آگاه:
سندی که فقط تصویب و ابلاغ شد
محمدحسین ایمانی خوشخو، دبیر شورای هنر، پنجم فروردین سال۱۴۰۳ گفت: درحال‌حاضر سند تئاتر در دستورکار است و به‌زودی مصوب و ابلاغ می‌شود. کلیات سند در جلسات پیشین شورای هنر مورد تصویب قرار گرفته است. در دل مباحثی که درباره سند تئاتر به میان می‌آمد، ایجاد بنیاد تئاتر ملی ایران هم تصویب شد.
اما تحولات کشور و تغییر دولت سبب شد که این سند کمتر مورد بحث قرار بگیرد. هرچند در همان زمان نیز تمام اصناف به محض اطلاع، مخالفت خود را با یکسویه بودن آن اعلام کردند. درحال‌حاضر هم نادره رضایی، معاون هنری تازه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ازسوی شورای عالی هنر و شورای عالی انقلاب فرهنگی با شعار واگذاری امور هنری به صنوف در جلساتی با اصناف هنری، خواستار دیدگاه‌های هنرمندان برای اصلاح و بازنگری این سند شده است. بر همین اساس، تعدادی از انجمن‌های خانه تئاتر نکاتی را به‌عنوان مواردی که در این سند نیازمند اصلاح و تغییر و تردید است، تدوین کرده‌اند. این موارد که شامل ۲۵مورد است، به امضای هشت انجمن زیر پوشش خانه تئاتر رسیده است.
۲۳خرداد هم وزیر فرهنگ و ارشاد دولت مرحوم رئیسی در جلسه شورای هنر با خبر تصویب سند هنرهای نمایشی گفت: تدوین این سند کار مهمی بود که در صورت تایید نهایی آن در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، بنیاد ملی تئاتر ایران تاسیس می‌شود. اعضای این شورا در این جلسه با بررسی بندهای سند ملی هنرهای نمایشی به کار تدوین آن پایان دادند. اما با تصویب و ابلاغ این سند، هنرمندان و فعالان تئاتری روی خوشی نسبت به آن نشان ندادند و نقدهای متفاوتی نسبت‌به سند صورت گرفت.
بهرام سروری‌نژاد، سخنگوی انجمن بازیگران یکی از کسانی است که ایرادات بسیاری به این سند وارد کرده است؛ اصلی‌ترینش هم اینکه این سند به‌جای اینکه حمایت‌گرانه باشد، گویی مقابل هنرمندان است و حتی در انتقال مفاهیم و تعاریف اولیه تئاتری نادرست است.
سروری‌نژاد همچنین معتقد است: ذات هنر باتوجه‌به گوناگونی اوضاع و احوال انسان معاصر نمی‌تواند سندی داشته باشد؛ بنابراین مهم‌ترین کارکرد یک سند در امور مربوط‌به سخت‌افزارها و تعهد دولت به ملت برای عدالت در حمایت و پشتیبانی از آن خلاصه می‌شود و از این منظر، وجود یک سند ملی و راهبردی می‌تواند مفید باشد اما دو شرط دارد؛ اول اینکه این سند در درجه اول باید برای مراکز دولتی که متولی تئاتر هستند، نوشته شود و به‌صورت واضح و دقیق مشخص شود که وظایف‌شان چیست و چه تعهداتی نسبت‌به جامعه تئاتری دارند و چگونه باید به آن تعهدات عمل کنند. از ساخت‌وساز و رسیدگی به سالن‌های نمایش گرفته تا چگونگی ارائه سالن به کارگردانان مختلف و قوانین شفاف مربوط به تخصیص بودجه به‌جای واژه نادرست کمک‌هزینه و بررسی تاثیرات مثبت و منفی جشنواره‌ها و ...در درجه دوم آنچه اهمیت دارد این است که نظرات هنرمندان را در حیطه‌های مختلف، مورد توجه قرار بدهند و راهکارهای جامعه هنری به‌شکل عملی ازسوی خودشان در آن لحاظ شده و ازسوی دولت و مجلس و با حمایت دستگاه‌های قضایی تقنینی کند و البته با رویکرد درست. بنابراین خواسته ما داشتن یک سند عملی و جامع ملی درخواست‌های هنرمندان از دولت است و آن هم نه فقط عده‌ای از هنرمندان با انتخاب دولت بلکه نمایندگان انتخابی آحاد هنرمندان تئاتر ازسوی خودشان.
باوجوداین با نزدیک‌شدن به روزهای پایانی سال در مورد سند ملی تئاتر می‌توان گفت، این سند هم به سایر سندهای تصویب‌شده تزئینی پیوست و جز تصویب و ابلاغ اتفاق دیگری درباره‌اش رخ نداد و باید دید در سال آینده چه اتفاقی برای این سند می‌افتد.
وقتی که بازار، تئاتر را هم می‌بلعد
همانطور که در ابتدای گزارش اشاره شد، امسال سال نسبتا شلوغ و پررونقی برای تئاتر کشورمان بود؛ شلوغ از این منظر که چند تماشاخانه خصوصی جدید تاسیس شد و به‌واسطه این فراوانی سالن‌های تئاتر، تعداد اجراها هم افزایش یافت و طبیعتا این زیاد شدن هم خوبی‌هایی دارد، هم بدی‌هایی.
خوبی‌اش رونق این هنر در کشور و بدی‌اش بازاری و دم‌دستی‌شدن آن است. زیادشدن اجراهای تئاتر موجب شد که دست‌اندرکاران آن برای پرکردن سالن و فروش اجراهای خود کارهای غیرتئاتری بسیاری انجام دهند؛ نمونه‌اش دعوت از بلاگرها و اینفلوئنسرها برای تماشای اثر خود و تبلیغ آن که در همین سال۱۴۰۳ هم این اتفاق برای چند تئاتر افتاد و با واکنش منفی هنرمندان مواجه شد.
علاوه‌براین، باتوجه‌به فضای حرفه‌ای تئاتر کشورمان، غیر از چند گروه حرفه‌ای تئاتر که سال‌هاست به معنای واقعی کار تئاتر می‌کنند، سایر آثاری که اجرا می‌شود، نمایش‌هایی هستند که یک تهیه‌کننده و سرمایه‌گذار پیشنهاد اجرای آن را داده تا سود ببرد و این یعنی حضور پررنگ بازار در تئاتر و بازاری شدن تئاتر هم یعنی دورشدن از یکسری رسالت‌هایش که به‌عنوان یک هنر فاخر و خاص شناخته می‌شود.
در سال‌های اخیر با افزایش هزینه تبلیغات محیطی، تهیه‌کنندگان تئاتر به تبلیغ در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی روی آوردند و وقتی یک تئاتر برای آن مخاطب طراحی می‌شود یعنی باید مناسب با آن ذائقه اجرا شود و نتیجه‌اش اینکه می‌بینیم پرفروش‌ترین نمایش تئاتر شهر در سالی که گذشت، یک تئاتر کمدی و سرگرم‌کننده است.
واقعیتش این است که به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر جریان فضای سرگرم‌کننده و کمدی به همه‌جا سرایت کرده حتی تئاتر. این درحالی است که ماهیت هنر نمایشی این است که چیزهایی روی صحنه ببینی و بشنوی که به فکر فروروی اما چیزی که این روزها در بیشتر سالن‌های نمایش دیده می‌شود اجرای نمایش‌هایی با شوخی‌های جنسی و جنسیتی و خنداندن مخاطب است که تا پایان اجرا سالن را ترک نکند درحالی‌که تا چند سال پیش، مخاطب تئاتر سعی می‌کرد دیالوگ‌های طلایی اجرایی را که دیده در حافظه‌اش به خاطر بسپارد.
با نگاهی دقیق‌تر به اجراهای پرمخاطب، می‌توان ردپای اقتباس از آثار پرفروش ادبی و رمان‌های عامه‌پسند هم در چنین تئاتری دید. نمونه‌ش نمایش «کتابخانه نیمه‌شب» که به‌تازگی به اجرای خود در نمایشخانه ملک پایان داد. استفاده از آثار پرفروش بازار نشر یکی دیگر از فرمول‌های تهیه‌کنندگان و کارگردانان تئاتر امروزی است که تئاتر را مابه‌ازای سود اجرا می‌کنند، نه خود تئاتر.
رشد تئاتر در شهرهای غیر از تهران
یکی از اتفاقات مثبت و امیدوارکننده سال۱۴۰۳، افزایش تولیدات نمایشی در شهرهای مختلف ایران بود. درحالی‌که همواره تمرکز اصلی تئاتر ایران بر تهران بوده، امسال شاهد رشد قابل‌توجه اجراهای حرفه‌ای در اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز و برخی دیگر از شهرهای بزرگ بودیم.
رشد اجراهای تئاتر در شهرهایی غیر از ایران دلایل مختلفی داد که مهم‌ترین آن عبارت است از:
۱: افزایش علاقه و استعدادهای بومی: بسیاری از شهرها دارای استعدادهای درخشان در حوزه نمایش هستند که به‌دلیل محدودیت‌های تهران، تصمیم گرفته‌اند در شهر خودشان فعالیت کنند.
۲: جشنواره‌های استانی و منطقه‌ای: برگزاری جشنواره‌های محلی و حمایت از گروه‌های نمایشی شهرستانی، انگیزه‌ای برای فعالیت هنرمندان ایجاد کرد.
۳: حمایت نهادهای فرهنگی و دانشگاهی: برخی دانشگاه‌ها و مراکز هنری در این شهرها، فضاهایی برای اجراهای نمایشی فراهم کردند که به رشد تولیدات کمک کرد.
۴: استقبال مخاطبان: استقبال مردم شهرهای مختلف از نمایش‌های حرفه‌ای، گروه‌های تئاتری را تشویق کرد که اجراهای خود را در خارج از تهران نیز روی صحنه ببرند.
باوجود این پیشرفت، کمبود امکانات و زیرساخت‌های مناسب همچنان چالشی جدی برای هنرمندان شهرستانی است. نبود سالن‌های استاندارد: بسیاری از شهرها سالن‌های مجهز و مناسب برای اجرای حرفه‌ای ندارند و گروه‌ها مجبور به استفاده از سالن‌های چندمنظوره با امکانات محدود هستند. تامین هزینه‌های تولید در شهرهای خارج از تهران به‌دلیل نبود حمایت‌های مالی کافی، کار دشواری است.
دسترسی محدود به تبلیغات و رسانه‌ها: بسیاری از اجراهای شهرستانی به‌دلیل نبود تبلیغات مناسب، از دید عموم پنهان می‌مانند و کمتر در رسانه‌های ملی بازتاب دارند.
رونق جشنواره‌های تئاتری
در سال۱۴۰۳ هم مثل سال‌های گذشته، جشنواره تئاتر فجر برگزار شد اما در کنار آن جشنواره‌های تئاتری متعدد دیگری مثل جشنواره تئاتر ایثار، جشنواره تئاتر کودک و نوجوان، جشنواره تئاتر تجربه و... برگزار شد که در مجموع می‌توان گفت تئاتر ایران، سال جشنواره‌ای پرباری داشته است؛ حداقل از نظر کمیت.
سخن پایانی اینکه آینده تئاتر ایران به میزان انعطاف‌پذیری هنرمندان، تغییر سیاست‌های فرهنگی و میزان همراهی مخاطبان بستگی دارد. اگر حمایت‌ها افزایش پیدا نکند، تئاتر ایران ممکن است بیش‌ازپیش به‌سمت اجراهای کوچک، تعاملی و مستقل سوق پیدا کند، درحالی‌که شکل سنتی‌تر آن دچار رکود شود!
امسال هم تکلیف حریم تئاتر شهر مشخص نشد
هرچند در آخرین روزهای سال۱۴۰۳ به سر می‌بریم اما ساخت‌وساز حریم تئاترشهر به‌عنوان اصلی‌ترین مجموعه تئاتر کشور و نماد تئاتر ایران همچنان بلاتکلیف است.
محوطه پیرامونی مجموعه تئاتر شهر که در یکی از پرتپش‌ترین نقاط شهر تهران قرار گرفته، همواره نه‌تنها برای خانواده تئاتر، بلکه برای هر شهروندی که به اماکن فرهنگی هنری شهر علاقه دارد، دغدغه‌ای جدی بوده است.
در سال‌های گذشته، فضای نامطلوب اطراف این مجموعه که بیشتر به بازار مکاره شباهت داشت، مورد نقد بود اما امسال اصلی‌ترین مسئله، حریم نصفه و نیمه‌ای است که پیرامون اصلی‌ترین بنای تئاتری کشور ایجاد شده و بدتر از آن هیچ مشخص نیست که تکلیف این حریم چه خواهد شد. این حریم در دولت پیشین و در دوره مدیریت سیدجواد طاهری بر مجموعه تئاتر شهر ایجاد شد.
آن زمان عنوان شد که قرار است حریمی در اطراف تئاترشهر ایجاد شود که هم مجموعه را حفاظت کند و درعین‌حال آن را منزوی هم نکند و این چنین بود که مدتی بعد دیواره‌های فلزی در اطراف این مجموعه نصب شد و نه‌تنها تئاتر شهر را از چشم‌ها پنهان کرد، بلکه به‌دلیل وجود تنها یک در ورود و خروج، دسترسی به مجموعه را بسیار دشوار کرد که این می‌تواند در موارد خطرساز مانند احتمال آتش‌سوزی که قبلا در تئاترشهر سابقه داشته، خطرات جدی و حتی جبران‌ناپذیر ایجاد کند.
مدیران وقت فرهنگی هرچند خود به همه این مشکلات معترف بودند، عنوان می‌کردند که به‌دلیل فضای کارگاهی در حیاط مجموعه و وجود چاله‌هایی که می‌تواند برای رهگذران محدوده، خطرآفرین باشد، به‌ناچار این دیوارهای فلزی کشیده شده است.
با استقرار دولت چهاردهم و حضور مدیران جدید فرهنگی، حریم تئاترشهر به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها تبدیل شد. اما مسئله از آنچه آنان پیش‌بینی کرده بودند، بغرنج‌تر بود. پروژه ایجاد حریم به مدت ۶ماه متوقف شده بود و راه‌اندازی دوباره آن نیازمند تخصیص اعتبار بود. بااین‌حال، پاییز امسال و همزمان با برگزاری نوزدهمین جشنواره نمایش عروسکی تهران مبارک، هم نادره رضایی، معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و هم اتابک نادری، سرپرست اداره کل هنرهای نمایشی عنوان کردند که همه تلاش خود را به کار می‌گیرند تا بخشی از این حریم همزمان با برگزاری چهل‌وسومین جشنواره تئاتر فجر به سرانجام برسد تا همزمان با این اتفاق هم امکانی برای ارزیابی کلی حریم وجود داشته باشد و هم آمد و رفت به مجموعه تئاترشهر آسان‌تر شود.
برنامه آنها این بود که بخشی از تیغه‌های جدید بر فوندانسیونی نصب شود ولی این ایده در ان مقطع اجرایی نشد؛ البته با اضافه شدن دو در ورودی دیگر، بخشی از مشکلات مراجعه‌کنندگان به مجموعه تئاترشهر مرتفع شد. به‌هرحال با همین برنامه‌ریزی بود که درحال‌حاضر حدود ۲۰متر از پروژه کار شده ولی براساس پیگیری‌ها بحث بودجه مطرح است و پیمانکار منتظر تامین اعتبار است که اگر تزریق شود، بقیه تیغه‌ها هم ساخته و نصب خواهد شد.
گفته می‌شود که طرح پیشنهادی همه مجوزهای لازم را از شهرداری، میراث فرهنگی و... دریافت کرده و طراحی به گونه‌ای است که مجموعه تئاترشهر هم از منظر پیاده‌رو و هم سواره‌رو دید دارد.
مدیران هنری در گفت‌وگوهای غیررسمی عنوان می‌کنند که اگر بودجه تزریق شود، این پروژه درحدود ۶ماه به نتیجه می‌رسد.
بااین‌حال از آنجاکه ضمانتی برای تامین اعتبار وجود ندارد و از سوی دیگر، وضعیت فعلی تئاتر شهر که نه‌تنها برازنده این مجموعه نیست، بلکه از نظر ایمنی هم شرایط نامطلوبی ایجاد کرده، جامعه تئاتری سال جاری را با یک نگرانی جدی از بابت این مجموعه به پایان می‌برند و پرونده تئاترشهر همچنان برای سال آینده باز خواهد بود.