آگاه: وقتی درمورد هزینه‌های قبر و تدفین صحبت می‌شود هر کس تجربه و شنیده‌هایی دارد که بسیار متفاوت است. با جستجو در فضای مجازی هم نتیجه‌ای حاصل نمی‌شود؛ چون هیچ قیمت دقیق و درستی وجود ندارد. جایی گفته شده ارزان‌ترین قبر ۷۰میلیون تومان است و جایی دیگر این رقم به چندبرابر هم رسیده است! گفته‌ها و شنیده‌هایی از هزینه‌های سربه‌فلک کشیده حکایت دارد. چرا قیمت قبر اینقدر متفاوت است؟ نزدیکی به غسالخانه و بخش اداری، داشتن فضای سبز، جای پارک ماشین یا دسترسی راحت به مترو، نزدیکی به دکه تنقلات، گل‌فروشی قیمت قبر را بالا می‌برد. قطعا متوفی نیازی به مترو و تنقلات ندارد و خانواده وی هستند که برای راحتی خود زیر بار هزینه‌های هنگفت می‌روند.
برای بررسی این موضوع با محمد تاجیک، مدیرعامل سازمان بهشت‌زهرا(س) تماس گرفتیم تا بدانیم ارزان‌ترین قبر و خدمات خاکسپاری چقدر هزینه دارد. محمدجواد تاجیک در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار داشت: دفن در قبور جاری یعنی قطعات ۳۲۷ و ۳۲۸ که روزانه دفن انجام می‌شود، رایگان است. همه این قبور سه طبقه است و اگر خانواده متوفی بخواهد دو طبقه بالا را هم برای خود رزرو کنند باید هزینه بپردازند. به گفته وی؛ براساس مصوبه سال۱۴۰۲ شورای اسلامی شهر تهران هزینه رزرو دو طبقه بالا، سه‌میلیون و ۹۰۰هزار تومان بود.
بر این اساس افرادی که بخواهند دوطبقه دیگر این قبور سه‌طبقه را برای خود رزرو نگه دارند، باید هفت‌میلیون و ۸۰۰هزار تومان بپردازند که البته به گفته مدیرعامل بهشت‌زهرا(س) می‌توانند این مبلغ را اقساطی هم واریز کنند؛ البته غیر از قبر، هزینه شست‌وشو، کفن، حمل، آمبولانس، سیستم صوتی و مداح هم باید در نظر گرفت که از دو تا سه میلیون تومان است. او تاکید کرد متوفی اگر تحت حمایت کمیته امداد و نهادهای حمایتی بوده و همچنین از توانایی مالی برخوردار نباشد، هزینه‌ای دریافت نمی‌شود.
اینها همه هزینه ارزان‌ترین قبور بهشت‌زهراست و آنهایی که توانایی پرداخت هزینه بیشتری را دارند می‌توانند از فاز یک قبرهای سه‌طبقه ۱۲۰میلیون تومانی انتخاب کنند. همچنین با هزینه‌ای کمتر (حدود ۷۱میلیون تومان) هم می‌شود در فاز۲ صاحب یک قبر سه‌طبقه شد، به شرطی که متوفی وجود داشته باشد؛ یعنی این قبرها به زنده‌ها فروخته نمی‌شوند؛ البته گران‌ترین قبرها در تهران در آرامستان‌هایی همچون محوطه شاه عبدالعظیم(ع)، امامزاده عینعلی، زینعلی و محوطه امامزاده صالح(ع) است.
در بهشت‌زهرا(س) هم فاز یک در قسمت شمالی و غربی، با قطعات یک تا ١١٠ و قدمتی بیش از ٤٠سال، گران‌ترین قبرها را در خود جای دارد و اگر بخواهید در این بخش‌ها قبر تهیه کنید باید سراغ دلالانی را بگیرید که با دریافت مبالغی از پنج تا ۲۰میلیون تومان شما را به مالکان این قبرهای گران‌قیمت وصل می‌کنند. هستند افرادی که برای خرید یک قبر چند صدمیلیون تومان هزینه می‌کنند و مواردی مانند ویو ابدی برایشان مهم است؛ البته وقتی پای دلال‌ها به میان بیاید بازار کلاهبرداری هم داغ می‌شود و در مواردی یک قبر به چند نفر فروخته شده است.
آنهایی که سراغ مقبره‌ها می‌روند می‌دانند بخشی از این مقبره‌ها قدیمی و بخش دیگر نوساز هستند. قیمت مقبره‌ها غیر از مواردی مانند دسترسی و فضای سبز ویژگی‌های دیگری مانند ایوان و ویوی ابدی دارند که به آنها حالت ویلایی و دلباز می‌دهد، طوری که می‌تواند ۵۰قبر را در خود جای دهد. بنا به گنجایش این قبرها نیز، قیمت آنان از ۵/۲میلیارد تومان شروع می‌شود و گاه نیز به بیش از هشت‌میلیارد تومان می‌رسد.
برنامه‌ریزی مراسم قبل از مرگ
در این میان شرکت‌هایی هم فعالیت دارند که همه این خدمات از آمبولانس برای حمل متوفی به سردخانه تا جواز دفن و انجام کارهای اداری و مراسم و پذیرایی را برعهده می‌گیرند. مشتری این شرکت‌ها فقط صاحبان عزا نیستند که با لباس مشکی و چشم‌های گریان سر می‌رسند، بلکه بسیاری از افراد خودشان مراجعه کرده تا برای مراسم دفن و کفن خود برنامه‌ریزی کنند! این گروه اینقدر هستند که بخشی به‌عنوان «برنامه‌ریزی قبل از فوت» در این شرکت‌ها ایجاد شود. آنها با پای خود به شرکت می‌آیند تا با مشورت کارشناسان مراسم تدفین و ترحیم خود را برنامه‌ریزی کرده و قراردادش را هم ببندند. در این نوع قراردادها قیمت قبر همان قیمت انعقاد قرارداد است اما هزینه‌هایی مانند پذیرایی و موسیقی زنده به قیمت روز دریافت می‌شود.
مدیر یکی از شرکت‌ها می‌گوید: پس از مرگ عزیزان، بازماندگان روحیه مناسبی ندارند، طوری‌که امکان هماهنگی و برنامه‌ریزی تدفین و مراسم برای آنها بسیار سخت است و دچار سردرگمی می‌شوند. به همین دلیل افرادی قبل از وقوع اتفاق به ما مراجعه کرده تا برنامه‌ریزی مراسم خاکسپاری و یادبود را انجام دهند. این افراد معمولا سالمند و بیمار هستند ولی گاه افراد جوان و سلامت هم متقاضی چنین خدماتی هستند.
هزینه تسلیت گفتن هر نفر
پس از خاکسپاری و پذیرایی در این روز، نوبت به برنامه‌ریزی برای مراسم ترحیم در روز سوم می‌رسد. چند سالی است که مراسم ترحیم به سوم ختم می‌شود و معمولا هزینه مراسم هفتم در جیب بازماندگان می‌ماند یا صرف امور خیریه می‌شود. پای خیریه‌ها با جایگزین شدن گل‌های مصنوعی و بنرهای گل با تاج گل‌های طبیعی به مراسم ترحیم باز شد. قیمت یک تاج گل طبیعی از ۸۰۰هزار تومان شروع می‌شود ولی برای یک تاج گل مناسب باید سه تا پنج‌میلیون تومان هزینه کنید. این مبالغ چند سالی است به خواست صاحبان عزا یا مهمان‌های آنها به خیریه‌ها سرازیر می‌شود. اغلب تمایل دارند هزینه‌های چنین مراسمی را به خیریه‌های شناخته‌شده‌ای مانند کهریزک یا محک هدیه شود ولی افراد در انتخاب خیریه آزاد هستند و امکان هزینه در هر موسسه معتبری وجود دارد. در روزهای اپیدمی کرونا خیریه‌ها در این زمینه جای بیشتری باز کردند، طوری که گاه کل هزینه‌ها به خیریه‌ها اهدا می‌شود.
عمده مخارج ترحیم در روز سوم صرف اجاره سالن مسجد می‌شود. برای شناخته‌شده‌ترین مساجدی که مراسم ترحیم در آنها برگزار می‌شود، مانند مسجد الجواد در میدان هفتم‌تیر، ۶میلیون و مسجد ولیعصر(عج) در پارک ساعی ۱۰میلیون تومان و مسجد امام جعفرصادق در خیابان خواجه عبدالله انصاری هم ۱۰میلیون تومان باید هزینه کرد. مساجدی مانند مسجدالرضا در خیابان خرمشهر گران‌تر هستند و قیمت مراسم در آنها به از ۱۲ تا ۱۵میلیون تومان متغیر است. هزینه دریافتی مساجد قدیمی مانند مسجد حجت ابن الحسن در خیابان سهروردی کمتر است و حدود پنج میلیون تومان برآورد می‌شود.
یادمان نرود رسم است از مهمان‌ها هنگام خروج پذیرایی شود. استفاده از بسته‌های از پیش آماده‌شده این کار را آسان‌تر می‌کند. قیمت این بسته‌ها که به آن «پک ترحیم» می‌گویند بسته به اقلامی که داخل آن قرار می‌گیرد، از ۴۰ تا ۱۰۰هزار تومان متغیر است. هر سینی خرما و حلوا هم حدود ۴۰۰هزار تومان آب می‌خورد که برای ۱۰۰مهمان دستکم ۱۰سینی لازم است؛ بنابراین با یک حساب سرانگشتی می‌توان فهمید برای مراسم ترحیم در روز سوم باید حدود ۳۰میلیون تومان کنار گذاشت؛ البته برای ۱۰۰مهمان. در واقع تسلیت گفتن هر مهمان دستکم ۳۰۰هزار تومان برای صاحب عزا هزینه می‌تراشد.
با مجوز هزینه‌های ۱۰میلیون تومانی قبر و تدفین، مخارج ۳۵میلیون تومانی ناهار خاکسپاری و ۳۰میلیون تومان پذیرایی و مسجد به عدد ۷۵میلیون تومان می‌رسیم که در همه موارد حداقل را در نظر گرفته‌ایم. اگر به این رقم پذیرایی از مهمان‌ها در منزل متوفی و موارد این‌چنینی را اضافه کنیم مخارج از مرز ۸۰میلیون تومان هم خواهد گذشت؛ پولی که احتمالا گره از کار بازماندگان باز می‌کند و قطعا نفعی هم برای درگذشتگان نخواهد داشت.
از ناهار قبرستانی تا میزهای رنگارنگ
از تدفین و مراسم آن که بگذریم، باید جایی از همراهان پذیرایی کرد. پذیرایی ناهار در تالارهای اطراف بهشت‌زهرا(س) برای هر نفر از ۱۵۰ و حتی ۸۰هزار تومان شروع می‌شود که به آنها غذاهای قبرستانی می‌گویند. اگر سراغ پذیرایی بهتر برویم و برنج ایرانی بخواهیم باید برای زرشک‌پلو با مرغ با نوشابه و ماست ۲۵۰هزار تومان و چلوکباب وزیری (لقمه و جوجه) ۳۵۰هزار تومان در نظر گرفت. اگر با اولی از ۱۰۰نفر مهمان پذیرایی کنیم، ۲۵ و با دومی، ۳۵میلیون تومان برایمان آب می‌خورد. البته اگر نکاتی مانند نزدیک بودن تالار، داشتن پارکینگ برای مهمان‌ها، گل‌آرایی، چیدن میز یادبود برای صاحبان عزا مهم باشد، باید هزینه‌های بیشتری را پرداخت کنند که حدود ۵۰میلیون تومان برای صد نفر مهمان تمام می‌شود. داشتن چنین امکاناتی در کنار ناهار گران‌تر و پذیرایی کمی کامل‌تر برای هر نفر یک میلیون تمام می‌شود که هزینه ۵۰میلیون تومانی را به ۱۰۰میلیون تومان می‌رساند. صاحبان عزا براساس توان مالی و اولویت‌های خود از میان ده‌ها تالار پذیرایی اطراف قبرستان دست به انتخاب می‌زنند؛ انتخاب‌هایی که بعضی اعتقاد بر اسراف و هدررفت هزینه دارند و گروهی هم معتقدند از آداب و سنن است و منجر به اشتغالزایی و حمایت از کسب‌وکارهای اهالی این منطقه از تهران می‌شود.
خانه آخرت هم خرج بالایی دارد
از قبرهای رایگان تا قبرهای لاکچری
اگرچه برخی مسئولان تاکید دارند که قیمت قبرها به‌ویژه در تهران نجومی نیست، اما بازارهای غیررسمی برای معامله قبرها در قطعات قدیمی چیز دیگری می‌گویند. این بازارهای غیررسمی گاهی در فضای مجازی و گاه به شیوه سنتی تبلیغات و بازاریابی دهان به دهان شکل می‌گیرد؛ برای مثال فردی که یک قطعه قبر با قیمت نجومی می‌شناسند به فرد دیگری اطلاع می‌دهد و این زنجیره تا جایی پیش می‌رود که یک خریدار واقعی پیدا می‌شود. عمده مقبره‌های گران‌قیمت یا به‌اصطلاح لاکچری در قطعه‌های قدیمی قرار دارند.بنا بر مصوبه شورای شهر تهران، قیمت قبر رزروی در بهشت‌زهرا(س) برای خانواده‌هایی که دارای متوفی هستند از سه‌میلیون و ۹۰۰هزار تومان در سال۱۴۰۲ به ۱۵میلیون تومان در سال۱۴۰۳ رسید. این خبر در شرایطی مطرح شد که بخش دوم این مصوبه چندان دیده نشد.
همانطور که اشاره شده، قیمت مصوبه شورای شهر تهران به قبر رزروی مرتبط است، اما طبقه اول قبور برای دفن اموات رایگان خواهد بود. برخی از شهروندان تهرانی معتقدند بهشت‌زهرا(س) با وسعت بالا و جمعیتی که در خاک خود جای داده، بی‌شباهت به یک شهر مجزا از تهران نیست. بهشت‌زهرا ابتدا ۳۱۴هکتار وسعت داشت که در سال۱۳۷۶ بخش شمالی به مساحت ۱۱۰هکتار و در سال۱۳۸۷ بخش شرقی به مساحت ۱۶۰هکتار خریداری و به آن اضافه شد و تاکنون بیش از یک‌میلیون و ۶۹۸هزار نفر در بهشت‌زهرا(س) دفن شده‌اند. شاید به همین دلیل هم باشد که گاهی بازدید از این شهر رفتگان تا حدی بالا می‌رود که شبانه‌روزی می‌شود.
پیش‌خرید قبور یا راضی شدن به قبر مجانی؟!
براساس آخرین اطلاعاتی که ازسوی شورای شهر تهران مطرح شده، قبر برای دفن روز رایگان است اما فردی که می‌خواهد قبر را پیش‌خرید کند باید هزینه‌های آن را بپردازد. برای پیش‌خرید قبور از سایت سازمان بهشت‌زهرا(س)، مسیر سختی در پیش نیست. با ورود به سامانه بهشت‌زهرا(س) می‌توان سه نوع قبر یک طبقه، دو طبقه و سه طبقه را خریداری کرد، هر چند باید در ثبت اطلاعات شخصی نهایت دقت انجام شود. خرید قبر به‌شکل حضوری با مراجعه مستقیم به بخش اداری بهشت‌زهرا(س) نیز امکان‌پذیر است.
مهدی چمران، رییس شورای اسلامی شهر تهران با بیان اینکه قیمت قبر رایگان است، گفت: فضاسازی‌هایی شکل‌گرفته، اما به رایگان بودن قیمت قبر اشاره نشده است، کسی که می‌خواهد پیش‌خرید کُند باید رقم دو طبقه دیگر را بپردازد، با این اقدام جدید تعداد قبور بیشتری قابل استفاده خواهد بود. ممکن است تا ۲۰سال کسی که قبر را رزرو کرده دفن نشود و اینگونه بهشت زهرا(س) جا دارد، اما درواقع ندارد. با این اقدام جدید تعداد قبور بیشتری قابل استفاده خواهد بود و با این سیاست می‌توان از پر شدن ظرفیت جلوگیری کرد.
باتوجه‌به سخنان چمران، درحالی‌که ظرفیت بهشت‌زهرا(س) به‌عنوان بزرگ‌ترین آرامستان کشور روبه‌اتمام است؛ لزوم چاره‌اندیشی مدیریت شهری برای خانه ابدی شهروندان تهرانی بیش از پیش موردتوجه بوده و موضوع احداث آرامستان‌های جدید و مکان‌یابی آنها مورد توجه قرار گرفته و تاکنون چندین‌بار از مکان‌هایی، چون نزدیکی کوه «بی‌بی شهربانو» نام برده شده است اما هنوز مکان نهایی احداث آرامستان تهران در سال۱۴۰۳ اعلام نشده است.
به‌تازگی جواد تاجیک، مدیرعامل بهشت‌زهرا(س) در مصاحبه‌ای تاکید کرده است: آرامستان بهشت‌زهرا(س) حداکثر تا آخر سال۱۴۰۳ قابلیت دفن دارد؛ البته عده‌ای از قبل قبر خریداری کرده‌اند و از ۱۸۰ورودی متوفی روزانه، ۵۰نفر در قطعات جدید دفن می‌شوند.
با وجود اینکه بخشی از سخنان مهدی چمران که مرتبط با قبرهای رایگان است، برای افرادی که تمکن مالی بالایی ندارند و باید در بهشت‌زهرای تهران مراسم خاکسپاری برگزار کنند، تا حدودی دلگرم‌کننده است، اما مسئله این است که بین قبرهای پیش‌خرید، قبرهای لاکچری و قبرهای رایگان تفاوت‌های کمی و کیفی زیادی وجود دارد.
مهدی اقراریان، عضو شورای شهر تهران با انتقاد از چهاربرابر شدن قیمت برخی قبور در بهشت‌زهرای تهران و تحلیل تبعات اجتماعی این مسئله گفت که به‌نظر می‌رسد افزایش نزدیک ۳۰۰درصدی نرخ رزرو طبقه‌های دوم و سوم قبرهای روزدفن بهشت‌زهرا(س)، ناشی از نگاه درآمدزایی موجود در شهرداری تهران است.
در کنار اینکه برخی افراد متمکن‌تر قبرهای لاکچری می‌خرند یا به‌دنبال پیش‌خرید قبر هستند، برخی از خانواده‌های متوسط نیز با این نیت که پس از مرگ به فرزندان یا بازماندگان خود، هزینه تدفین را تحمیل نکنند، اقدام به پیش‌خرید قبر می‌کنند. اما این پیش‌خریدها با هر نیتی که باشد با نرخ جدید بهشت‌زهرا تا ۱۵میلیون تومان هزینه برمی‌دارد.
اگرچه برخی مسئولان تاکید دارند که قیمت قبرها به‌ویژه در تهران نجومی نیست، اما بازارهای غیررسمی برای معامله قبرها در قطعات قدیمی چیز دیگری می‌گویند. این بازارهای غیررسمی گاهی در فضای مجازی و گاه به شیوه سنتی تبلیغات و بازاریابی دهان به دهان شکل می‌گیرد؛ برای مثال، فردی که یک قطعه قبر با قیمت نجومی می‌شناسند به فرد دیگری اطلاع می‌دهد و این زنجیره تا جایی پیش می‌رود که یک خریدار واقعی پیدا می‌شود.
عمده مقبره‌های گران‌قیمت یا به‌اصطلاح لاکچری در قطعه‌های قدیمی قرار دارند. همچنین قطعه‌هایی که به‌اصطلاح آبادتر، پردرخت‌تر یا دنج‌تر هستند یا ازلحاظ دسترسی محلی وضعیت بهتری دارند، گرانقیمت‌تر خواهند بود. حتی برخی شنیده‌های تاییدنشده حکایت از آن دارند که گاهی دلالان بهشت‌زهرا(س) نزدیک بودن قبر به قطعه هنرمندان یا مجاورت قبر افراد سرشناس و حتی نزدیکی به درهای اصلی و مترو را به‌عنوان گزینه افزایش قیمت مطرح می‌کنند. قیمت قبرهای لاکچری نه در حد چند صد میلیون که در بسیاری از موارد میلیاردی است. درواقع برخی حاضرند بابت مواردی که اشاره شد، چند میلیارد هزینه کنند تا قبر دلخواه خود یا عزیزانشان را بخرند.همچنین طی سال‌های اخیر، برخی دلال‌ها به‌دنبال خانواده‌های افرادی می‌گردند که در قبور قدیمی خاک شده‌اند؛ قبوری که بیش از سه دهه از عمرشان می‌گذرد و بر اساس فتوای مراجع عظام، می‌توانند دو طبقه شوند و افراد جدیدی را در آنها خاک کرد که لزوما نسبتی با فرد قبلی ندارند.
در سایت آیت‌الله مکارم شیرازی در پاسخ به استفتا درباره دفن اموات در قبور ۳۰ساله اینگونه نقل شده است: «در یک گورستان که صد سال از دفن اموات در آن می‌گذرد آیا می‌توان دوباره مرده‌ها را در آن دفن کرد؟ پاسخ: مانعی ندارد. درصورتی‌که آثار اموات از بین رفته باشد.» قیمت این قبرهای قدیمی به خاطر شرایط خاص ظاهری و دنج بودنشان اغلب در همان نرخ‌های میلیاردی قرار می‌گیرد. اما اگر فکر می‌کنید برای لاکچری شدن یک قبر، فقط قطعه آن مهم است، سخت در اشتباه‌اید، مسائلی مثل سنگ قبر، شعر یا متن روی سنگ و حتی رنگ سنگ قبر نیز می‌تواند در قیمت نهایی دفن یک نفر موثر باشد. این روزها سنگ‌تراش‌های حوالی بهشت‌زهرا(س) اغلب، صفحات اینستاگرامی دارند و با قیمت‌هایی که گاه باعث سوت کشیدن مغز می‌شوند، به فروش سنگ‌های مختلف می‌پردازند. از سنگ‌قبرهایی که به محض ریخته شدن آب، خشک می‌شوند تا سنگ‌قبرهایی از سنگ‌های کمیاب، در بساط سنگ‌تراش‌های بهشت‌زهرا(س) پیدا می‌شود. کاشت گیاهان لاکچری، قراردادن چراغ‌های خاص و سایبان از دیگر نکاتی است که می‌تواند در قیمت نهایی قبور اثرگذار باشد.