آگاه: سهم ایران از کل غذایی که هر سال در جهان به هدر می‌رود ۲.۷ درصد اعلام شده است. بر همین اساس، ضایعات مواد غذایی در ایران معادل ۱۳۰ میلیون تن در سال است در حالی‌که در اتحادیه اروپا با ۲۷ کشور عضو، سالانه فقط ۹۰ میلیون تن مواد غذایی تبدیل به زباله می‌شود. به‌عنوان نمونه، میزان تولید ناخالص بخش کشاورزی کشورمان در سال ۱۴۰۱، ۱۲۵ میلیون تن بود که ۲۵ درصد این میزان، یعنی حدود ۳۰ میلیون تن، به‌عنوان ضایعات دور ریخته شد. استفاده از صنایع تبدیلی یکی دیگر از راهکارهای جلوگیری از هدررفت محصولات کشاورزی است که باید توجه ویژه‌ای به آن شود.
یکی از چالش‌های بزرگ جهان امروز، مسئله ضایعات غذایی است. این موضوع نه‌تنها به هدر رفتن منابع ارزشمند مانند آب، خاک و انرژی منجر می‌شود، بلکه اثرات مخربی نیز بر محیط‌زیست و اقتصاد دارد. خوشبختانه با پیشرفت فناوری و به‌ویژه بررسی کلان‌داده، می‌توان گام‌های مؤثری در مسیر کاهش این مشکل برداشت.
ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون، نیز بر این باور است که بنابر آمارهای اعلامی فائو در حوزه ضایعات محصولات کشاورزی رتبه نخست در دنیا را داریم. البته با کاهش حجم ضایعات در بحث صادرات نیز بسته به محصولات مختلف می‌توان حرفی برای گفتن داشت. قاسمی با بیان اینکه سبد صادراتی با کاهش حجم ضایعات گسترده‌تر می‌شود، می‌گوید: کاهش حجم ضایعات در امنیت غذایی و رونق صادرات اثرگذار است، به‌طوری‌که هر میزان از حجم ضایعات کاسته شود بر افزایش صادرات و کاهش حجم واردات تأثیر دارد.
محصولاتی که هدر می‌رود
غلامرضا گل‌محمدی، معاون سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، در این‌باره می‌گوید: سالانه ۲۵ تا ۳۰ درصد از محصولات کشاورزی از تولید تا رسیدن به سر سفره مردم از دست می‌رود. این آمار فقط مربوط به ایران نیست. آمارهای سازمان خواروبار جهانی ملل متحد نشان می‌دهد که حدود ۳۰ درصد تولیدات کشاورزی در جهان به ضایعات مبدل می‌شود. او می‌گوید: اگر کشور بتواند ضایعات محصولات کشاورزی را به نصف کاهش دهد، حدود ۲۴ میلیون تن به محصولات کشاورزی و غذایی کشور اضافه می‌شود. معاون وزیر جهاد کشاورزی گفت: در ایران، برآوردها نشان می‌دهد که بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از کل تولیدات کشاورزی معادل ۱۳۰ میلیون تن دچار ضایعات می‌شود.
غلامرضا گل‌محمدی، معاون وزیر جهاد کشاورزی با اشاره به اینکه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از نظر خدمات و تأثیر اقتصادی ملموس است، می‌گوید: در حال حاضر، ارزش ریالی و دلاری تحقیقات این سازمان در حوزه‌هایی نظیر بذر، واکسن، کود و سم حدود ۲ میلیارد دلار برآورد می‌شود، اما ظرفیت بیشتری برای توسعه وجود دارد. وی با تأکید بر ضرورت تغییر رویکرد این سازمان از محقق‌محوری و مقاله‌محوری به برنامه‌محوری و حل چالش‌های راهبردی، اظهار می‌کند: این سازمان باید به نهادی نوآور و راهگشا تبدیل شود؛ در این راستا، شورای راهبردی تحقیقات کشاورزی که چند سال پیش تشکیل شده بود، باید مورد بازنگری قرار گرفته و همه ذی‌نفعان از دانشگاه‌ها تا بخش خصوصی و معاونت‌های اجرایی وزارتخانه، در آن مشارکت کنند. وی ادامه می‌دهد: در بخش‌های مختلف کشاورزی، از زراعت و باغبانی تا شیلات، دامپزشکی، منابع طبیعی و آبخیزداری و... برنامه‌هایی تدوین شده است تا چالش‌ها شناسایی و راهکارهای اجرایی ارائه شود. رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به ۳۰ طرح کلان این سازمان اشاره کرده و می‌گوید: از این تعداد، ۲۲ طرح در حال اجرا است که یکی از مهم‌ترین آنها کاهش ضایعات کشاورزی است؛ به عنوان نمونه، گندم‌های سن‌زده که پیش‌تر برای پخت نان نامناسب بودند، با تحقیقات مرکز تحقیقات کشاورزی خراسان، فرآوری و قابل استفاده در نانوایی‌ها شده‌اند. وی در ادامه، به حجم بالای ضایعات مواد غذایی در کشور اشاره و بیان می‌کند: در جهان سالانه از ۴ میلیارد تن تولیدات کشاورزی، حدود ۱.۲ میلیارد تن به هدر می‌رود. در ایران، برآوردها نشان می‌دهد که بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از کل تولیدات کشاورزی، معادل ۱۳۰ میلیون تن، دچار ضایعات می‌شود؛ این ضایعات از مرحله برداشت تا مصرف و حتی پس از مصرف ادامه دارد. معاون وزیر جهاد کشاورزی تأکید می‌کند: اسراف در مصرف غذا به‌ویژه نان و برنج به هدررفت منابع حیاتی کشور از جمله آب، منجر می‌شود. وی با ارائه آمارهای نگران‌کننده در این زمینه می‌گوید: هر دانه برنج برای تولید خود به ۹۴ سی‌سی آب نیاز دارد و هر کیلوگرم برنج، ۶ مترمکعب آب مصرف می‌کند در حالی که روزانه ۸ تن برنج پخته‌شده در کشور دور ریخته می‌شود، این یعنی سالانه حدود ۱۸ میلیون مترمکعب آب از بین می‌رود.
این مقام مسئول همچنین می‌افزاید: در سایر محصولات از جمله نان و گوشت مرغ نیز ضایعات قابل توجهی وجود دارد که باید با روش‌های نوین از برداشت تا مصرف، مدیریت شوند. گل‌محمدی با تأکید بر حمایت از پژوهش‌ها و ایده‌های نو در کاهش ضایعات کشاورزی، تصریح کرد: این سازمان آماده همکاری با بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات پژوهشی است و از پایان‌نامه‌های دانشجویی مرتبط با این حوزه حمایت خواهد کرد.
متهم اصلی هدر رفت محصولات کشاورزی
امین محمودی، کارشناس اقتصاد کشاورزی، معتقد است که میادین میوه و تربار یکی از مکان‌هایی است که هدر رفت محصولات کشاورزی در آن زیاد اتفاق می‌افتد، چرا که سیستم توزیع در این میادین کاملا سنتی و شیوه حمل‌ونقل محصولات به‌گونه‌ای است که مقدار زیادی میوه و تره‌بار قبل از رسیدن به‌دست مصرف‌کننده از بین می‌رود و تحت عنوان ضایعات میوه و تره‌بار دور ریخته می‌شود. او می‌گوید: با توجه به اینکه ایران در سال‌های اخیر تحت‌فشار سنگین تحریم‌های اقتصادی قرار گرفته است، افزایش بهره‌وری در استفاده از تولیدات کشاورزی، یکی از بهترین مسیرها برای بهبود وضعیت اقتصاد این بخش است؛ بهبود بهره‌وری در فرایند تولید و عرضه محصولات کشاورزی می‌تواند گامی مهم در خنثی‌سازی تحریم‌ها و کاهش فشار اقتصادی به کشور باشد.
محمودی می‌گوید: استفاده از صنایع تبدیلی یکی دیگر از راهکارهای جلوگیری از هدر رفت محصولات کشاورزی است که باید توجه ویژه‌ای به آن شود. این بخش در کشور ما مغفول مانده و قسمت عمده هدر رفت محصولات به عدم‌راه‌اندازی این بخش بر می‌گردد. این کارشناس معتقد است که دشمن‌های کشور ما سعی کردند در سال‌های اخیر دوگانه آب و هوا را مطرح کنند.همواره مطرح می‌کنند که با خشکسالی چرا باید محصولات کشاورزی زیاد شود؟ بعد از جنگ اوکراین جنگ غذا شدت گرفته است و چین ۵۰ درصد غذای جهان را خریده و غلات را در سیلوها نگه داشته است. یکی از چهار رکن امنیت هر کشوری غذاست و بحث اقتصادی بودن آن مطرح نیست. ما باید به سمت تولیدات کشاورزی بیشتر پیش برویم. ما باید غذای بیشتری داشته باشیم تا امنیت خودمان را حفظ کنیم. به همین دلیل بحث حفاظت از محصولات کشاورزی و جلوگیری از هدر رفت آن بسیار اهمیت دارد.
صادرات باید افزایش پیدا کند
محمودی در رابطه با میزان صادرات محصولات کشاورزی می‌گوید: میزان صادرات به‌طور متوسط ۵۰ میلیون دلار بوده است. مقاصد صادراتی نیز کشورهای همسایه ازجمله عراق و افغانستان بوده است. البته به ترکیه و روسیه نیز صادراتی داشته‌ایم و الان بیشتر به سمت صادرات محصولات لبنی رفته‌ایم. ما اگر بتوانیم برای تولید بیشتر روی سه محور توسعه عملیات آبخیزداری، توسعه فناوری و مکانیزاسیون کشاورزی و سوم تولید کشت دیم که خیلی کم از آن استفاده می‌کنیم تمرکز کنیم، بهره‌برداری خوبی می‌توانیم از کشاورزی داشته باشیم. امین محمودی توضیح می‌دهد که سه محصول هندوانه، گوجه و سیب بیشترین هدر رفت را در میان محصولات کشاورزی دارند و ادامه می‌دهد: مشکل ما در این زمینه این است که سیاست کلی برای الگوی کشت در کشور وجود ندارد، البته برنامه‌های آن تدوین شده اما هنوز اعتباری برای آن درنظر گرفته نشده است.
تعهدات ارزی جدی گرفته شود
او مشکل دیگر در این بخش را بحث تعهدات ارزی عنوان و خاطرنشان می‌کند: اگر بخواهیم از هدر رفت جلوگیری کنیم باید تعهدات ارزی را افزایش دهیم؛ اتفاقی که در سال‌های گذشته برای محصولات کشاورزی رخ داده این بوده که در بحث صادرات نیز ضعیف عمل کرده‌ایم و بسیاری از صادرکنندگان با مشکل روبه‌رو شده‌اند، چرا که محصول را صادر کرده‌اند اما نتوانسته‌اند ارز مورد نیاز خود خود را دریافت کنند و به همین دلیل این بخش نیز نیاز به تجدید نظر اساسی دارد.رضا نورانی، رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی، نیز با بیان اینکه کمتر از ۱۰ درصد محصولات کشاورزی صادر می‌شود، می‌افزاید: هرچقدر از حجم ضایعات ۳۵ درصدی کاسته شود، به حجم صادرات افزوده می‌شود. براین اساس، پیش‌بینی می‌شود که صادرات محصولات کشاورزی با کاهش ضایعات چندبرابر افزایش یابد.نورانی ادامه می‌دهد: بنابرآمار، تولید سالانه محصولات کشاورزی، صنایع غذایی و جانبی ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون تن است که ۳۰ تا ۳۵ درصد این میزان هدر می‌رود. درحالی‌که با کاهش این میزان می‌توان غذای آیندگان را تامین کرد. رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی سطح زیرکشت محصولات کشاورزی را یک میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار اعلام می‌کند و ادامه می‌دهد: بنابر آمار، در کشور ما تولید در واحد سطح نسبت به کشورهای توسعه یافته پایین است که با تغییر شیوه مدیریت این عرصه می‌توان افزایش عملکرد در واحد سطح داشت؛ به‌طوری‌که با افزایش تولید می‌توان صادرات را رونق و ارزآوری را افزایش داد.