آگاه: سریال امام علی(ع) بی‌تردید شاهکاری است در میان پروژه‌های مذهبی پخش‌شده در همه این سال‌های گذشته؛ سریالی که بیش از همه سریال‌های کمدی و عشقی دهه‌های ۶۰ و ۷۰ و حتی ۵۰ ، مردم را در خانه‌هایشان و پای تلویزیون نشاند؛ قصه‌ای که هنوز سیمای مالک اشترش، ولنگاری ولیدش، اغواگری قطامش، حیله‌گری عمروعاصش و کوردلی ابن‌ملجمش، یک‌به‌یک در میان خاطرات پیر و جوان از آن سال‌های دو دهه قبل مانده‌اند. هنوز هر بار دیدن شریفی‌نیا، ولید را در خاطره‌ها زنده می‌کند، ویشکا آسایش هیچ‌گاه بالاتر از قطام نبوده، هیچ‌وقت داریوش ارجمند را بالاتر از نقش مالک ندیده‌ایم و زنده‌یاد مهدی فتحی هم عمروعاصش را نتوانست دیگربار تکرار کند.
ساخت سریال امام علی(ع) از ۲۱آبان ۱۳۷۰ در شهرک سینمایی غزالی آغاز شد و بعد از پنج‌سال در مرداد سال۱۳۷۵روی آنتن شبکه یک سیما رفت. کارگردانی و نویسندگی این اثر را داوود میرباقری و تهیه‌کنندگی آن را محمد بیک‌زاده برعهده داشته‌اند. حالا بعد از ۲۸سال، پخش مجدد این سریال در روزهای ماه مبارک رمضان باکیفیت بالا و انجام اصلاحاتی در رنگ و نور و صدای تصاویر بهانه‌ای شد تا باری، دیگر نگاهی به جزئیات و برخی نکته‌های کمتر گفته‌شده از این سریال بیندازیم.
فیلمنامه از کجا شروع شد؟
محمد بیک‌زاده، تهیه‌کننده سریال امام علی(ع) درباره اینکه چطور کار ساخت این سریال به او و داوود میرباقری سپرده شد، می‌گوید: «در شبکه یک طرحی به من دادند به اسم «همچون خاری در گلو» نوشته علاالدین رحیمی. یک تله‌تئاتر بود و گفتند می‌خواهیم این را تولید کنیم. من از قبل با نحوه کار کردن علاالدین رحیمی آشنا بودم و می‌دانستم تله‌تئاترهای مذهبی می‌سازد. متن را خواندم دیدم نعل به نعل تاریخ طبری پیش رفته، حتی دیالوگ‌ها همان دیالوگ‌های تاریخ طبری بود؛ بنابراین استناد تاریخی‌اش را برای من که اندکی با تاریخ محشور هستم از دست داد. با مدیران شبکه صحبت کردم که اجازه بدهید اول یک تحقیق مجدد شود و مبناهای تاریخی درست باشد و دوم اینکه اختلاف‌نقل‌های بین شیعه و سنی دور ریخته و فقط اشتراکات بیان شود؛ چراکه ما بنا نداریم اختلاف مذهبی بین جامعه بیندازیم. دغدغه ما بیان تاریخ است. هر دوی این عزیزان پذیرفتند و تحقیقات شروع شد. ما اساس کار را بر «الامام علی بن ابیطالب» نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود گذاشتیم که یک تاریخ‌دان مصری است و بسیار شیوا، خوش‌قلم و متکی به تاریخ این داستان را نوشته است. این نسخه اساس ما شد و سپس تاریخ‌های دیگر که ۷۰تاریخ اعم از فارسی و عربی بود که مورد تحقیق قرار دادیم.»
در ادامه از او پرسیده شد، آن زمان آقای افخمی میرزاکوچک‌خان را ساخته بود، آقای سعید نیکپور هم بود، داریوش فرهنگ هم سلطان و شبان را ساخته بود، مرحوم حاتمی هم زنده بود، چه شد که به سراغ داوود میرباقری رفتید و او در جواب می‌گوید: «فقط یک عامل باعث شد. همه اینهایی که اسم بردید مدعی بودند و داوود هنوز به ادعا نرسیده و هوشمند بود. فقط در کار «رعنا» من هوشمندی داوود را دیدم. این آدم به درد این می‌خورد که شما انشای خودت را روی این کاغذ سفید بنویسید. آدمی که ادعا ندارد، تواضعش هنوز دست نخورده و گوش شنوا هم دارد. داوود انتخاب شد ولی برای تولید یک تله‌تئاتر. برآورد اولیه که برای سریال داده شد ۲۷میلیون تومان بود که برای تله‌تئاتر برآورد خوبی بود اما من همیشه با دوستان بحث می‌کردم که برای علی یا باید درست ساخته شود یا اصلا ساخته نشود. من روی دو مورد تعصب دارم، یکی علی(ع) است، یکی ایران. یا درباره اینها باید ساخته شود و درست ساخته شود، یا نباید نزدیکش شد. چون اگر ضعیف ساخته شود به علویت علی (ع) صدمه زده‌ایم.»
بیک‌زاده می‌گوید، ۲۷میلیون تومان بودجه فاز اول تمام شد. اگر به شهرک غزالی بروید متوجه می‌شوید که من آن دکور را با سنگ، آجر و سیمان ساختم که از بین نرود و هر چه باران بخورد جاافتاده‌تر و بهتر شود. همین الان هم خیلی از دوستان که کار تاریخی مذهبی می‌کنند در همان لوکیشن هستند. آن لوکیشن ماندگار است. آقای فریدزاده کلی غر زد که بنا نبود فازبندی شود، گفتم یا باید بسازیم یا باید نسازیم، الان هم دست به مهره، بازی است. بیک‌زاده در ادامه می‌گوید: «ازآنجاکه آن زمان مناسبات خیلی انسانی بود، اصلا اینطور نبود که من بخواهم ریالی جابه‌جا کنم یا آنها نگران جابه‌جاکردن من باشند... هنوز کلمه میلیارد و ده‌هزار میلیارد و سه‌هزار میلیارد را نمی‌شناختیم. جوان بودیم و سر پرشوری هم داشتیم. مجبور شدند یک برآورد مرحله دوم انجام بدهند و خلاصه همین‌طور فاز به فاز جلو رفتیم تا نهایت با ۲۶۹میلیون تومان این پروژه را تمام کردیم. طی ۱۹ماه سریال را ساختیم.»
بیک‌زاده درباره بخش‌های حذف‌شده از سریال می‌گوید: سرجمع چهار قسمت از سریال حذف شده که بیشتر روی شخصیت ابوذر متمرکز بوده است؛ برای حرفهای تندی که می‌زده و ممکن بود به بعضی بربخورد. او درباره پایان‌بندی سریال نیز گفته است: ما مقدار اندکی بودجه می‌خواستیم، ۲۰-۳۰میلیون نیاز داشتیم تا پایان امام علی(ع) را بسازیم و موفق نشدیم آن را بگیریم.
شخصیت بحث‌برانگیز «قطام»
گفته می‌شود افزودن این شخصیت به سریال امام علی(ع) و پیچیدگی‌های دراماتیک آن، موجب انتقادات و بحث‌های بسیاری شده بود. ازجمله اینکه برای انتقاد به دفتر معاونت وقت سیما، احمد پورنجاتی می‌روند و درباره وضعیتی که در سریال برای شخصیت قطام تعریف شده است می‌گویند که موجب ریبه و تحریک‌کننده است.
تهیه‌کننده سریال درباره شخصیت قطام در این سریال می‌گوید: این قطام اگر تحریک‌کننده نبود، ابن‌ملجم آدم ابلهی بود که به خاطرش علی را بکشد؟ زیبا و لوند بوده. این باید کسی باشد که بتواند من آدم هوس‌باز را تحریک کند که بابتش علی را بکشم. اگر یک آدم زشت غیرقابل‌قبول را می‌گذاشتیم شما باور می‌کردید او برای این زن، علی را کشته؟
او در ادامه می‌گوید: درست است که در مراجع تاریخی تنها دو سه خط درباره قطام آمده اما همان کافی است تا بدانیم او چه کسی بوده است.
جذب مخاطب از ابتدای پخش
سریال امام علی(ع) یکی از پربیننده‌ترین سریال‌های بعد از انقلاب اسلامی بود به حدی که تهیه‌کننده آن می‌گوید رییس پلیس تهران به من زنگ زد و تشکر کرد؛ برای آنکه ساعات اوج وقوع دزدی از زمان پخش این سریال فروکش کرده است. او می‌گوید از همان قسمت دوم یا سوم سریال بود که موج تماس‌های مردم درباره این سریال و تشکر برای آن آغاز شد.
یکی از دیگر عوامل جذابیت و ماندگاری این سریال نیز، موسیقی متن ماندگار آن است. موسیقی متن سریال را فرهاد فخرالدینی ساخت که با استفاده از سازهای سنتی و ارکسترال، فضایی حماسی و عاطفی خلق کرد. این موسیقی هنوز هم به‌عنوان یکی از بهترین آثار موسیقایی تلویزیون ایران شناخته می‌شود. همچنین دوبله برخی شخصیت‌ها، ازجمله صدای حضرت‌علی(ع)، بادقت انجام شد تا حس معنوی و قداست حفظ شود.
دقت و حمایت رهبر انقلاب از ابتدای ساخت سریال امام علی(ع)
بیک‌زاده درباره اقدام برای گرفتن تایید مراجع و علما می‌گوید: «به خدمت علما می‌رفتیم، می‌خواندند و می‌گفتند خوب است ولی دو خط زیر آن نمی‌نوشتند برای تایید. به‌ناچار متن را مدیران شبکه به خدمت مقام رهبری فرستادند. ایشان متن را خواندند. بسیار هم بادقت خوانده بودند. حتی روی بعضی از کلمات خط کشیده بودند که مثلا این کلمه خوب نیست. ایشان ادبیات را فوق‌العاده خوب می‌دانند. حتی روی کلمات نظر داده بودند و درست و حرفهای هم نظر داده بودند. مثلا یادم است دور یک پاراگراف کامل خط کشیده و نوشته بودند «خنک است» یعنی در شأن سریال نیست و ما آن را حذف کردیم. در پایان کار هم برایمان یک «موفق باشید» نوشته بودند. ما با پشتوانه این نظر کار را شروع کردیم. بعد از اینکه کار را تمام کردیم و پخش شروع شد، بعضی از حضرات ایراد گرفتند.»