آگاه: گزارش‌هایی که لابه‌لای آنها می‌توان نشانه‌هایی از سردرگمی و نبود افق روشنی از گسترش و فراگیری این فناوری وارداتی یافت و بیم آن می‌رود که این سردرگمی باعث هدررفت مقدار قابل ملاحظه‌ای از منابع و فرصت شود، چنانچه فقط در یک مورد صندوق توسعه ملی متعهد شده است که در سال جاری، برای ارتقای این فناوری ۱.۲ همت به طرح‌های عملیاتی موردتایید وزارت علوم اختصاص دهد. شاهد این مدعا هم این است که در شاخص آمادگی دولت‌ها در خصوص هوش مصنوعی که به‌صورت جهانی و منطقه‌ای در سال۲۰۲۳ از میان ۱۹۳کشور مورد مطالعه قرار گرفته، ایران رتبه۹۴ جهانی را داراست و پایین‌تر از کشورهای امارات، عربستان، قطر، عمان، کویت و لبنان است. از سوی دیگر، تمام تشکیلات و ساختاری که در ارتباط با هوش مصنوعی راه‌اندازی شده یا می‌شوند، باید از بودجه عمومی کشور ارتزاق کنند و بعید است به این زودی‌ها به درآمدزایی و استقلال مالی دست پیدا کنند. به هر رو هوش مصنوعی برای مدیران ارشد و سیاست‌گذاران کشور از تاسیس سازمان هوش مصنوعی شروع شد و هفته گذشته با خبر راه‌اندازی پارک ملی هوش مصنوعی و ساخت و توسعه دو شهر سالم بر مبنای هوش مصنوعی ادامه پیدا کرد. هرچند این شروع برای اقشار مختلف مردم به‌ویژه نوجوانان و جوانان، انفجاری و با شتاب بیشتری رقم خورده و بسیاری از ارکان و ساحت‌های زندگی آنها را با سرعت درمی‌نوردد. جدایی و فاصله این دو وجه ورود به هوش مصنوعی، شبه‌فناوری را در کشور به وجود آورده که لبه گونه کاربردی و مفید از طرفی و بازاری و تبلیغاتی از سوی دیگر حرکت می‌کند.
به گزارش آگاه؛ جا نماندن از توسعه فناوری باعث شده مدیران کشور گهگاه از راه‌اندازی سازمان، نهاد، تشکیلات و ساختاری برای توسعه هوش مصنوعی خبر بدهند. این در حالی است که زیرساخت‌های توسعه آن به‌دلیل تحریم‌ها و دلایل مختلف دیگر در دسترس نیست و آنچه این روزها در گوشی‌ها و ابزارهای الکترونیکی مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد، همه در بسترهای خارجی ایجاد و عرضه شده‌اند.
این نحوه حرکت سیاست‌گذاران و مجریان کشور که به مراتب از حرکت مردم عقب‌تر است درحالی ادامه دارد که رهبر انقلاب چندی پیش با آگاهی از نفوذ قوی هوش مصنوعی به زندگی بشر طی سال‌های آینده نسبت‌به کم‌کاری‌ها در این رابطه هشدار دادند و اشاره کردند: «امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌دهنده‌ای [دارد پیش می‌رود]؛ یعنی انسان متحیر می‌شود از شتابی که این فناوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش می‌رود. خب الان دستگاه‌های مختلف ما نظامی و غیرنظامی از هوش مصنوعی دارند استفاده می‌کنند، بهره‌برداری می‌کنند اما این ما را فریب ندهد. در مسئله هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست. این فناوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلط شد. آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع این فناوری هوش مصنوعی را تامین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش مصنوعی که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید، باید اجازه بگیرید که در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید، در فلان بخشِ دیگر حق ندارید استفاده کنید! این‌جوری است. زرنگ‌های دنیا، فرصت‌طلب‌ها و قدرت‌طلب‌های دنیا دنبال این چیزها هستند. یک آژانس هوش مصنوعی هم به وجود می‌آید، آن‌وقت اجازه نمی‌دهند که شما از این منطقه عبور کنید. خودتان باید برسید به فناوری‌های عمیق و ژرف این مسئله و لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی را باید در کشور دنبال کنید.»
این آینده‌نگری دوراندیشانه که پیش‌تر هم در رابطه با ابزارهای ارتباطی و فناوری‌ها و شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های کاربردی آزموده شده، چندان دور از ذهن نیست. برخی از کارشناسان بر این باورند همانطور که چند سال پیش قابل تصور نبود شبکه‌های اجتماعی و گوشی‌های هوشمند این چنین وارد زندگی انسان امروز شود، ضریب نفوذ هوش مصنوعی و فناوری‌های مرتبط با آن هم در زندگی ما قابل پیش‌بینی نیست و با وجود داشتن تجربه فناوری‌های گذشته، همچنان در برابر آن منفعل عمل می‌کنیم. خارجی بودن خاستگاه آن دلیل نمی‌شود که این ابزار، جنبه‌های مختلف زندگی ازجمله بهداشت و درمان، اقتصاد، آموزش، تولید و حمل‌ونقل و حتی فرهنگ را متحول نکند. بر این اساس شاید تاکید بر آموزش که امکانات و داده‌های موردنیاز تحقق آن در دسترس است، فعلا تنها راه‌حل روزآمد بودن ما در این حوزه است.
رتبه کشورها در شاخص آمادگی هوش مصنوعی
از سوی دیگر و براساس گزارش‌های رسیده، شاخص آمادگی دولت‌ها درخصوص هوش مصنوعی به‌صورت جهانی و منطقه‌ای در سال۲۰۲۳ از میان ۱۹۳کشور مورد مطالعه قرار گرفته است. عمده تلاش این رتبه‌بندی، داشتن تصویری از سیاست‌های ملی و منطقه‌ای حوزه هوش مصنوعی در میان کشورهای مورد مطالعه است.
این رتبه‌بندی در سال۲۰۲۲ و در گزارش قبلی موسسه آکسفورد از میان ۱۸۳کشور بود، درحالی‌که در سال۲۰۲۳ این طبقه‌بندی میان ۱۹۳کشور انجام گرفته است. همان‌طورکه پیش‌تر اشاره شد، دسته‌بندی کشورها در این مطالعه براساس ۹منطقه‌ای است که سازمان ملل و بانک جهانی در گروه‌بندی منطقه‌ای کشورها از آن استفاده می‌کنند.
در جدول پنج رتبه جهانی و امتیاز هر یک از ارکان در کشورهای منتخب شامل سه کشور پیشرو هوش مصنوعی در جهان اعضای بریکس و کشورهای منطقه سند چشم‌انداز ایران ارائه شده است. همانطور که در داده‌های جدول آمده است، آمریکا، سنگاپور و انگلیس به‌ترتیب به لحاظ شاخص آمادگی دولت‌ها نسبت به سایر کشورها پیشرو هستند و چین رتبه ۱۶ در این شاخص را داراست. در اکثر کشورها، رکن فناوری با ابعادی همچون سرمایه انسانی، ظرفیت نوآوری و بلوغ و تکامل فناوری حائز کمترین امتیاز است. در این میان کشورهای عربی منطقه خاورمیانه باتوجه‌به سرمایه‌گذاری در تقویت زیرساخت‌ها و تدوین اسناد و راهبردهای مرتبط با استقرار هوش مصنوعی توانسته‌اند در ایجاد آمادگی هوش مصنوعی و دریافت امتیازاتی که آنها را در زمره ۵۰کشور برتر جهانی در این شاخص قرار می‌دهد پیشرفت محسوسی داشته باشند.
هوش مصنوعی نظم دنیا را تغییر می‌دهد
احسان محمدی، تحلیلگر و آگاه مسائل فناوری : ما برای ورود هر فناوری به کشور به زیرساخت‌های اساسی نیاز داریم. این زیرساخت‌ها در مورد هوش مصنوعی، پردازشگرها و سخت‌افزارهای فراوانی است. درحال‌حاضر ما این زیرساخت‌ها را در کشور نداریم و وابسته به کشورهایی هستیم که این پردازشگرها را دارند؛ بنابراین نیاز است اول آنها را تامین و بعد کار روی هوش مصنوعی را آغاز کنیم.
از سوی دیگر، کار بر این فناوری نیاز به داده و متخصصانی برای آموزش و مدل‌سازی دارد که در این زمینه دست ما پر است. ازآنجاکه پردازشگرها و پردازنده‌های هوش مصنوعی را کشوری مثل چین با تمام امکاناتش هم ندارد، به همین دلیل سعی می‌کند پروتکل‌های آن را بهینه و قابل رقابت با آمریکا کند.
طراحی موتور Deep Seek در همین راستاست؛ به بیان دیگر، با ساخت این موتور به‌دنبال ارائه مدل بهتری نسبت‌به OpenAl در ChatGPT است. ما هم باید پروتکل‌های خود را داشته باشیم و کار را با طراحی و ساخت موتورهای جدید شروع کنیم تا نیازمان به پردازشگرهای جدید کمتر شود.
کشوری مثل چین هم چون پردازشگرهای موردنیاز را ندارد، پروتکل‌های خود را بهینه می‌کند تا بتواند با پردازشگرهای کمتری از امکانات هوش مصنوعی بهره‌مند شود. در ایران متاسفانه فعلا خبری از این طراحی‌ها نیست و مدل‌های ایرانی در دست طراحی نیستند. آنچه رونمایی می‌شود هم مدل‌های خارجی است که به اسم بومی‌شده ارائه می‌کنند؛ به بیان دیگر، هوش مصنوعی نیز مانند فناوری‌های دیگری است که با این مسئله درگیر است. ما هوش مصنوعی ایرانی و بومی‌شده نداریم. بر فرض که مرکز ملی هوش مصنوعی هم راه‌اندازی کنیم. نتیجه اینگونه کارها را قبلا هم دیده‌ایم. مرکز ملی فناوری تاسیس و از این مسیر روی پروژه‌ای سرمایه‌گذاری می‌کنیم و درنهایت هم این پروژه‌ها به نتیجه نمی‌رسند. مانند سیستم‌عامل ایرانی، لینوکس ایرانی، موبایل ایرانی و... که به‌دلیل اینکه امکانات زیرساختی و مزیت رقابتی‌شان را نداشتیم، نتیجه‌ای هم از آنها نگرفتیم. درصورتی‌که می‌توانستیم روی فناوری‌ها و داده‌های ایرانی و فارسی و مغزافزار ایرانی که در آنها مزیت رقابتی داریم کار و سرمایه‌گذاری کنیم.
در کاربست هوش مصنوعی هم به این شکل است. حالا که تحریم هستیم باید روی مزایای داخلی و ابزارهای موجود تمرکز کنیم و ببینیم با استفاده از ظرفیت‌های داخلی چطور می‌توانیم از ابزارهای هوش مصنوعی در زندگی روزانه بهره ببریم. باید به مردم آموزش بدهیم که از این فناوری چه استفاده‌هایی می‌توانند بکنند یا با واسطه از دستاوردهای آن که ازسوی دانشمندان ایجادشده چطور می‌توانند بهره ببرند. باید نحوه عملکرد هوش مصنوعی و کاربست آن را به عموم مردم یاد بدهیم. مثلا اینکه از هوش مصنوعی بخواهیم انجام یک کار را به ما یادآوری کند کار خاصی نیست و پیش از این هم اپلیکیشن‌هایی برای این منظور تهیه شده بود. اگر به این حد از استفاده از هوش مصنوعی محدود شویم، وارد حیطه مانور تبلیغاتی روی آن شده‌ایم. هوش مصنوعی باید بتواند یک راه‌حل جدید و راهکار جذاب ارائه کند و دقیقا این نقطه‌ای است که مردم باید آن را یاد بگیرند. درواقع نباید به استفاده از ابزارهای دم‌دستی هوش مصنوعی محدود شویم، بلکه باید دنبال این باشیم که جنبه‌های خلاقانه و نوآورانه این فناوری را آموزش دهیم و به کار ببندیم. معرفی هوش مصنوعی به‌عنوان یک ابزار روزمره جذاب جنبه بازاری و تبلیغاتی دارد. مثل بسته‌های شبه‌آموزشی که در شبکه‌های مجازی تبلیغ می‌کنند. باید از این فضا فاصله بگیریم و سراغ جنبه‌های کاربردی آن در زندگی برویم.
کاربردهای هوش مصنوعی
خبرهایی که در زمینه هوش مصنوعی منتشر می‌شوند تا زمانی که به نتیجه کاربردی نرسند فایده‌ای ندارند؛ مثلا استفاده از هوش مصنوعی برای مدیریت تبعات ترافیک کاربرد دارد. هوش مصنوعی می‌تواند به افراد کمک کند که هر روز برای رسیدن از نقطه A به نقطه B در یک زمان معین، چه ساعتی حرکت کنید که به ترافیک برنخورید. هوش مصنوعی آن را پردازش و به شما پیشنهاد می‌کند یا برای اینکه محصولات فروشگاه‌ها در روزهای مختلف فروش برود پیشنهاد می‌دهد که در روز اول هفته چه تعداد از یک محصول خریداری کنید که تا آخر هفته تمام شود و در فروشگاه نماند و تاریخ انقضایش تمام شود. این نمونه‌ای از کاربرد واقعی هوش مصنوعی است.
یک‌سری از کاربردها هم کاربردهای تبلیغاتی هوش مصنوعی است، مثل اینکه از آن بخواهیم بگوید در شهر سالم چند دستگاه دوچرخه وجود دارد. اینکه در شهر سالم ۲۰دستگاه کمتر یا بیشتر دوچرخه وجود داشته باشد چه کاربردی دارد و روی زندگی مردم چه اثری می‌گذارد؟
به‌طورکلی استفاده از هوش مصنوعی دو نوع است؛ یکی استفاده تبلیغاتی که به کار مردم نمی‌آید و یکی استفاده کاربردی که واقعا در زندگی مردم تغییر و تحول ایجاد می‌کند. به این صورت که بگوید در فلان منطقه چه تعداد آدم سکونت دارند و نیاز است که این تعداد دوچرخه برای استفاده آنها قرار داده شود.
البته با ورود جوانان، نوجوانان و نسل Z که با فناوری به دنیا آمده، بزرگ شده و رشد کرده‌اند به فضای هوش مصنوعی، لاجرم این فضا به نفع منافع جامعه تغییر می‌کند. این نوجوانان اینقدر از این فناوری استفاده می‌کنند که هوش مصنوعی در تمام جنبه‌های زندگی وارد می‌شود.
درحال‌حاضر هم در زمینه‌های درسی به‌خوبی از آن استفاده می‌کنند و از آن در فرآیند آموزش دروس، رفع اشکالات و خلاصه کردن سرفصل‌های درسی بهره می‌برند.به هر رو هوش مصنوعی درنهایت نظم دنیا و البته کشور ما را تغییر می‌دهد. به‌ویژه اینکه نسل امروز زمینه‌های بدبینانه فناوری را به‌صورت خوش‌بینانه آن تغییر می‌دهد. در آینده هم این اتفاق بسیار اثرگذار است. این نسل قادر است در زمینه هوش مصنوعی گام‌های بلندی بردارد و آن را به خدمت ما دربیاورد. هوش مصنوعی در آینده‌ای نه چندان دور می‌تواند روی زمینه‌ها و شیوه‌های آموزش هم تاثیر بگذارد. اینکه تاکیدمان برای بهره‌مندی از هوش مصنوعی روی نسل بعدی است، به این دلیل است که نسل ما تقریبا به روزمرگی در زندگی عادت کرده‌ایم؛ این در حالی است که هوش مصنوعی آمده که روزمرگی را از زندگی بیرون کند. تغییر و اصلاح شیوه‌ها و مسیرها در تمام ابعاد زندگی و ارائه جلوه‌های نویی از آنها کار جدید هوش مصنوعی است. از کیفیت و کمیت غذا خوردن بگیر تا نحوه خواب و استراحت، ارتباطات و میزان فعالیت و تحرک بدنی کاملا متحول می‌شود.
به بیان دیگر، نسل بعد، کاملا و لحظه به لحظه، تحول را با هوش مصنوعی تجربه می‌کند. به‌طور معمول شاید تصور اینکه غذا خوردن، راه رفتن، خرید کردن، غذا پختن، درس خواندن و فعالیت فیزیکی ما با استفاده از هوش مصنوعی تغییر کند، مشکل باشد. اما این اتفاق قابل جلوگیری نیست و همین الان هم شاگردانی دارم که از هوش مصنوعی می‌خواهند درسی را که قرار است بخوانند برای آنها خلاصه و به آنها آموزش بدهد و این افراد بر همان اساس مطالعه می‌کنند. این آینده پیش روی ماست. به‌علاوه اینکه کم‌کم محصولات در ایران هم با راهنمایی‌های هوش مصنوعی تولید می‌شوند.