آگاه: در این نوشتار، با نگاه به آموزه‌های زندگی‌آموز اسلام، از شکوه مقام پدر و احترام بی‌مرز او در معارف دینی سخن آورده‌ایم. در واکاوی این موضوع در آیات و روایات، بیشتر با واژه والدین روبه‌رو هستیم و همراهی و همقدری پدر و مادر در تکریم.
در برخی روایات، واژه «اَب» به معنای پدر، برای حضرت رسول(ص) و حضرت علی(ع) و به معنای پدران معنوی امت اسلام آمده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اَنا وعلیٌ اَبَوَا هذِه الاُمَّةِ؛ من و علی دو پدر این امتیم.» بنابراین، همان‌گونه که پدر، اسباب پدید آمدن مادّی و فیزیکی ماست و حقوق بسیاری بر ما دارد، آن دو بزرگوار، انگیزه پدید آمدن هویت دینی و معنوی ما هستند و ما وامدار حقوق عظیم معنوی آنان هستیم.
همچنین با ازدست‌دادن پدر جسمانی، فرزند یتیم می‌شود و در چرخه زندگی آفت‌ها می‌بیند. با گُسست معنوی، اعتقادی و عملی از پدران معنوی نیز انسان، بی‌هدف، بی‌راهنما و بی‌پناه می‌شود.
در فرهنگ اسلامی، افزون بر تأکید بر تکریم و احترام پدر حقیقی، برای پاسداشت برخی دیگر از افراد اثرگذار در تکوین شخصیت انسان، از آنان با واژه پدر یاد و به تعظیم و اکرامشان سفارش شده است. در روایتی آمده است: «به‌راستی پدران، سه نفر هستند: پدری که عامل پیدایی ما شده است (پدر حقیقی)؛ پدری که ما را پرورش داده است (مربی) و پدری که به ما آموزش داده است (معلّم).» همچنین در برخی روایات، تکریم برادر بزرگ‌تر را توصیه کرده و او را به‌منزله پدر شمرده‌اند.
در آیات بسیاری از قرآن مجید، مردمان به احسان و نیکی کردن به پدر و مادر امر شده‌اند که از آن جمله است: آیه۸۳ سوره بقره، آیه۳۶ سوره نساء، آیه۱۵۱ سوره انعام، آیه۲۳ سوره إسراء، آیه۱۵ سوره أحقاف و آیه۸ سوره عنکبوت. دراین‌باره، یکی از یاران امام صادق(ع) از معنای احسان در آیه۸۳ سوره بقره پرسید. آن حضرت فرمود: «یعنی با آنان به طور شایسته همزیستی کنی و پیش از آنکه مجبور شوند چیزی از تو بخواهند، تو نیازشان را برآورده سازی، اگر چه از نظر مال بی‌نیاز باشند.»
راغب اصفهانی، واژه‌شناس نکته‌سنج نیز درباره معنای احسان گفته است: «احسان، بالاتر از عدل است؛ زیرا عدل بدان معناست که هر چه برعهده دارد، بدهد و آنچه بر اوست، بگیرد ولی احسان آن است که بیشتر از آنچه برعهده دارد، بدهد و کمتر از آنچه برای اوست، بگیرد.» این تفسیرها، وظیفه سترگ فرزندان را در برابر والدین گوشزد می‌کند.
نیکی به پدر و مادر، سفارشی ویژه و دستوری عام است تا آنجاکه حتی ناپارسایی، شیعه نبودن و حتی نامسلمان بودن پدر و مادر، مانع نیکی کردن به آنان نمی‌شود. دراین‌باره امام باقر(ع) در حدیثی فرموده است: «سه چیز است که خداوند متعال درمورد آنها اجازه مخالفت نداده است: بازگرداندن امانت به نیکوکار و بدکار؛ وفای به پیمان در مورد درست‌کردار و بدرفتار، نیک‌رفتاری با پدر و مادر چه نیکوکار باشند و چه بدکردار.» امام رضا(ع) نیز می‌فرماید: «نیکی کردن به پدر و مادر واجب است، اگرچه آن دو مشرک باشند، در نافرمانی خداوند نباید از آنان فرمان‌پذیر بود».
خدمت به پدر و مادر، از وظایف دینی و اخلاقی ماست و ره‌آوردهای معنوی بسیاری دارد. این امر، افزون بر پاداش‌های آخرتی، در سرنوشت مادی و خوشبختی‌ها و کامیابی‌های زندگی دنیایی ما بسیار اثرگذار است. این وظیفه در روزگار ضعف و سستی آنان، اهتمامی ویژه و توجهی خاص می‌طلبد. در روایتی آمده است: مردی به نام ابراهیم از یاران امام صادق(ع) به آن حضرت گفت: پدر من بسیار کهنسال و ناتوان است، به گونه‌ای که او را بر دوش می‌گیریم و می‌بریم. حضرت فرمود: «اگر می‌توانی خودت چنین کاری را انجام بده و با دست خویش برایش لقمه بگیر؛ زیرا چنین خدمتی، سپر آتش فردای قیامت توست.»
در فرهنگ اسلام به آیین راه رفتن با پدر و مادر نیز اشاره شده است. در روایات می‌خوانیم: «جلوتر از پدرت راه مرو» یا «در راه رفتن از پدر و مادر پیشی نگیر.» همچنین در روایت دیگری آمده است: «فرزند نباید جلوتر از پدر راه برود.»
واجب بودن اطاعت و فرمان‌پذیری فرزندان از پدر، از حقوق ویژه‌ای است که اسلام برای تکریم و پاسداشت مقام پدران وضع کرده است. حضرت علی(ع) دراین‌باره می‌فرماید: «حق پدر آن است که فرزند در هر چیز جز معصیت خداوند از او اطاعت کند.» گفتنی است در فقه اسلامی به احکام ویژه‌ای برمی‌خوریم که با هدف عزیز و ارجمند شمردن پدر، اهمیت مقام او را گوشزد می‌کند؛ برای مثال، اگر پدر، فرزندش را از سفری نهی کند و فرزند اطاعت نکند و به سفر رود، باید نمازش را تمام بخواند و روزه‌اش را بگیرد؛ اگر چه سفر او از حد مسافت شرعی بیشتر باشد؛ چون این سفر، حرام است. یا اگر فرزند در نماز نافله باشد و پدر و مادر او را فرا خوانند، باید نماز را بشکند و به آنان پاسخ دهد. همچنین لازم است فرزند، قسم و عهد بدون اذن پدر را ترک گوید.
اگر پدر و مادر به هر دلیل، ناتوان و تهیدست گردند، پرداخت هزینه زندگی آنان که در فقه اسلامی از آن به نفقه تعبیر می‌شود، بر فرزندان واجب است. نکته جالب‌توجه دیگر آنکه در روایات بسیاری تصریح شده است وقتی پدر نیازمند شد، می‌تواند در دارایی‌های فرزند تصرف کند. حتی در برخی روایات آمده است پدر می‌تواند از مال فرزندش حج بگزارد. در فلسفه این حکم می‌توان گفت فرزند با همه هستی‌اش، وامدار وجود پدر است. این سخن پیامبراکرم(ص) است که به فرزندی فرمود: «انتَ و مالُکَ لاِبیک؛ تو و دارایی‌ات از پدرت هستید».
دین خوشبختی‌آفرین اسلام، سرشار از توصیه‌های گسترده درباره محبت کردن به پدر و مادر است. امام سجاد(ع) در نیایشی می‌فرماید: «خداوندا! قلب مرا از عطوفتشان انباشته دار و چنانم گردان که با آنان همساز باشم و به آنان مهر بورزم.» همچنین امام باقر(ع) می‌فرماید: «هرکس این ویژگی‌ها را داشته باشد، خداوند خانه‌ای در بهشت برای او برپا می‌کند: به یتیم پناه دهد، به ناتوان رحم کند و به پدر و مادرش محبت ورزد.»
آنان که از نعمت حضور پدر محروم شده‌اند، فرصت نیکی کردن به او را تمام‌شده نپندارند. بی‌شک، پدر و مادر ما پس از مرگ، بینواتر و نیازمندتر از همیشه‌اند و اگرچه دستشان کوتاه گشته و فرصت عملشان تمام شده است، چشم به راه احسان ما هستند. درباره شیوه‌های احسان به پدر و مادر پس از هجرت ابدی‌شان، به روایتی از رسول خدا(ص) استناد می‌کنیم: «مردی درباره نیکی کردن به پدر و مادر پس از مرگ، از پیامبر اکرم(ص) پرسید. آن حضرت این وظایف را معین کرد: نماز خواندن برای آنان، آمرزش‌خواهی برای ایشان، وفا کردن به پیمان‌هایشان و بزرگداشت دوستان آنان.»