازمانی وجود ندارد
محمدرضا محبوب‌فر، کارشناس محیط‌زیست درباره نقش سازمان‌های مختلف در اجرای قانون هوای پاک به آگاه می‌گوید: سازمان‌هایی که در اجرای قانون هوای پاک مسئولیت دارند، شامل وزارت محیط‌زیست، سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت کشور، وزارت نفت و شهرداری‌ها هستند. وزارت محیط‌زیست به‌عنوان نهاد کلیدی در سیاست‌گذاری و نظارت بر آلودگی هوا عمل می‌کند. شهرداری‌ها مسئول برنامه‌ریزی برای کاهش آلودگی در شهرها و توسعه حمل‌ونقل عمومی هستند. وزارت نفت باید به اصلاح سوخت و کاهش آلاینده‌ها در این بخش بپردازد. اما متاسفانه، هماهنگی بین این نهادها اغلب ناکافی است و مشکلات اجرایی و مدیریتی وجود دارد که مانع از تحقق اهداف قانون می‌شود.
او در پاسخ به اینکه چرا قوانین به‌درستی اجرا نمی‌شوند، خاطرنشان می‌کند: دلایل عدم اجرای درست قانون هوای پاک عمدتا به مشکلات مدیریتی و عدم هماهنگی بین سازمان‌ها برمی‌گردد. بسیاری از سازمان‌ها و نهادها تمایل دارند مسئولیت را به دوش دیگران بیندازند. همچنین، فقدان نظارت موثر، کمبود منابع مالی و فنی و عدم توجه کافی به مسائل زیست‌محیطی در سیاست‌های کلان کشور، از دیگر دلایل این معضل است. مشکلات اقتصادی و فشارهای ناشی از رشد جمعیت و توسعه صنعتی نیز به این مشکل دامن می‌زند. او معتقد است که سازمان حفاظت محیط زیست نقش نظارتی دارد و مسئول ارزیابی و کنترل آلاینده‌ها است. با‌این‌حال، به‌دلیل کمبود منابع و مشکلات در اجرای برنامه‌های نظارتی، نمی‌تواند تاثیرگذار باشد. وزارت نفت سهم زیادی در آلودگی هوا به‌خصوص در بخش سوخت دارد. سوخت‌های فسیلی با کیفیت پایین و عدم اصلاحات مناسب در این بخش به‌شدت در آلودگی هوا موثر هستند. شهرداری‌ها نیز در این بخش بی‌تاثیر نیستند مدیریت ضعیف حمل‌ونقل عمومی، توسعه‌نیافتگی شبکه حمل‌ونقل سبز و کمبود طرح‌های جامع کاهش آلودگی ازسوی شهرداری‌ها، موجب افزایش آلایندگی‌ها در شهرها می‌شود.
به اعتقاد او برای بهبود وضعیت هوای کشور، نیاز به همکاری بیشتر بین سازمان‌ها، تخصیص منابع مالی بیشتر به پروژه‌های زیست‌محیطی، اجرای برنامه‌های نظارتی دقیق‌تر و افزایش آگاهی عمومی درمورد خطرات آلودگی هواست. همچنین، توسعه حمل‌ونقل عمومی، بهبود کیفیت سوخت و حمایت از فناوری‌های پاک می‌تواند در کاهش آلودگی موثر باشد. برای نهادهایی که نقش اجرایی دارند، ضروری است که برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت دقیق و قابل اجرایی ارائه دهند. او نبود هماهنگی کافی و همچنین تقسیم ناعادلانه مسئولیت‌ها را یکی از چالش‌های بین سازمانی دانسته و می‌گوید: ممکن است هر سازمان تنها به وظایف خاص خود توجه کند بدون اینکه به تاثیرات آن بر سایر سازمان‌ها توجه داشته باشد. همچنین، رقابت بین سازمان‌ها برای منابع و اولویت‌های مختلف نیز ممکن است موجب کندی یا حتی عدم اجرای قوانین شود. این چالش‌ها باتوجه‌به محدودیت‌های منابع مالی و انسانی، جدی‌تر می‌شود.