آگاه: ادبیات کودک و نوجوان در ایران سابقه‌ای دیرینه ندارد، تولدش به سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ بازمی‌گردد، پس از انقلاب ادبیات کودک و نوجوان هم کمی و هم کیفی رشد کرد. نویسندگان جدیدی در این سال‌ها پا به این عرصه گذاشتند و محتواهای جدید یکی پس از دیگری به بازار عرضه شد، تا جایی که دهه‌های ۶۰ و ۷۰ را دوران طلایی ادبیات کودک و نوجوان می‌دانند. اما بعد از آن این ادبیات اگرچه به‌لحاظ کمی از رشد قابل‌توجهی برخوردار شد، اما هرگز به‌لحاظ کیفی به دوران پرشکوهش یعنی دهه‌های ۶۰ و ۷۰ بازنگشت و حتی به آن نزدیک نیز نشد. هرچه از دهه۶۰، دورانی که از آن با عنوان سال‌های طلایی ادبیات کودک و نوجوان ایران یاد می‌شود، فاصله می‌گیریم، ادبیات این حوزه هر سال لاغرتر و نحیف‌تر می‌شود و دستانش برای عرضه آثار تاثیرگذار خالی و خالی‌تر، گویی خود فعالان این حوزه نیز دلخوش به هری‌پاترها و اسپایدرمن‌هایی هستند که از قلعه‌های ذهن کودکان ایران بالا می‌روند و آن را فتح می‌کنند.
دغدغه رهبر انقلاب
نگاهی به بیانات رهبر انقلاب در دهه‌های مختلف نشان می‌دهد که ایشان همواره بر رشد کیفی و کمی ادبیات کودک و نوجوان ایران تاکید داشته‌اند. این تاکید در بیانات ایشان در دیدارها و سخنرانی‌های مختلف دیده می‌شود. ایشان در بازدیدهای اخیرشان از نمایشگاه کتاب تهران نیز کنار توجه به حوزه بزرگسال، تاکیداتی در زمینه ادبیات و کتاب کودک و نوجوان نیز داشته‌اند. به‌نظر می‌رسد مرور اهم موضوعات در این حوزه از منظر ایشان، می‌تواند در جهت تصمیم‌گیری بهتر در وزارت فرهنگ دولت چهاردهم نیز دارای فایده باشد. رهبر انقلاب در حاشیه بازدید از سی‌وچهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران در مصاحبه‌ای فرمودند: «باید تا آنجا که امکان‌پذیر است در زمینه تولید کتاب‌های کودکان و نوجوانان متناسب با فرهنگ خودمان، تلاش شود تا از کتاب‌های بیگانه بی‌نیاز شویم.» ایشان خطاب به مسئولان و نویسندگان این عرصه فرمودند: «روی مسئله کودکان هر میزان می‌توانید هم از لحاظ کمیت و هم از لحاظ کیفیت کار کنید تا بتوانید کودکان و نوجوانان را جذب کنید.»
چنبره کتاب‌های ترجمه بر نشر ایران
در مقابل رخوت ادبیات کودک ایران، ادبیات ترجمه‌ای عموما از داستان‌های غربی بازار خود را یافته و اغلب در کنج کتابخانه‌های کودکانمان جا خوش کرده‌اند. کتاب کودک و نوجوان در سال‌های اخیر با انباشتی از آثار ترجمه مواجه است؛ آثاری که از لیست کتاب‌های پرفروش سایت‌های معتبر خارجی از قبیل آمازون، نیویورک تایمز و... انتخاب و روانه بازار نشر ایران می‌شود، به‌طوری که می‌توان گفت بازار کتاب کودک و نوجوان ایران هیچ‌گاه به‌اندازه یک دهه گذشته مسیر آمد و شد کتاب‌های ترجمه‌شده نبوده است. انبوه کتاب‌هایی که از این رهگذر وارد بازار نشر ایران می‌شوند، عمدتا با درنظرگرفتن صرفه اقتصادی برای ناشر و بازگشت سرمایه او، منتشر شده‌اند. در شرایطی که سرمایه‌گذاری بر کتاب تالیفی برای ناشر پرریسک به‌شمار می‌آید، بهترین گزینه انتخاب کتاب‌هایی است که پیش‌تر امتحان خود را پس داده و توانسته‌اند مخاطبان آن طرف آب را به‌سمت خود جلب کنند. در شرایطی که هیچ ضابطه و الزامی برای رعایت حق کپی‌رایت وجود ندارد، پرداختن حق‌الترجمه برای کتابی پرمخاطب، مطمئن‌ترین راه برای سرمایه‌گذاری است، هرچند پیش‌تر وزارت فرهنگ وعده سامان دادن به این بازار را داده بود، اما ترجمه‌ها همچنان رونق بازار را در دست دارند. علاقه عمده نوجوانان به خرید و مطالعه کتاب‌های غیرایرانی است. تاثیر افزایش چشمگیر این دسته از عناوین در کتابفروشی‌ها، با مخاطب ایرانی غیرقابل انکار است. آمار فروش فروشگاه‌های بزرگ حکایت از افزایش این میل و قاعدتا به حاشیه رانده شدن ادبیات ایرانی دارد. تاثیر سوء این روند بر ادبیات ایرانی و نویسنده ایرانی نیز خود ناگفته پیداست، این اقبال در حالی است که شرایط اقتصادی برای نویسندگان نیز همانند بسیاری از مردم مطلوب نیست.
پیشی گرفتن ترجمه از تالیف
بدون تردید آشفتگی بازار نشر، وضعیت کاغذ و اوضاع نابسامان ناشران بر ادبیات داستانی کودک و نوجوان نیز سایه افکنده که شاید نخستین پیامد این ماجرا پیشی گرفتن آمار کتاب‌های ترجمه بر کتاب‌های تالیفی این حوزه باشد. براساس آمار منتشرشده ازسوی خانه کتاب و ادبیات ایران و مقایسه کتاب‌های تالیفی و ترجمه در حوزه کودک و نوجوان، نسبت میان ترجمه و تالیف تا سال۱۳۹۶ طبیعی و منطقی به نظر می‌رسد و فاصله جدی میان کتاب‌های تالیفی و ترجمه وجود ندارد، اما از سال۱۳۹۸، روند نزولی کتاب‌های تالیفی برای کودکان کلید می‌خورد و سال۱۴۰۱ کتاب‌های ترجمه، بخش اعظمی از نشر کودک و نوجوان را به خود اختصاص می‌دهند. از آن پس شیب تولید کتاب‌های ترجمه نه‌تنها کم نشد که زیادتر هم شد، به‌طوری‌که در یکی دو سال اخیر شاهد رشد آثار ترجمه و نگرانی‌هایی در این خصوص هستیم.
جایزه کتاب کودک و نوجوان
آسیب‌های ادبیات کودک و نوجوان در دو سال اخیر به‌صورت پررنگ‌تر توجه مسئولان را به خود جلب کرده است، رهبر انقلاب در بازدید سال گذشته از نمایشگاه کتاب بر توجه به این موضوع تاکید کردند، رییس‌جمهوری شهید نیز در بازدید از بخش کودک نمایشگاه کتاب بر لزوم توجه به تولید در این عرصه تاکید کرد؛ موضوعی که از سوی وزارت ارشاد پیگیری شده و منجر به تاسیس جایزه‌ای به نام جایزه کتاب کودک و نوجوان شد.
اتفاقی مبارک در عرصه نشر
کتاب‌های کودک و نوجوان نقش بسزایی در توسعه فرهنگی و تربیتی جامعه دارند. آنها علاوه بر اینکه ابزاری برای آموزش و یادگیری هستند، به‌عنوان پلی برای منتقل کردن ارزش‌ها، باورها، و سبک زندگی ایرانی اسلامی به نسل آینده عمل می‌کنند. این کتاب‌ها می‌توانند با توجه به محتوا و موضوعاتی که ارائه می‌دهند، به تقویت هویت فرهنگی و اجتماعی نوجوانان و کودکان کمک کنند و در تربیت آنها نقش موثری داشته باشند. برای اولین‌بار، جشنواره ملی و بین‌المللی کتاب کودک و نوجوان در سه بخش خردسال، کودک و نوجوان برگزار می‌شود. این جشنواره یک سال در سطح ملی و بین‌المللی و سال دیگر در سطح بین‌المللی برگزار خواهد شد. نخستین جشنواره ملی کتاب کودک و نوجوان با جدا شدن از جایزه کتاب سال پا به عرصه وجود گذاشت و نوجوانان کتابخوان به کتاب‌های منتخب سه جایزه اهدا می‌کنند. پیش از این در خانه کتاب و ادبیات ایران رشته‌ای از جوایز وجود داشت، که به واسطه اهمیت و ضرورتشان از جایزه کتاب سال جدا و مستقل شدند. جشنواره بین‌المللی شعر سال، جایزه ادبی جلال آل‌احمد و جایزه کتاب کودک و نوجوان نمونه‌ای جشنواره‌هایی است، که از جایزه کتاب سال جدا شده و مستقل شدند. هر جشنواره‌ای یک قدم بزرگ برای گسترش دانایی و نخبگی است. یک جشنواره ادبی که مختص ادبیات کودک باشد، ژرفابخش ادبیات و فرزانگی خواهد بود؛ حتی ادبیات کودک، بیشتر اوقات برای آدم‌بزرگ‌ها لازم و خواندنی است و به‌ذات ادبیات که داستان‌گویی و رویاپردازی کودکانه است نزدیک‌تر خواهد بود. این جشنواره با ارتباطی که با جشنواره‌ها و جوایز دیگر برقرار می‌کند ظرفیتی پیدا خواهد کرد که می‌تواند ادبیات کودک و نوجوان را بازسازماندهی کند. به‌عبارتی این جشنواره می‌تواند برای سایر جوایز مادری کند و سهم و نقشی در این جوایز و جشنواره‌ها داشته باشد. به گفته دبیر علمی جشنواره ملی و بین‌المللی کتاب کودک و نوجوان، ما باید در این جشنواره‌ها داشته‌های خود را تقویت و به خارج از مرزهای ایران صادر کنیم. اکنون ادبیات حوزه کودک و نوجوان با مسائلی نظیر ناتراز بودن درآمدها و تیراژها، واردات ادبیات خارجی و... دست و پنجه نرم می‌کند. اینکه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران کتاب‌های کودک و نوجوان جزو پرفروش‌ترین‌ها اعلام شده و سه ناشر حوزه کودک جزو پرفروش‌ها بودند، اتفاق مبارکی است.
با کمبود اثر مواجه هستیم
نشست خبری نخستین جشنواره ملی و بین‌المللی کتاب کودک و نوجوان یکشنبه (۱۴مرداد ۱۴۰۳) در سرای اهل قلم با حضور دبیر علمی و دیگر مسئولان جشنواره برگزار شد و چهارشنبه ۱۷مرداد اختتامیه این جشنواره برگزار خواهد شد. علی رمضانی، مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران در این نشست گفت: «متاسفانه در حوزه کتاب نوجوان با کمبود اثر مواجه هستیم و این موضوع دست ما را برای تفکیک کردن شاخه‌ها می‌بست. ما در مجموع آثارمان در حوزه کودک و نوجوان روان‌تر هستیم اما حتما نقص در عرصه و ارائه و معرفی داریم. در بخش بین‌الملل که دو سال یکبار برگزار می‌شود باید شاخه‌های دیگری را اضافه کردیم و خرید رایت را باید جدی‌تر کنیم. مجموع این مسائل با پیگیری مستمر می‌تواند به این بخش شکل بهتری بدهد.»
مبلغ جوایز
مبلغ جوایز برای تقدیرشدگان مبلغ ۳۰۰میلیون تومان و برای شایستگان تقدیر ۱۰۰میلیون تومان تعیین شده است. اعتبار ریالی جوایز نوجوانان در دست بررسی است و مبلغ جوایز آن در رتبه بعد شایستگان تقدیر قرار می‌گیرد.
آثار داوری شده
بخش شعر ٢٢۵ کتاب
بخش داستان کوتاه ٢١٢۵ کتاب
بخش داستان بلند و رمان ١۶٠ کتاب
بخش کلیات ۵۵۶ کتاب
بخش پژوهش ۴٠ کتاب
ناشران پر نامزد
۷۴۶ناشر در این دوره کتاب داشتند. انتشارات کانون پرورش فکری کودک و نوجوان با هشت کتاب و انتشارات مهرک با چهار کتاب دارای بیشترین تعداد نامزدها هستند.
نامزدهای جشنواره کتاب ملی کودک و نوجوان
بخش کلیات
«دانشنامه قرآن کریم ویژه نوجوانان» اثر مظفر سالاری از انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
«دوتوک، عروسک کوچک بلوچی» اثر زهره پریرخ از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
بخش شعر
«آسمان مگر تمام می‌شود» سروده منیره هاشمی از انتشارات موسسه فرهنگی منادی تربیت
«باران چه می‌نویسد» سروده خاتون حسنی از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
«بارون می‌آد» سروده مهری ماهوتی از انتشارات توتک
«بهار از کوچ برگشت» سروده بابک نیک طلب از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
«پنج و ده دقیقه» سروده طاهره شهابی از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
«فرشته‌های برف» سروده مریم زرنشان از انتشارات موسسه مهرک با ادب
«قطار دکمه‌ای» سروده مریم هاشم‌پور از انتشارات موسسه مهرک با ادب
داستان کوتاه
«جنگل پشت پنجره» اثر نیره باقری از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
«خاطرات چهل تیکه» اثر محمد گودرزی‌دهریزی از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
«ماهینا» اثر پروین پناهی از انتشارات موسسه مهرک با ادب
«مجموعه ماجراهای دخترانه» اثر کلر ژوبرت از انتشارات موسسه مهرک با ادب
«مجموعه یک پاورقی» اثر امیرحسین زنجانبر و محمد دهریزی از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
داستان بلند و رمان
«آتش در آشیانه اژدها» اثر رویا منوچهری از انتشارات قدیانی
«اردو در قبرستان ژغاره» اثر زهرا جلائی‌فر از انتشارات به‌نشر (آستان قدس رضوی)
«روز اول، روز آخر» اثر معصومه میرابوطالبی از انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی
«روز جهانی سوپ دو احمق» اثر فریبا کلهر از انتشارات قدیانی
«قصه‌هایی که شهرزاد نگفت» اثر داریوش عابدی از انتشارات قدیانی
«کتانی‌های کوکام» اثر فاطمه جدیدی از انتشارات شرکت چاپ و نشر بین‌الملل
«همه سیب‌ها زمین را دوست دارند» اثر آویسا شرفی از انتشارات محراب قلم
تصویرگری
«انسان‌های کوچک؛ آرزوهای بزرگ» از انتشارات گه‌گاه و «پیچوله کوچوله» از انتشارات به‌نشر(انتشارات آستان قدس رضوی) هر دو اثر اسمعیل چشرخ
«بهرام و ماجراهای هفت گنبد» اثر نرگس محمدی، انتشارات فاطمی
«پابلند» اثر نیلوفر برومند، انتشارات (توتک) جامعه القرآن الکریم
«پسر اقیانوس» اثر هاله قربانی افق، انتشارات کتاب‌های فندق
«خورشیدی در صحرای ترکمن» اثر نجلا مهدوی اشرف، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
«رهایم نکن» اثر اعظم واضحی مقدم، انتشارات به نشر(انتشارات آستان قدس رضوی)
پژوهش
هیات داوران در این بخش هیچ اثری را به‌عنوان نامزد انتخاب نکرد.
رونق کتاب‌های ترجمه‌شده
گزارش نشر کودک و نوجوان در سال گذشته نشان می‌دهد که مانند بسیاری از سال‌های یک دهه گذشته، نشر کتاب‌های ترجمه‌شده همچنان پررونق است و فاصله چندانی با تعداد کتاب‌های تالیفی ندارد.
مجموع کتب منتشرشده در سال ۱۴۰۲ / ۲۲ هزار و ۸۸۸ عنوان
کتب تالیفی / ۱۳ هزار و ۲۸۵ عنوان
کتب ترجمه‌شده / ۹ هزار و ۶۰۳ عنوان