به گزارش آگاه: بنای رختشویخانه یا مجموعه تاریخی رختشویخانه یکی از جاهای دیدنی زنجان به شمار می‌رود. این بنا در حال حاضر به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است. این موزه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان در یک منطقه پرتراکم مسکونی قرار دارد. در ادامه با ما همراه باشید تا با این مجموعه و کارکرد آن آشنا شوید.
موزه رختشویخانه زنجان کجاست؟
بنای تاریخی رختشویخانه زنجان در محله‌ای معروف به بابا جامال چوقوری (گودال باباجمال) در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است.
آدرس: استان زنجان، زنجان، خیابان سعدی، کوچه فرهنگ
مسیر دسترسی
دسترسی به بنای رختشویخانه از طریق خیابان سعدی و کوچه فرهنگ میسر است.
تاریخچه رختشویخانه زنجان
رختشویخانه زنجان توسط دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل بنا ساخته شد و به‌طور عام‌المنفعه و شبانه‌روزی کار می‌کرد. زمین آن را علی اکبر خان توفیقی، اولین شهردار وقت زنجان در سال ۱۳۰۷ از باقرخان امجد نظام به قمیت ۱۸۵ تومان خریداری کرد و به دستوری وی رختشویخانه ساخته شد. این محل قبل از احداث رختشویخانه با هرزآب‌های سطحی مملو و به بابا جامال چوقوری (گودال بابا جمال) معروف بود.
مجموعه تاریخی رختشویخانه در سال ۱۳۱۹ در دفتر اندیکاتور اداره ثبت اسناد و املاک زنجان به ثبت رسیده بود. ساخت رختشویخانه توسط برادران مشهدی ۱۵ ماه به طول انجامید. سنگ‌های این بنا از معدن سنگ روستای اژدهاتو استخراج و پس از حجاری توسط کاری‌های بلدیه (شهرداری) به محل بنا حمل شدند.
معماری رختشویخانه زنجان
سبک و سیاق معماری رختشویخانه زنجان را می‌توان به شیوه اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نسبت داد. از نظر تشابه کاربری چنین بنایی در هیچ قسمتی از ایران به این شکل دیده نشده، ولی از نظر معماری با مسجد عباسقلی خان و دروازه ارگ قابل مقایسه است. در ساخت این بنا از مصالحی چون سنگ، چوب و آجر استفاده کرده‌اند.
آب رختشویخانه زنجان از قنات قلعچه حاجی میربهاءالدین تأمین می‌شد. اجرای مخزن این رختشویخانه به روش قرقی بوده و آب‌بندی با ملاط ساروج تا ارتفاع دو متر در دیواره‌ها و کف انجام شده است. در منتهی الیه طاق‌ها و دیوار سمت جنوبی، پنجره‌ای را به‌منظور تبادل هوا تعبیه کرده‌اند که در نوع خود قابل‌توجه است. مخزن آب‌انبار در بازسازی‌های اخیر این مجموعه به‌عنوان نمایشگاه تغییر کاربری داده شد.
بخش های مختلف رختشویخانه زنجان
بخش مدیریت رختشویخانه
بخش مدیریت رختشویخانه از حیاط، قسمت مسکونی و خزینه تشکیل یافته است. حیاط رختشویخانه محوطه‌ای به‌شکل مستطیل به مساحت ۴۰۰ متر مربع (۳۲×۱۲ متر) است که شامل فضایی سبز با درختکاری و بخش اعیانی می‌شود. بخش اعیانی در جبهه شمالی محوطه با متراژ ۶۰ متر مربع قرار دارد و دو اتاق و یک ورودی را شامل می‌شود. این ورودی محوطه، بخش سرایداری و محل شست‌وشوی رخت را به همدیگر متصل می‌کند. پلان و نمای این واحد مسکونی، دارای بار فرهنگی بوده و به سبک معماری سنتی شناخته شده زنجان احداث شده است.
خزینه رختشویخانه ۱۷ متر طول، ۵۵/۱۱ متر عرض و حدود هشت متر ارتفاع دارد. فضایی شبیه تراس مشرف به فضای رختشویخانه وجود دارد که به عبارتی می‌توان آن را شاه‌نشین و محل مدیریت نامید. محل ورودی بنا به شبکه ارتباطی کوچه‌های شهر راه پیدا می‌کرد و خانمی که گفته می‌شود همسر معمار این بنا بود، کنترل و نظارت بر امور رختشویخانه را بر عهده داشت و در قبال این کار مبلغی ماهیانه دریافت می‌کرد. از معماری این فضا چنین استنباط می‌شود که معمار آشنایی کاملی به شیوه سنتی داشته که توانسته است با کمک قوس‌ها و نورگیرها فضای دل‌انگیزی را در قسمت بالای انبار، سالن اصلی رختشویخانه و تردد افراد ایجاد کند.
فضای اصلی شستشوی رخت
فضای داخلی و اصلی بنای رختشویخانه طراحی بسیار زیبایی دارد و سالن آن با ۱۱ ستون به دو قسمت تقسیم شده است. این سالن ۷/۱۳ متر عرض، ۶۲ متر طول و ۸۵۰ متر مربع زیربنا دارد. چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل آن‌ها، محل شست‌وشوی رخت را تشکیل می‌دهند. آب مورد نیاز با عبور از یک مجرا به طول یک متر، ابتدا به حوض نخستین داخل و از سرریز آن به حوض دومی سرازیر می‌شود. در طرفین شرقی و غربی این حوض، دو مجرای آب قرار دارد که تا انتهای سالن به حوض سوم و قرینه حوض دوم امتداد می‌یابد.
در وسط جبهه طولی این مجرا در هر طرف یک واحد حوض ایجاد شده است؛ به‌طوری که مجرای مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. در امتداد مجرای یاد شده، دو ردیف پاشور قرار دارد که مجرای آب و حوضچه‌ها را دور قرینه محاط می‌کند. عناصر و اندام‌های مزبور با کارگذاری سنگ‌های حجاری شده از نوع تراورتن از یکدیگر مجزا شده و شکل یافته‌اند.
حوضچه نخست مخصوص شست‌وشوی لباس‌های بسیار آلوده و لباس‌های مربوط به افراد با امراض مسری و مجرای آب واقع در حد فاصل حوضچه دوم و سوم، مخصوص لباس‌های نسبتا تمیز و محل آب‌کشی بود. حوضچه چهارم مخصوص شست‌وشوی ظروف آشپزخانه و بالاخره حوضچه آخری (اولین حوض از حرکت آب)، محل آب تمیز و آشامیدنی بوده است.
کاربری رختشویخانه زنجان
رختشویخانه زنجان در گذشته مکانی بود که زنان شهر لباس و رخت خود را در آن محل می‌شستند و برای تأمین امنیت و آسایش آن‌ها در یک مکان سرپوشیده ساخته شده بود. چنین کاربری برای یک بنای عمومی در جهان مشابه ندارد یا کم‌نظیر است.
در حال حاضر بنای ختشویخانه تعمیر و مرمت شده است و به‌عنوان موزه مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این موزه وسایل زندگی مردمان، لباس، زیورآلات، مجسمه زنان در حال شست‌وشو به همراه طشت‌ها، کوزه‌ها، پارچ‌ها، سبد، چوب و بند رخت و... در معرض نمایش قرار دارند.
امکانات موزه رختشویخانه زنجان
بازارچه صنایع‌دستی در ابتدای ورود به رختشویخانه قرار دارد. در این محل کارهای هنری هنرمندان زنجان به فروش می‌رسد. شربتخانه در محیط دنج و باصفای حیاط رختشویخاه واقع است. در این مکان می‌توانید انواع دمنوش‌ها را نوش جان کنید. سرویس بهداشتی و پارکینگ از دیگر امکانات این مجموعه هستند.
منبع: ایرنا