آگاه: ایران امروز تنها گوشه‌ای از آن چیزی است که زمانی بود. از نظر وسعت، عراق، افغانستان، غرب پاکستان، بیشتر آسیای مرکزی و قفقاز روزگار در حیطه و حوزه مرزهای ایران بود. بسیاری از ایرانیان امروز این نواحی را بخش‌های ایران بزرگ به‌شمار می‌آورند. در ابتدای سده۱۹، کشورهای فعلی آذربایجان، ارمنستان و افغانستان ایرانی بودند اما در انتهای آن سده، تمامی این سرزمین‌ها در اثر مداخله نظامی اروپاییان از دست رفتند.
آذری‌ها از اقوام اصیل ایرانی هستند. آذری‌ها قدمت طولانی در سرزمین و فلات ایران دارند و آذربایجان یکی از مهم‌ترین کانون‌های تمدن ایرانی در تاریخ بوده است؛ بنابراین آذری‌زبان‌های ایرانی شامل استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی و حتی زنجان که موطن اصلی آذری‌هاست، جزو لاینفک سرزمین ایران است. پس از ظهور صفویان و غلبه شاه اسماعیل اول صفوی بر آذربایجان، این منطقه، سنگرگاه و مرکز عمده گردآوری قوای شاهان صفوی شد. بزرگ‌ترین اقدام صفویان آن بود که در روزگاری که ایران در حال تکه‌پاره شدن بود زیر عنوان هویت ایرانی و مذهب تشیع، آن را دوباره سرزمینی یکپارچه کردند و دور از واقعیت نیست اگر ایران مدرن امروزی و یکپارچگی آن را مدیون تلاش صفویان بدانیم که خود از آذری‌زبان‌های ایرانی بودند؛ به عبارتی، یکپارچگی ایران مدیون آذری‌زبان‌هاست. آذربایجان در طول تاریخ خود نقطه ثقل ایران و صحنه دلاوری‌ها و مبارزات پردامنه‌ای در جهت آزادی، استقلال، انسجام و پیوستگی ایران بوده است. صفویان، مذهب شیعه را که قسمت مهمی از هویت ملی ایرانیان و بیشتر ساکنان جمهوری آذربایجان است ترویج و گسترش دادند. مفاخر آذری هم خدمات ملی زیادی دارند و همواره در خدمت ایران بوده‌اند؛ بنابراین آذربایجان و مردمانش همواره بخشی از ایران به شمار می‌آیند و جدایی‌ناپذیرند.
نقش آذری‌ها در ملی‌گرایی
در زمان حکومت قاجاریه، قاجاریان امتیاز تنباکو و نفت را به امپراتوری بریتانیا داده بودند و اراضی ایران را به امپراتوری روسیه واگذار کرده بودند. نقش آذربایجان در انقلاب مشروطه ایران انکارناپذیر است. ستارخان و باقرخان دو چهره مردمی و آزادخواه در تبریز بودند، آنان با ایستادگی و مقاومت در برابر نیروهای دولتی و ایجاد ارتباط با آزادی‌خواهان در شهرهای دیگر ایران و سرانجام با حمله به تهران و سقوط محمدعلی شاه، نهضت مشروطیت را احیا کردند. به همین منظور ستارخان به سالار ملی و باقرخان به سردار ملی ملقب شدند.
چهره‌های هنری
نگاهی به هنرمندان آذری در عرصه نقاشی، خطاطی، موسیقی و آوازخوانی و فرشبافی بیندازید. ببینید در میان هزاران خواننده و موسیقی‌ساز ایرانی چند تن از آنها آذری هستند. امیر آقایی، هادی حجازی‌فر، پرویز پرستویی، اکبر عبدی، مینا جعفرزاده، رامبد جوان، فرهاد قائمیان، آتیلا پسیانی، آتش تقی‌پور و... از بازیگران ترک‌زبان سینمای ایران هستند.
موسیقی کهن
به عقیده صاحب‌نظران، اقبال سرآمد خوانندگان قرن ماست و شناخت او و آثارش می‌تواند ما را با شکوه و عظمت موسیقی کهن ایران آشنا کند. استاد اقبال آذر علاوه‌بر صدای بی‌نظیر، روایتی سنجیده و صحیح از ردیف آوازی را برای ما به یادگار گذاشت که تدوین ردیف او می‌تواند به‌عنوان یک مرجع ارزشمند به رشد و کمال آواز ایرانی کمک کند و بر اعتبار آن بیفزاید.
علمای آذری
با رسمیت تشیع در ایران رفته‌رفته مرجعیت شیعه جایگاه مهمی در ایران یافت. اگر در دوره صفویه تلاش عمده علمای شیعه ایران و حتی علمایی که از جبل‌عامل به ایران آمده بودند صرف تبلیغ تشیع فقهی و برپایی بنیان‌های تشیع بود، در دوره‌هایی به‌ویژه در دوره قاجاریه علما به‌عنوان حافظان هویت و فرهنگ شیعی ایران بنا بر مقتضیات زمان وارد عرصه‌های سیاسی و اجتماعی شدند. آذربایجان در تاریخ ایران از یک اهمیت تاریخی و فرهنگی قدیمی برخوردار است اما با تشکیل دولت صفویه کانون مهم برای تسری هویت جدید شیعی در ایران شد. حضور فعال روحانی‌های تبریز در نهضت یکی دیگر از مظاهر دینی مشروطه‌خواهی تبریز است؛ شیخ محمدخیابانی، میرزا جعفر راسته‌کوچه‌ای، میرزاعلی‌آقا ثقه‌الاسلام، میرزاحسین واعظ، میرزا جوادناطق حضور مستقیمی در نهضت مشروطه ایران داشتند.
آذربایجان و شهر تبریز همواره تاریخ پرافتخاری در طول تاریخ انقلاب اسلامی و قبل از آن داشته که در این بین نقش علما و روحانیون ویژه بوده است. در دوران نهضت اسلامی در قضیه طرح انجمن‌های ایالتی ولایتی، قیام ۱۵خرداد، دستگیری حضرت امام و علمای تبریز و تبعید آنها به تهران، مبارزه با رژیم پهلوی و شهادت آیت‌الله مصطفی خمینی همواره مردم تبریز به‌عنوان رهروان ولایت و تحت امر ولی فقیهی همچون امام‌خمینی(ره) به مبارزه می‌پرداختند. شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی را می‌توان یکی از علما و روحانیون بزرگ تبریز در طول تاریخ انقلاب اعلام کرد. وی بعد از انقلاب نیز سعی کرد در راستای ایجاد امنیت و ثبات در تبریز عمل کند.
سیدمحمدعلی آل‌هاشم، امام جمعه تبریز که در سانحه سقوط بالگرد به شهادت رسید نیز یکی دیگر از علمای آذری‌زبان بوده‌اند. آیت‌الله میرزا جوادآقا ملکی تبریزی فقیه، عالم و استاد اخلاق بود که دو مجلس اخلاق داشت، یکی در منزل برای خواص و دیگری در مدرسه فیضیه برای عموم که جمعی از بازاریان قم نیز در آن شرکت می‌کردند. آیت‌الله سید محمدحسین طباطبایی تبریزی معروف به علامه طباطبایی، حکیم، فیلسوف، مفسر قرآن، اسلام‌شناس، فقیه و از عالمان شیعه در قرن چهاردهم و پانزدهم از آذری‌زبانان بودند. آیت‌الله استاد محمدتقی جعفری تبریزی مشهور به علامه جعفری و آیت‌الله سیدعلی‌آقا قاضی طباطبایی هم از دیگر چهره‌ها و علمای دینی آذربایجان محسوب می‌شوند. علامه عبدالحسین امینی، صاحب کتاب معروف الغدیر نیز از مفاخر شیعه و آذربایجان است که در راه اعتلای شیعه تلاش‌های بی‌بدیلی داشته است.
یک رهبر آذری
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب هم نسبی آذری دارند و در خانواده‌ای آذری متولد شده‌اند. ایشان در تشکیل انقلاب اسلامی نقش موثری داشتند و در راستای اهداف نهضت امام‌خمینی(ع) به فعالیت‌های خود ضد حکومت پهلوی ادامه دادند تا انقلاب اسلامی حاصل شد. آیت‌الله سیدجواد خامنه‌ای، پدر رهبر انقلاب هم که مقیم مشهد بودند، سابقه زندگی در خامنه و تبریز را داشته‌اند.
شاعران آذری در خدمت زبان و فرهنگ فارسی
ترکان صفوی حامی شعر و ادب فارسی بودند. صدها شاعر نامی ایرانی وجود دارند که افتخارآفرین شده‌اند و اشعار آنها نمود جهانی داشته است؛ شاعرانی که تاثیر نام و آثارش در اکثر محافل ادبی و فرهنگی احساس می‌شود. از میان شاعران ایرانی که بیش از همه تحت‌تاثیر مولانا و طریقت مولویه بودند می‌توان به صائب تبریزی اشاره کرد.
در عهد صفویان، تعداد شاعرانی که به ترکی و فارسی شعر می‌سروده‌اند کم نبوده، شاعر نام‌آور دوران صفوی، ستاره درخشان سبک هندی، استاد مسلم غزل، سراینده بیش از ۱۲۰هزار بیت در زبان فارسی و صاحب دیوان بزرگ در زبان ترکی میرزا محمدعلی صائب است. شاعر پرآوازه سید محمدحسین بهجت تبریزی که به استاد شهریار معروف است، بزرگ‌ترین شاعر ترکی پس از مولانا فضولی و بزرگ‌ترین شاعر غزلسرا در زبان فارسی پس از سعدی و حافظ است. نیما یوشیج، پدر شعر نو در ایران به یک دوست خود نوشته بود که «باید بگویم شهریار، تنها شاعری است که من در ایران دیدم». محققان، شاعران و منتقدان زیادی در ایران، جمهوری آذربایجان و ترکیه پیرامون احوال و آثار این سخنسرای بزرگ مقالات زیادی نوشته و ابراز نظر کرده‌اند. شهریار آثار بزرگ و ماندگاری به هر دو زبان آفریده که از نظر محققان، اکثر آنها بی‌بدیل و شاهکار به حساب می‌آیند.
پروین اعتصامی یکی دیگر از شاعران آذری‌زبان است که در دوران حکومت رضاخان درخشید. اشعار پرمضمون پروین اعتصامی در آن دوران، زمینه را برای شکوفاشدن استعدادهای درخشان نوشاعران و آزادی بیان در شعر معاصر فراهم کرد. مرحوم حسین منزوی هم از دیگر شاعران فارسی‌زبان آذری بود که غزل‌های عاشقانه زیادی دارد.
نام‌آوران علمی آذری‌زبان ایران
تولیدات علمی در کشورهای مختلف یکی از مهم‌ترین شاخص‌های بررسی پیشرفت است که مسیر رشد و ارتقا در ابعاد گوناگون جامعه و در پی آن پیشرفت اقتصادی را نشان می‌دهد. سنجش تولیدات علمی در سطوح مختلف، یکی از مهم‌ترین ابزارها در جهت ترسیم نقشه راه و سیاستگذاری‌های پژوهشی است که براساس واقعیت موجود شکل می‌گیرد. آذری‌زبان‌ها در این عرصه نیز برای ایران افتخارآفرین بوده‌اند. پروفسور یحیی عدل، پدر جراحی نوین و علم بیهوشی ایران یکی از قهرمانان ملی است که متاسفانه کمتر شناخته شده است. پروفسور محمدقلی شمس، پدر چشم‌پزشکی نوین ایران یکی از آذری‌زبان‌هایی است که خدماتی ماندگار برای ایران داشته است. نخستین اقدام پروفسور شمس در ایران، دستور برپایی بخش چشم‌پزشکی ارتش در خیابان حافظ نزدیک چهارراه عزیزخان و سپس راه‌اندازی بخش چشم‌پزشکی مدارس در قسمتی از ساختمان مدرسه دارالفنون بود. او جهت مبارزه با بیماری تراخم در جنوب ایران در انجمن چشم‌پزشکی جهان تقاضای تعدادی پزشک کرد و به این ترتیب، وی به همراه پزشکان اتریشی و ایرانی به درمان بیماران پرداخت. با تلاش این تیم پزشکی بیماری تراخم در مناطق جنوبی ایران تقریبا ریشه‌کن شد. با تلاش‌های ایشان و همکارانش در سال۱۳۲۶ انجمن چشم‌پزشکی ایران به‌طور رسمی دایر شد و در سال۱۳۴۷ مجله انجمن چشم‌پزشکی ایران به مدیریت و صاحب امتیازی پروفسور شمس برای اولین‌بار در ایران تاسیس شد. سعید راد پدر علم رادیولوژی ایران نیز در سال۱۳۰۹ در تبریز متولد شد.
تاریخچه مدارس استثنایی
اولین تلاش‌ها در زمینه آموزش‌وپرورش استثنایی در حدود ۱۰۰سال قبل در ایران آغاز و نخستین فعالیت‌ها در بخش آموزش‌وپرورش کودکان با آسیب‌دیدگی بینایی از سال۱۲۹۹ هجری‌شمسی ازسوی شخصی به نام ارنست کریستوفل اهل کشور آلمان در شهر تبریز با جذب پنج دانش‌آموز آغاز شد. در گروه کودکان با آسیب‌دیدگی شنوایی در شهر تبریز در سال۱۳۰۳ اولین گام را با تاسیس مدرسه باغچه اطفال در جهت تعلیم‌وتربیت کودکان ناشنوا برداشت. بعد از انقلاب اسلامی، همه مدارس ناشنوایان استان تهران با عنوان مدارس باغچه‌بان، زیر پوشش اداری، مالی و آموزشی مجتمع آموزشی ناشنوایان باغچه‌بان قرار گرفت.
نام‌آوران ورزشی
امروزه اگر نقش هموطنان آذری‌زبان را در ورزش‌های مختلف مورد بررسی قرار دهیم به‌وضوح می‌بینیم که آنها تقریبا در اکثر رشته‌های ورزشی دارای جایگاه ویژه‌ای در جهان هستند؛ به‌عنوان مثال، حسین رضازاده وزنه‌بردار تنومند و قدرتمند آذربایجانی تیم ملی وزنه‌برداری ایران، با کسب چهار مدال طلا از مسابقات قهرمانی جهان و المپیک (از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ المپیک آتن) به‌عنوان قوی‌ترین انسان روی زمین لقب گرفت. ناصر حجازی و علی دایی که به‌عنوان اسطوره فوتبال ایران شناخته می‌شوند، آذری هستند. کریم باقری نیز یکی دیگر از فوتبالیست‌های نامی و خوش‌اخلاق آذری است که افتخارات آسیایی برای ایران داشته است. جعفر سلماسی اولین مدال‌آور المپیک ایران، هادی ساعی پرافتخارترین ورزشکار ایران در تمامی ادوار المپیک، سعید معروف نابغه والیبال جهان و... همگی آذری‌زبان هستند که در مجامع ورزشی افتخارات بسیاری برای ایران آفریده‌اند. برخلاف بعضی زمزمه‌هایی که امروز بر طبل قومیت می‌کوبند، آذری‌زبانان ایرانی همواره خود را بخشی از ملت بزرگ ایران دانسته و می‌دانند. زحماتی که هموطنان آذری‌زبان برای اعتلای نام و پرچم ایران کشیده‌اند آنقدر سنگین و زیاد و متعدد است که بعضی بدسلیقگی‌های سیاسی مانع دیدن این افتخارات و تلاش‌ها نشود. آذری‌زبانان ایرانی جان ایران‌اند.
شهدای محراب
شهادت در محراب میراث ماندگار اولین شهید محراب امیرالمومنین(ع) است که در سال چهلم هجری اتفاق افتاد. دومین شهید محراب آیت‌الله مدنی تبریزی بود. او اولین کسی بود که در جریان انقلاب در سال۱۳۴۲ در نجف از امام(ره) تبعیت کرد و در انتشار تلگرام آیت‌الله حکیم به همین مناسبت نقش بسزایی داشت. آیت‌الله محمدعلی قاضی طباطبایی سومین شهید محراب بود که با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی، رهبری و هدایت نهضت را در آذربایجان برعهده گرفت.
شهدای دفاع مقدس
حمید و مهدی باکری دو برادر آذری‌زبان بودند و در جنگ دفاع مقدس برای دفاع از میهن به شهادت رسیدند. با وقوع انقلاب مهدی باکری نقش فعالی در سازماندهی بخشی از نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی داشت.
شهدای هسته‌ای ترک ایران
با مرور زندگی علمی و شخصی دانشمندان هسته‌ای به این مسئله پی خواهیم برد که صنعت هسته‌ای ایران در راه توسعه خود با چه بلاها و جانفشانی‌هایی مواجه بوده است. انرژی هسته‌ای از عمده‌ترین مباحث علوم و تکنولوژی هسته‌ای است و هم‌اکنون نقش عمده‌ای را در تامین انرژی کشورهای مختلف خصوصا کشورهای پیشرفته دارد. مجید شهریاری عضویت در انجمن هسته‌ای ایران، مدیریت گروه کاربرد پرتوها، عضویت در شورای آزمایشگاه و شورای فناوری دانشگاه، عضویت در کمیته تخصصی فنی و مهندسی هیات‌ممیزه، مشاور جمهوری اسلامی ایران در پروژه سزامی و برگزاری چهار کمیته علمی و کارگاه آموزش را هم در کارنامه خود داشت. او در تاریخ ۸ آذر ۱۳۸۹، در اثر چسباندن بمب مغناطیسی توسط راکب ناشناس موتورسیکلت به خودرویش در تهران ترور شد.