شأن انسانی زیر چتر انقلاب

علی جواهری ـ دبیر گروه جامعه
۲۱ بهمن ۱۴۰۳ - ۱۰:۵۹

انقلاب اسلامی ایران در سال۱۳۵۷، با شعارهای عدالت‌خواهانه و تاکید بر ارزش‌های اسلامی، تحولی عمیق در ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران ایجاد کرد. یکی از اهداف اصلی این انقلاب، احیای «شأن انسانی» و مقابله با هرگونه تحقیر، استثمار و نابرابری بود که در دوران حکومت پهلوی به‌ویژه در سایه نفوذ غرب تشدید شده بود. اما پرسش اصلی این است که انقلاب اسلامی تا چه اندازه در تحقق این آرمان موفق بوده است؟ 

آگاه: برای پاسخ به این پرسش باید مبانی فکری شأن انسانی در گفتمان انقلاب را بررسی کرد. انقلاب ایران بر پایه تفکر اسلامی و اندیشه‌های امام‌خمینی (ره) شکل گرفت که شأن انسان را در گرو تقوا، عدالت و آزادی از سلطه استکبار می‌دانست. از دیدگاه ایشان، نظام شاهنشاهی با وابستگی به غرب و بی‌توجهی به ارزش‌های دینی، موجب تحقیر هویت ایرانی-اسلامی مردم شده بود؛ بنابراین، احیای کرامت انسانی از طریق استقلال سیاسی، مبارزه با فقر و ترویج اخلاق اسلامی در دستورکار انقلاب قرار گرفت. شعارهایی مانند «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» بازتاب‌دهنده این نگرش بودند.
موضوع بعدی سیاست‌های اجتماعی و اقتصادی است تلاش برای کاهش نابرابری شکل گرفت. پس از انقلاب، دولت ایران با اجرای برنامه‌های گسترده در راستای کاهش فاصله طبقاتی و بهبود وضعیت محرومان گام برداشت. تاسیس نهادهایی مانند «کمیته امداد امام‌خمینی» و «بنیاد مستضعفان» با هدف حمایت از اقشار کم‌درآمد، گسترش خدمات بهداشتی و آموزشی به مناطق محروم و ملی‌کردن صنایع بزرگ، نشان‌دهنده تلاش برای تحقق عدالت اجتماعی بود. براساس آمارهای رسمی، نرخ باسوادی به بیش از ۸۵درصدی در دهه‌های اخیر افزایش یافته و دسترسی به خدمات درمانی در روستاها بهبود چشمگیری پیدا کرده است. این اقدامات به‌ویژه برای زنان و کودکان مناطق محروم، فرصت‌های تازه‌ای ایجاد کرد.
از سوی دیگر، سیاست‌های توزیع درآمد مانند یارانه‌های نقدی و کالایی، اگرچه با چالش‌های کارایی روبه‌رو بوده اما تا حدی از فشار اقتصادی برقشر ضعیف کاسته است. بااین‌حال، مشکلات ساختاری اقتصاد ایران نظیر تورم بالا، بیکاری و فساد اداری، مانع از تحقق کامل عدالت اقتصادی شده و نابرابری‌ها را در برخی دوره‌ها تشدید کرده است.
ازجمله تحول این مسئله باید به زنان و شأن انسانی اشاره کرد. موضوع حقوق زنان پس از انقلاب همواره موردبحث بوده است. از یک‌سو، نظام جمهوری اسلامی با تاکید بر نقش خانواده و حجاب، تلاش کرد هویت زن مسلمان را در مقابل الگوهای غربی باز تعریف کند. از سوی دیگر، سیاست‌های آموزشی موجب شد نرخ حضور زنان در دانشگاه‌ها و مشاغل تخصصی به‌طور چشمگیری افزایش یابد؛ به‌گونه‌ای که امروز سهم زنان در تحصیلات عالی بیش از ۶۰درصد است. همچنین، قوانینی برای حمایت از حقوق زنان در ازدواج و طلاق تصویب شد. باید توجه داشت ایران کشوری چندقومیتی و چندمذهبی است و انقلاب اسلامی با شعار وحدت اسلامی سعی کرد جایگاه این گروه‌ها را در چارچوب قانون اساسی تعریف کند. قانون اساسی، اقلیت‌های دینی رسمی (مسیحی، یهودی و زرتشتی) را به رسمیت می‌شناسد و برای آنها نمایندگی در مجلس پیش‌بینی کرده است.  انقلاب اسلامی در سیاست خارجی و شأن ملی هم تاثیرگذار بوده است. انقلاب اسلامی با شعار «نه شرقی، نه غربی»، استقلال ایران از نفوذ قدرت‌های خارجی را به یکی از ارکان هویت ملی تبدیل کرد. مقاومت در برابر فشارهای آمریکا و غرب، از نگاه حامیان نظام، عاملی برای حفظ کرامت ملی و خوداتکایی دانسته می‌شود. بااین‌حال، تحریم‌های بین‌المللی ناشی از برخی سیاست‌های خارجی، تاثیر مستقیمی بر معیشت مردم داشته و به گفته کارشناسان، حقوق اولیه شهروندان را تحت‌تاثیر قرار داده است. به‌طورکلی انقلاب اسلامی ایران با هدف احیای شأن انسانی در ابعاد فردی و جمعی، دستاوردهای قابل‌توجهی در حوزه‌های آموزش، بهداشت و استقلال سیاسی داشته است.