آگاه: بااین‌حال طی سال‌های گذشته، توجه چندانی به این ظرفیت‌های بزرگ نشده است؛ ظرفیت‌هایی که می‌تواند به افزایش تولید ناخالص داخلی و درآمد کشور منجر شود. آمارها نشان می‌دهد که تقریبا همه کشورهای توسعه‌یافته دنیا کشورهای مبتنی بر اقتصاد دریاپایه هستند؛ به‌عبارت‌دیگر، دریا را به محور توسعه اقتصادی خود تبدیل کرده‌اند اما سهم دریا در اقتصاد ایران بسیار ناچیز است و ظرفیت‌های بزرگی که اقتصاد دریاپایه دارد، نادیده گرفته شده است. مروری بر اعداد و ارقام مبتنی بر اقتصاد دریاپایه در ایران نشان می‌دهد، چنانچه این ظرفیت‌ها فعال شوند، اقتصاد ایران می‌تواند درآمدی سرشارتر از نفت داشته باشد. وضعیت کشور ما از نظر دسترسی به دریا و سواحل نسبت‌به سایر کشورهای دنیا چگونه است؟ این میزان از دسترسی چه ظرفیتی را می‌تواند برای کشور ایجاد کند که تا الان مورد غفلت واقع شده است؟
بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های دریایی کشور ازجمله پرتکرارترین تاکیدات مقام رهبری در سال‌های اخیر بوده است و به سبب اهمیت آن، عنوان «توسعه دریامحور» در پیوست حکم دوره هشتم اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام، یکی از عناوین اولویت‌دار برای بررسی در دوره جدید مجمع ابلاغ شده است.
براساس این گزارش که ازسوی معاونت مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تهیه شده، ایران با داشتن بیش از ۵۸۰۰کیلومتر نوار ساحلی جنوبی و شمالی (۴۰درصد مرزهای کشور)، کشوری دریایی محسوب می‌شود ولی در میزان استفاده از این نعمت خدادادی چندان موفق نبوده است. بیشترین فعالیت در عرصه سواحل کشور، مربوط به محدوده‌های شهری و روستایی و تاسیسات بندری و نظامی است که همه اینها حدود پنج درصد از ظرفیت سواحل کشور را به خود اختصاص داده‌اند و حدود ۹۵درصد از این ظرفیت مورد توجه قرار نگرفته است، آن هم درحالی‌که این مناطق دارای اهمیت ژئواستراتژیک، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک در مقیاس جهانی و منطقه‌ای هستند.
ویتنام و سپس چین با بیش از ۵۰درصد، در صدر کشورهایی قرار دارند که از این ظرفیت استفاده کامل می‌کنند. ایران نیز حدود ۱۰درصد از تولید ناخالص ملی خود را از دریا تامین می‌کند که باتوجه‌به پتانسیل‌های موجود در کشور، رقم پایینی تلقی می‌شود. ایران حدود یک درصد اقتصاد دریایی دنیا را بدون احتساب منابع نفتی و گازی و حدود ۵.۲درصد را با احتساب این منابع به خود اختصاص داده درحالی‌که از نظر پتانسیل موجود در اختیار کشور، ایران از بین ۱۸۴کشور در رتبه۴۰ قرار دارد.
این در حالی است که در دنیای امروز که اکثر کشورهای بزرگ اقتصادی به‌دنبال توسعه پایدار هستند، ایران از این ظرفیت خدادادی استفاده کمی دارد، این در حالی است که صنایع مختلفی مانند شیلات، انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی، کشتیرانی و گردشگری دریایی، همگی می‌توانند فرصت‌های شغلی و درآمدی جدیدی برای کشور فراهم کنند.
اقتصاد دریا در ایران هنوز در مرحله توسعه و بهره‌برداری کامل قرار ندارد. باوجود منابع و پتانسیل‌های بسیار، کشور در مقایسه با دیگر کشورهای دارای سواحل، مانند چین، هند، ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، به بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها نرسیده است. برای رسیدن به جایگاه مطلوب در این بخش، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان در زیرساخت‌ها، توسعه بنادر و افزایش توانایی‌های کشاورزی و صنعتی دریایی است.
اهمیت ایجاد شغل در اقتصاد دریا
نکته مهمی که باید به آن اشاره داشت این است که توزیع نامتوازن جمعیت در کشور، نگاه تمرکزگرا و عدم توجه جدی به پتانسیل‌ها و ظرفیت و منابع نواحی مرزی خاصه در نواحی با مرز آبی چالش بزرگ در این حوزه به شمار می‌آید؛ برای نمونه، هفت استان ساحلی ما که حدود ۲۵درصد مساحت کشور را به خود اختصاص می‌دهند، تنها دربرگیرنده حدود ۱۰درصد جمعیت کشور هستند.
این در حالی است که طبق بررسی‌های کارشناسان، هر شغل ایجادشده در بخش اقتصاد دریا می‌تواند باعث ایجاد حداقل چهار شغل غیرمستقیم دیگر شود. این امر از طریق بهبود حمل‌ونقل دریایی، توسعه بنادر، تولید کالاها و خدمات دریایی، اشتغال در صنایع وابسته به دریا و توسعه خدمات پشتیبانی حاصل می‌شود. اشتغال مستقیم می‌تواند در بخش‌هایی مانند حمل‌ونقل دریایی، تعمیرات کشتی‌ها، صیادی و استخراج منابع، فرصت‌های شغلی به‌صورت مستقیم برای نیروهای انسانی ایجاد می‌شود. این بخش‌ها به نیروی کار متخصص و غیرمتخصص نیاز دارند و می‌توانند جمعیت زیادی را به کار بگیرند.
اما فعالیت‌های مرتبط با دریا، نظیر صنایع وابسته به آن، حمل‌ونقل زمینی و هوایی، تولیدات صنایع دریایی، هتل‌ها و رستوران‌ها و حتی خدمات بهداشتی و گردشگری، می‌توانند شغل‌های زیادی را در سایر بخش‌ها ایجاد کنند.
در واقع می‌توان گفت اقتصاد دریا در ایران می‌تواند باتوجه‌به پتانسیل‌های موجود، به یکی از محرک‌های اصلی توسعه اقتصادی کشور تبدیل شود. ایجاد شغل در این بخش نه تنها می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند بلکه موجب کاهش نرخ بیکاری، ارتقای سطح رفاه اجتماعی، و تقویت روابط تجاری بین‌المللی خواهد شد. بنابراین، توجه به این حوزه و برنامه‌ریزی مناسب برای استفاده بهینه از منابع دریایی، می‌تواند چشم‌انداز روشنی برای آینده اقتصاد ایران فراهم آورد.
نقش اقتصاددریا در ایجاد اقتصاد پایدار
اما حسن محمدی، کارشناس منابع دریایی و صیادی به روزنامه «آگاه» می‌گوید: اقتصاد دریا و به‌ویژه صنعت صیادی در ایران ظرفیت بسیار بالایی برای ایجاد اشتغال دارد. باتوجه‌به منابع غنی دریایی کشور در خلیج‌فارس و دریای عمان، توسعه پایدار این صنعت می‌تواند به اشتغال‌زایی گسترده کمک کند. اما باید توجه داشت که صیادی باید با رعایت اصول زیست‌محیطی انجام شود، چراکه در غیر این صورت، این منابع به‌سرعت به پایان خواهند رسید. برای موفقیت در این زمینه، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری در آموزش و تجهیزات صیادی داریم. او ادامه می‌دهد: باتوجه‌به سواحل طولانی ایران در خلیج‌فارس و دریای عمان، ظرفیت‌های گردشگری دریایی به طور شگفت‌انگیزی وجود دارد. توسعه زیرساخت‌های گردشگری دریایی، ایجاد امکانات تفریحی، هتل‌ها و مراکز اقامتی در سواحل می‌تواند بخش مهمی از اقتصاد دریا را شامل شود. همچنین، جذب گردشگران خارجی از طریق تورهای دریایی و توسعه جاذبه‌های طبیعی و تاریخی در سواحل، می‌تواند به ایجاد شغل‌های متعدد در این حوزه منجر شود. اما برای رسیدن به این هدف، نیاز به برنامه‌ریزی و هم‌افزایی بین بخش‌های مختلف دولت و بخش خصوصی داریم.
محمدی به بحث اقتصاد دریا و اشتغال نیز اشاره کرده و می‌گوید: اقتصاد دریا می‌تواند به‌عنوان یکی از بخش‌های حیاتی اشتغال‌زایی در ایران شناخته شود. به‌ویژه باتوجه‌به اینکه برای هر شغل ایجاد شده در این بخش، به‌طور میانگین چهار شغل غیرمستقیم دیگر ایجاد می‌شود، این بخش می‌تواند به‌طور گسترده‌ای باعث کاهش نرخ بیکاری شود. اما برای استفاده بهینه از این ظرفیت، نیاز به آموزش نیروی انسانی ماهر در حوزه‌های مختلف مانند حمل‌ونقل دریایی، صیادی، گردشگری و صنایع دریایی داریم. توسعه مهارت‌ها و تخصص‌ها در این حوزه‌ها، موجب بهبود بهره‌وری و اشتغال‌زایی در این صنعت خواهد شد.
او در توضیح این مطلب می‌گوید: در زمینه حمل‌ونقل دریایی، با توسعه بنادر و حمل‌ونقل کالا از طریق دریا، علاوه بر ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم، شغل‌های غیرمستقیم بسیاری نیز در سایر صنایع به وجود می‌آید؛ به‌طور مثال، حمل‌ونقل کالا باعث ایجاد نیاز به تعمیرات کشتی‌ها، ساخت‌وساز در بنادر، تولید تجهیزات دریایی و حتی اشتغال در صنایع وابسته به انرژی می‌شود. به همین دلیل، ایجاد شغل در این بخش می‌تواند چندین برابر به سایر بخش‌ها نیز منتقل شود و چرخه‌ای از اشتغال‌زایی ایجاد کند.
به اعتقاد این کارشناس حوزه دریا، یکی از چالش‌های اصلی در این بخش کمبود سرمایه‌گذاری مناسب در بخش‌های زیرساختی مانند بنادر و حمل‌ونقل دریایی است. او می‌گوید: بنادر ما به‌دلیل کمبود منابع مالی و فناوری‌های نوین نتوانسته‌اند به ظرفیت کامل خود دست یابند. یکی از راهکارهایی که می‌توان برای بهبود این وضعیت پیش‌بینی کرد، جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و به‌ویژه همکاری با کشورهای همسایه در بخش‌های مختلف اقتصادی دریایی است.
او بر این باور است که ایران از نظر منابع زیستی دریایی یکی از کشورهای غنی است اما متاسفانه به‌دلیل بهره‌برداری نادرست و عدم مدیریت مناسب، منابع دریایی کشور تهدید شده است. برای بهره‌برداری پایدار از منابع دریایی، نیاز به سیاست‌های بلندمدت، برنامه‌ریزی دقیق و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای صیادی و مدیریت منابع داریم. به‌ویژه در بخش صیادی، اگر از شیوه‌های نوین و پایدار استفاده کنیم، می‌توانیم علاوه بر حفظ منابع، فرصت‌های شغلی زیادی برای افراد ایجاد کنیم. این بخش همچنین به‌عنوان یک موتور محرکه برای ایجاد شغل در مناطق ساحلی و دورافتاده می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. او به بحث گردشگری دریایی به‌عنوان یک ظرفیت غنی در کشور اشاره کرده و می‌گوید: یکی از حوزه‌هایی است که هنوز به‌طور کامل در ایران شکوفا نشده بحث گردشگری دریایی است. ایران با داشتن سواحل زیبا در خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر، می‌تواند به مقصدهای جذاب گردشگری دریایی تبدیل شود. توسعه زیرساخت‌ها مانند هتل‌ها و امکانات تفریحی دریایی، برگزاری جشنواره‌ها و رویدادهای دریایی و ارائه خدمات تفریحی در دریا می‌تواند به جذب گردشگران داخلی و خارجی کمک کند. علاوه‌براین، بخش گردشگری دریایی قادر است تا شغل‌های زیادی را در مناطق ساحلی ایجاد کند و تاثیر مثبتی بر اقتصاد محلی بگذارد. از نکات کلیدی در توسعه اقتصاد دریا، توجه به مدیریت پایدار منابع است. بهره‌برداری از منابع دریایی باید با رعایت اصول زیست‌محیطی همراه باشد. این به آن معناست که در فرآیند توسعه باید از روش‌هایی استفاده کنیم که علاوه‌بر افزایش تولید و اشتغال، به محیط‌زیست آسیب نرساند. اگر ما در استخراج منابع طبیعی از دریا یا توسعه صنعت صیادی به شیوه‌ای نادرست عمل کنیم، ممکن است این منابع در بلندمدت به پایان برسند. به همین دلیل، به‌کارگیری فناوری‌های نوین، توجه به تحقیق و توسعه در بخش‌های دریایی و استفاده از تجربه کشورهای پیشرفته می‌تواند به ما کمک کند تا هم از نظر اقتصادی موفق باشیم و هم از منابع دریایی به طور پایدار بهره‌برداری کنیم.
اقتصاد دریامحور
اقتصاد دریامحور درواقع استفاده پایدار از منابع و گستره‌های آبی اعم از اقیانوس‌ها، دریاها، دریاچه‌ها، سواحل و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد مشاغل است. گستره فعالیت‌های اقتصادی آبی فراتر فعالیت‌های سنتی مانند شیلات، گردشگری و حمل‌ونقل دریایی تعریف شده و مستلزم صنایع نوظهور ازجمله انرژی‌های تجدیدپذیر، آبزی‌پروری، فعالیت‌های استخراج در دریا، بیوتکنولوژی و زیست هواشناسی دریایی است. طبق آمارهای جهانی، ارزش دارایی‌های اصلی عرصه‌های آبی بیش از ۲۴تریلیون دلار برآورد شده و درحال‌حاضر شیلات بیش از سایر زمینه‌ها مورد استفاده قرار دارد. در این‌میان، حجم اقتصاد دریا در جهان سالانه بیش از هزارمیلیارد دلار برآورد شده که این رقم برای ایران حدود یک درصد است. با این اوصاف به‌نظر می‌رسد با چشم‌انداز مطلوب فاصله زیادی داریم؛ فاصله‌ای که دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند با پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های استان‌هایش و همچنین تعداد زیاد رشته‌ها، اعضای هیات‌علمی و مراکز تحقیقاتی مرتبط با حوزه دریا آن را از بین ببرد. همچنین این دانشگاه درصدد است با راه‌اندازی رشته‌های حقوق دریایی، توریسم دریایی، کشتی‌سازی و... تا حدود زیادی ضعف کشورمان درحوزه اقتصاد دریا را جبران کند.
نقش اقتصاد دریاپایه در رشد اقتصادی
آمارها همچنین نشان می‌دهد که توسعه تجارت از طریق دریا یکی از مهم‌ترین عوامل رشد اقتصادی چین بوده و در حال حاضر بندر شانگهای بزرگ‌ترین بندر دنیاست. کارشناسان همچنین تأکید می‌کنند اصلی‌ترین عامل رشد اقتصادی امارات، توسعه اقتصاد دریاپایه بوده است. براساس اعلام سازمان تجارت جهانی، بیش از ۱۰۰میلیون تن کالا از اطراف کشورمان در سال جابه‌جا می‌شود که سهم ایران از این میزان بسیار ناچیز است. از آنجا که ترانزیت هر تن کالا، درآمدی معادل فروش یک بشکه نفت خام دارد، می‌توان گفت که اقتصاد ایران از محل ترانزیت کالا، درآمد قابل‌توجهی را هرساله از دست می‌دهد. درآمدی که در کنار بارور شدن اقتصاد دریا می‌تواند جایگزین یا مکمل مناسبی برای درآمدهای نفتی باشد. با این حال افزایش روابط تجاری از طریق اقتصاد دریاپایه به یک زیرساخت اصلی نیاز دارد و آن توسعه کریدورهای تجاری است. به زعم تحلیل‌گران تا زمانی که کریدورهای تجاری جدید تعریف نشود حتی توسعه اقتصاد دریاپایه و توسعه بنادر نیز نمی‌تواند منجر به رشد اقتصادی کشورها شود.
اهمیت اقتصاد دریا در ایران
موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران: ایران دارای بیش از پنج‌هزار کیلومتر خط ساحلی در سه دریاست که این کشور را در موقعیت ممتاز جغرافیایی قرار داده است. این موقعیت به ایران امکان می‌دهد تا در حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل دریایی، تجارت بین‌المللی و گردشگری دریایی نقش کلیدی ایفا کند. پتانسیل‌های عظیم منابع طبیعی: ایران به‌ویژه در حوزه منابع زیرسطحی دریایی ازجمله ذخایر نفت و گاز، مواد معدنی و ذخایر زیستی از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین صنعت صیادی و استخراج منابع از دریا می‌تواند به‌عنوان یکی از محورهای مهم توسعه اقتصادی کشور مطرح باشد.
توسعه حمل‌ونقل دریایی: ایران با داشتن بنادر بزرگ مانند بندرعباس، بندر چابهار و بندر بوشهر، ظرفیت بالایی برای توسعه حمل‌ونقل دریایی و ترانزیت کالا از طریق دریا دارد. توسعه این بخش می‌تواند به رشد تجارت خارجی و صادرات کالاهای ایرانی کمک کند.
صنعت گردشگری دریایی: ساحل‌گردی، تفریحات دریایی، و هتل‌ها و مراکز اقامتی در مناطق ساحلی، از دیگر بخش‌های مهم اقتصاد دریایی هستند که می‌توانند به ایجاد درآمد ارزی و رشد اقتصادی کمک کنند. سواحل ایران می‌توانند به مقصدهای گردشگری با جاذبه‌های ویژه تبدیل شوند.
چالش‌ها
کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها
محدودیت‌های قانونی و عدم هماهنگی بین نهادهای دولتی
مشکلات محیط‌زیستی ناشی از فعالیت‌های انسانی در دریا
نیاز به نیروی کار ماهر و آموزش‌دیده در این حوزه
فرصت‌ها
توسعه بنادر و تسهیل ترانزیت کالا
بهره‌برداری از ذخایر نفت و گاز دریایی
توسعه صنعت گردشگری دریایی و تقویت صنایع وابسته
استفاده از فناوری‌های نوین برای بهره‌برداری پایدار از منابع دریایی