آگاه: واقعه تاریخی مباهله اگر هم‌سطح با واقعه غدیر نباشد، اهمیتی همسان آن دارد و نشان‌دهنده جایگاه اهل‌بیت(ع) به‌ویژه حضرت امیرالمومنین(ع) است که به‌منزله جان پیامبر(ص) معرفی شده است. مباهله یکی از رویدادهای صدر اسلام و پیروزی آشکار جبهه حق بود که بدون هیچ جنگ و خونریزی انجام شد.
مباهله به معنای نفرین متقابل دو نفر یا دو گروه نسبت‌به یکدیگر در برابر مقام الهی است. روز مباهله روزی است که پیامبر اسلام(ص) به همراه حضرت امیر(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) به مباهله با رهبران مسیحیت ساکن در شبه‌جزیره عربستان رفتند. مجادله آنها بر سر ماهیت الهی یا غیرالهی حضرت عیسی(ع) بود. این ماجرا در آخرین سال حیات پیامبر(ص) به وقوع پیوست. مباهله و غدیر دو واقعه مهم تاریخ اسلام هستند که هر دو در ماه ذی‌الحجه رخ داده‌اند اما به مباهله آن‌گونه که انتظار می‌رود توجه نشده است. این واقعه به اندازه‌ای اهمیت دارد که لازم است این روز را با تبیین جوانب مختلف آن بزرگ داشت و معرفی کرد.
داستان چیست؟
مباهله ماجرای تاریخی بلند از وقایع سال‌های پایانی حیات پیامبر(ص) است که با نامه‌ای ازسوی ایشان به مسیحیان آغاز شد. پیرو آن در مجلسی عظیم و عمومی پیشگویی‌های کتب آسمانی درباره حضرت ازسوی مسیحیان قرائت شد. در سال دهم هجری که پایه‌های حکومت اسلام به‌طور کامل مستحکم شده بود، پیامبر گرامی اسلام(ص) به موازات مکاتبه با سران دولِ جهان و مراکز مذهبی، نامه‌ای نیز برای اسقف نجران «ابوحارثه» فرستاد و اهالی آن منطقه را به اسلام دعوت کرد. ابوحارثه پس از مشورت با شرحبیل بن وداعه، عبدالله بن شرحبیل و جبار بن‌فیض، گروهی ۷۰نفره از صاحب‌نظران و نخبگان را به مدینه به همراه سه تن از رهبران مذهبی یعنی ابوحارثه بن‌علقمه، اسقف اعظم نجران، که نماینده رسمی کلیساهای روم در حجاز بود، عبدالمسیح که لقبش «عاقب» بود و به عقل و درایت شهرت داشت و ایهم را که به او «سید» می‌گفتند به‌عنوان سه رهبر مذهبی به همراه گروه به مدینه فرستاد. هیات نمایندگی مسیحیان وارد مدینه شدند. قبل از آنکه نزد پیامبراکرم(ص) بروند، لباس‌های فاخر ابریشمی پوشیدند و انگشتر طلا به دست کردند و نزد پیامبر(ص) رفتند و سلام کردند. حضرت پاسخ آنها را نداد و حاضر به سخن گفتن با آنها نشد. مسیحیان غمگین و متحیر به فکر چاره بودند که ناگاه چشمشان افتاد به عثمان بن‌عفان و عبدالرحمن بن‌عوف که از دوران جاهیلت با آنها آشنا بودند، پس موضوع را با آنها در میان گذاشتند. به مشورت آنها مسیحیان نزد امیرالمومنین(ع) رفتند و طبق فرمایش ایشان مسیحیان لباس‌های ابریشمی و انگشترهای طلا را عوض کرده و با لباس خدمت نزد رسول‌خدا(ص) رفتند. حضرت آنها را پذیرفت و فرمود: قسم به آن کسی که مرا به حق مبعوث کرد، دفعه اول که این جماعت نزد من آمدند، شیطان همراهشان بود. مسیحیان قبل از آنکه وارد مذاکره رسمی با پیامبر اسلام(ص) شوند، اظهار داشتند چون هنگام نماز است، اجازه دهید نمازمان را بخوانیم. حضرت اجازه داد و آنها به طرف قبله خودشان (مشرق) نماز خواندند. پس از اقامه نماز، مذاکرات آغاز شد و پیامبر(ص) برای بار دیگر آنها را به اسلام دعوت کرد ولی اظهار داشتند که ما قبل از درخواست شما مسلمان شده‌ایم. نتیجه جلسه این شد که برای فردای آن روز با پیامبر اسلام(ص) قرار مباهله بگذارند؛ اگر پیامبر(ص) برای مباهله سربازان و نیروهای نظامی‌اش را همراه آورد، با او مباهله کنند و اگر با خاصان و اهل‌بیتش در محل مباهله حاضر شود با او مباهله نکنند؛ چراکه معلوم می‌شود پیامبر(ص) به حقانیت خودش اطمینان دارد وگرنه عزیزان خویش را در معرض هلاکت قرار نمی‌دهد. در روز مباهله، هنگامی که مسیحیان دیدند پیامبر(ص) به‌همراه عزیزانش به میدان آمده است، دچار وحشت شدند. اینجا بود که مسیحیان چون صداقت پیامبر را به‌خوبی می‌دانستند، از مباهله و عذاب الهی وحشت کردند و سرباز زدند اما پیامبر آمادگی خود را اعلام کرد و اینگونه حقانیت اسلام نزد همگان ثابت شد. آیه۶۱ سوره آل‌عمران به‌عنوان دستور مباهله نازل شد و مقام باعظمت اهل‌بیت(ع) را به همه فهماند و علی(ع) را نفس پیامبر(ص) معرفی کرد، تا همه بدانند که جانشینی حضرت مخصوص علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) است. در پایان ماجرا، مسیحیان که قدرت جنگ با مسلمانان را نداشتند و در مباهله هم شکست خورده بودند با اذعان به اینکه اگر این جمع نفرین کنند همه آنان نابود خواهند شد، برای حفظ جان خود در سایه پرچم اسلام به دادن جزیه راضی شدند و پس از امضای صلح‌نامه به دیار خود بازگشتند و حکم جزیه برای اولین بار در اسلام اجرا شد.
مفاد قرارداد پیامبر(ص) با مسیحیان
براساس قراردادی که به امضای طرفین رسید، بنا شد مسیحیان نجران در مقابل امنیتی که به برکت حکومت اسلامی تامین می‌شود، سالانه دوهزار حُلّه (هر حله برابر با یک قواره پارچه برای یکدست لباس) به‌عنوان جزیه به حکومت اسلامی بپردازند؛ البته به این شکل که هزار حُلّه را در ابتدای سال و هزار حُلّه را در نیمه آن پرداخت کنند. قیمت هر حُلّه نیز ۴۰درهم بود. بنا به گفته بعضی از مورخان، علاوه‌بر دوهزار حُلّه، پرداخت ۳۰زره و نیزه و ۳۰اسب و ۳۰شتر نیز شرط شد.
مباهله در اصطلاح
باتوجه‌به آیه۶۱ سوره آل‌عمران، مباهله به معنای نفرین کردن دو نفر نسبت به یکدیگر است؛ بدین ترتیب که افرادی که درباره یک مسئله مهم مذهبی با هم نزاع دارند در یک جا جمع می‌شوند و به درگاه خدا تضرع می‌کنند و از او می‌خواهند که دروغ‌گو را رسوا ساخته و مجازات کند. مباهله، مخصوص اختلافات و منازعات دینی و مذهبی است تا جایی که با گفت‌وگو حل نشود و کار به انکار و مکابره بکشد. به بیان دیگر، مباهله یعنی نفرین کردن یکدیگر تا هر کس در جبهه باطل بوده مورد غضب الهی قرار گیرد و اینگونه حق از باطل تشخیص داده شود. طبیعی است که طرفین مباهله، باید معتقد به پروردگار باشند تا بتوانند اقدام به چنین کاری کنند، چون فردی که خداپرست نیست، نمی‌تواند از خداوند درخواستی داشته باشد.
ابعاد فرهنگی
داستان مباهله از نظر اعتقادی و سیاسی نه‌تنها در همان دوران بلکه در تاریخ سیاسی آینده اسلام به‌ویژه در تکوین اعتقادات شیعی نقشی اساسی داشته است. هر واقعه‌ای متناسب با ابعاد و عمق محتوای آن بر فرهنگ جامعه زمان خود تاثیرگذار است و جریان مباهله نیز از این قاعده مستثنا نیست. گسترش بیش از پیش آوازه حقانیت اسلام یکی از نتایج فرهنگی این واقعه است. در روزهای پایانی سال نهم هجری، رویداد مباهله رسول خدا(ص) با مسیحیان نجران و اثبات حقانیت و برتری دین اسلام در مقابل مسیحیت، تاثیر ویژه‌ای بر تقویت ایمان و اعتماد نومسلمانان داشت و این مسئله، مهم‌ترین نتیجه فرهنگی این رویداد به شمار می‌رود. با گسیل گروه‌های فراوان مردم به‌سوی اسلام، لازم بود در همان ابتدا، پیروزی‌های بزرگ امت اسلام، موجب شکل‌دهی و تقویت هویت نوپای اسلامی شود و مباهله، یکی از همان پیروزی‌های بزرگ بود که نقش بسزایی در تقویت خودباوری جامعه اسلامی و تشکیل هویت اسلامی داشت.
نتایج تاریخی
تاریخ قطعی و مستند همواره نقطه‌قوت مکاتب و جوامع گوناگون بوده است؛ از این رو رویداد تاریخی مباهله به‌عنوان سند تاریخی یکی از سرمایه‌های عظیم دین اسلام به‌شمار می‌رود. گاهی این اسناد تاریخی بهترین دلیل برای پیروزی اسلام نسبت‌به سایر ادیان هستند. بااین‌حال در بسیاری اوقات، پیروان ادیان دیگر را به‌سختی می‌توان قانع کرد تا مسلمان شوند اما مباهله یکی از آن رویدادهایی است که تاریخ را به کمک اسلام می‌آورد. گذر زمان بسیاری از حقایق تاریخی را به دست فراموشی یا تحریف می‌سپارد اما اسناد قطعی تاریخی، مهم‌ترین عامل برای در امان نگاه داشتن وقایع تاریخی از آفت فراموشی یا تحریف است و مباهله، ازجمله آن اسناد تاریخی غیرقابل انکار است. مباهله به آیندگان می‌فهماند که هر آنچه بعدها به قصد ترور و تحریف حقیقت اسلام گفته خواهد شد بی‌اعتبار است و دین اسلام، ضمن دقت حداکثری برای حفظ اهداف، منافع و ارزش‌های والای خود، از در مصالحه و گفت‌وگو با آن ادیان آسمانی وارد می‌شود.
آثاری درباره مباهله
اسرار مباهله
محمدرضا انصاری در کتاب هشت فصلی اسرار مباهله به بررسی جزئیات رویداد مباهله و تاریخ ۱۴۰۰ساله این واقعه تاریخی که بیش از یک‌ماه طول کشیده پرداخته است. ابتدا آشنایی با کلیات مباهله را بیان می‌کند و سپس داستان این روز را مفصل توضیح می‌دهد.
آن روز، روز مباهله
نویسندگان مباهله، از کودکان نیز غافل نمانده‌اند و این داستان را برای آنها نیز به تصویر کشیده‌اند. میرابوالفتح دعوتی، نویسنده کتاب «آن روز، روز مباهله»، تلاش داشته تا این داستان را به‌صورت کتاب کودک، همراه با تصاویر به‌طور مختصر شرح دهد.
از نجران تا مدینه
محمدرضا انصاری در این کتاب برگزیده‌ای از فرازهای شیرین و تاریخ‌ساز ماجرای مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران را به صورت ۹۰داستان به رشته تحریر درآورده و به‌عنوان یک دوره اطلاعات درباره روز مباهله و پیامدهای آن مطرح کرده است.