آگاه: این فرمانده دفاع مقدس گفت: در کنار مسائل پیش‌آمده برای ارتش دستگاه‌های دیپلماسی و اطلاعاتی هم آسیب‌های فراوانی دیده بودند که این‌ها موجب غفلت از تحرکات رژیم بعث عراق شد. از سوی دیگر، ویژگی‌های صدام و تحریک و تجهیز او توسط قدرت‌های استکباری موجب آغاز جنگ شد.
به بهانه سالگرد آغاز جنگ تحمیلی و آغاز هفته دفاع مقدس مروری به برخی از اقدامات دستگاه دیپلماسی در این دوران داریم. به‌هرحال جنگ آغاز می‌شود و علی‌اکبر ولایتی در دوران دفاع مقدس مسئولیت وزارت امورخارجه را برعهده داشت تا بتواند در عرصه بین‌المللی از حقوق ملت شریف ایران دفاع کند.
در پی پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مناسبات ایران و عراق نیز دستخوش دگرگونی و تیرگی شد. رژیم بعث در ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ با تسلیم یادداشتی رسمی به سفارت جمهوری اسلامی ایران در بغداد، اعلام کرد که اعلامیه الجزایر و عهدنامه‌های مربوط به مرز مشترک و حسن همجواری را یکجا و یک‌جانبه فسخ کرده است. همزمان با ارسال این یادداشت، صدام‌حسین در نطقی در مجلس ملی عراق، متن قرارداد الجزایر را پاره کرد و الغای این قرارداد را تصمیم شورای فرماندهی انقلاب عراق اعلام کرد.
تهاجم همه‌جانبه به ایران
ظهر روز ۳۱شهریور سال ۱۳۵۹ حمله سراسری و رسمی عراق، به خاک ایران، آغاز شد. در این روز درگیری‌های پراکنده مرزی دو کشور با یورش همزمان نیروی هوایی عراق به ۱۰فرودگاه نظامی و غیرنظامی ایران و تهاجم نیروی زمینی این کشور در تمام مرزها به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شد. روز ۳۱شهریور۵۹ تمام نشده بود، دبیرکل سازمان ملل متحد، کورت والدهایم، از ایران و عراق خواست که در حل مسالمت‌آمیز اختلافات میان دو کشور تمام تلاش‌های خود را به کار بندند.
سقوط خرمشهر
نیمه‌شب سوم آبان بود که نیروهای ارتش بعثی با سازماندهی و تجهیز لشکرهای مستقر در جبهه خرمشهر و همچنین فراخوانی نیروهای تازهنفس به این جبهه، هجومی وسیع و گسترده را به شهر آغاز کردند و پس از جنگی نابرابر، وارد خیابان‌های خرمشهر شدند. رزمندگان و مردم شهر در اطراف پل خرمشهر که حالا به نام خونین‌شهر شناخته می‌شد، تلاش بسیاری کردند تا از پیشروی نیروهای صدام جلوگیری کنند، اما سرانجام در غروب چهارم آبان، غرب خرمشهر به دست دشمن افتاد و تراژدی تلخ خونین‌شهر رقم خورد. باقیمانده نیروهای مدافع، به سمت شرق شهر عقب نشستند اما با تمام پایداریها، سرانجام خرمشهر سقوط کرد و به اشغال کامل دشمن متجاوز درآمد.
آزادسازی خرمشهر یکی از مهم‌ترین اهداف عملیات «الی بیت‌المقدس» در دوره جنگ ایران و عراق بود که پس از ۵۷۸روز اشغال در روز سوم خرداد سال۱۳۶۱ خورشیدی صورت پذیرفت. این پیروزی به لحاظ نظامی، نقطه عطفی در تاریخ جنگ ایران و عراق شناخته شده و از این روز به‌عنوان نمادی از پیروزی، مقاومت و ایستادگی در برابر دشمن یاد می‌شود. عملیات بیت‌المقدس توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران، به فرماندهی علی صیاد شیرازی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، به فرماندهی محسن رضایی انجام گرفت.
روایت علی‌اکبر ولایتی از اتفاقات پس از آزادی خرمشهر
علی‌اکبر ولایتی در زمان هشت سال دفاع مقدس عهده‌دار وزارت امور خارجه بود. او در مصاحبه‌ای با سایت بازتاب در سال ۱۳۸۳ درباره اتفاقات پس از آزادسازی خرمشهر گفت: «در نیمه سال۱۳۶۱، شرایط خوبی در جبهه‌ها حاکم بود، پیروزی‌های نظامی ایران که از شکست حصر آبادان در مهرماه سال قبل آن شروع شده بود، با فتح خرمشهر در سوم خرداد سال۱۳۶۱ به اوج رسید و در مقایسه با قبل که عراقی‌ها مناطق زیادی را اشغال کرده و از شمال تا جنوب، مناطق گسترده‌ای را به تصرف خود درآورده بودند، تلاش چندماهه ایران برای بازپس‌گیری مناطق اشغال شده به دستاوردهای خوبی منجر شده و در مناطق استراتژیکی چون آبادان و خرمشهر به نتیجه رسیده بود. اما هنوز مناطق گسترده‌ای در طول نوار ۱۲۰۰کیلومتری مرزی وجود داشت که تحت اشغال عراقی‌ها بود و این اشغال، حتی تا پایان جنگ و آتش‌بس هم ادامه داشت. در آن مقطع، این ایده در شورای عالی دفاع مطرح شد که اگر نقاطی را در داخل خاک عراق تصرف کنیم، ابزار لازم برای واردکردن فشار به عراقی‌ها برای عقب‌نشینی آنان به مرزها و محکومیت متجاوز و دریافت غرامت از عراق به دست می‌آید. از این مقطع به بعد و با طرح این ایده، تعدادی از کشورها و سازمان‌های بین‌المللی برای پایان‌دادن به جنگ و آتش‌بس، تلاش‌های خود را تشدید کردند، این تلاش‌ها که با محوریت سازمان کنفرانس اسلامی، جنبش عدم تعهد، سازمان ملل و تعدادی از کشورهای عربی صورت می‌گرفت، پس از فتح خرمشهر جدی‌تر شد. اگر ما پس از فتح خرمشهر، صلح را می‌پذیرفتیم، باتوجه‌به وضعیت قطعنامه‌های سازمان ملل که طی آنها تنها از آتش‌بس صحبت شده و بر عقب‌نشینی تاکید نشده بود، عملا هیچ تضمینی حتی صوری برای عقب‌نشینی نداشتیم و طبیعتا نیروهای داوطلب جبهه را ترک می‌کردند و نظامیان حرفه‌ای ما از نظر تعداد، قابل‌مقایسه با ارتش عراق که سه برابر شده بود، نبود و شرایط برای ازدست‌رفتن خاک اشغال شده و حتی تهدید برای ادامه حمله نظامی مجدد عراق به ایران وجود داشت؛ بنابراین تعیین شرط عقب‌نشینی و دریافت غرامت، مهم‌ترین خواسته‌های ما برای پذیرش آتش‌بس بود. اولین پیشنهاد مشخص به ما درباره آتش‌بس و دریافت غرامت از طرف حبیب شطی، دبیرکل وقت کنفرانس اسلامی داده شد.»
تلاش‌های دیپلماتیک منطقه‌ای و بین‌المللی قبل از عملیات فاو (والفجر ۸)
جمهوری اسلامی ایران در اواخر پاییز۱۳۶۴، خود را برای اجرای عملیاتی گسترده در منطقه فاو آماده میکرد تا با کسب موفقیت در این عملیات با دستی پر در سطح دیپلماتیک به دفاع از حقوق خود بپردازد. در این میان، مقامات ایرانی از یک‌سو تحرکات جدید شورای همکاری خلیج‌فارس را که در یک چرخش سیاسی برای خاتمه‌دادن به جنگ و برقراری همزیستی مسالمت‌آمیز با ایران تلاش‌هایی را آغاز کرده بودند، رصد می‌کردند.
سران کشورهای عربی، میکوشیدند تا اقدامات کمیته آشتی اعراب را که درصدد ایجاد شکاف میان ایران با سوریه، لیبی و تا حدودی الجزایر و نیز نزدیک‌کردن این کشورها به اردن، عراق، فلسطین و… بودند، خنثی و پیمان‌های دوستی و همکاری ایران با این کشورها را محکم کنند. ایران با ادامه فعالیت‌های دیپلماتیک خود در سطح منطقه و جهان، به تشریح مواضع خود برای فعالان عرصه سیاست پرداخت تا ضمن آشناکردن سیاستمداران با دیدگاه‌هایش، حتی‌المقدور آنان را با خود همراه کند. وزیر خارجه ایران با همین هدف به سوریه، لیبی و الجزایر سفر کرد. ولایتی در این سفرها اعلام کرد که ما از گام‌های مثبت اخیر کشورهای حوزه خلیج‌فارس استقبال می‌کنیم و خواستار روابط دوستانه و حسن همجواری با همسایگان شد.
در فاصله زمانی نیمه آبان تا اواخر آذرماه سال ۱۳۶۴، می‌توان به تحرکات دیپلماتیک ذیل اشاره کرد:
دیدار قائم‌مقام وزارت خارجه یمن دموکراتیک با مقامات بلندپایه ایران درخصوص اوضاع منطقه و گسترش روابط میان دو کشور
سفر علی‌محمد بشارتی، قائم‌مقام وزیر خارجه ایران به پاکستان برای تحکیم روابط دوجانبه و سفر وی به چند کشور آفریقایی و گفت‌وگو با مقامات این کشورها درباره جنگ، گسترش روابط و اجلاس آتی غیرمتعهدها
سفر معاون سیاسی وزارت خارجه سوئد به ایران و گفت‌وگو درباره برقراری صلح میان ایران و عراق، بهبود و توسعه روابط دوجانبه و مسئله لبنان و فلسطین
دیدار سفیر آلمان‌غربی با آقای هاشمی و مذاکره درباره موضوع جنگ
سفر یک هیات فرانسوی به ایران و بحث درخصوص گروگان‌های فرانسوی در لبنان، بلوکه‌شدن دارایی‌های ایران در فرانسه، حمایت گسترده فرانسه از عراق و ضدانقلاب و عادی‌سازی روابط
سفر ولایتی به عربستان پس از چرخش سیاسی شورای همکاری خلیج‌فارس به‌منظور تبادل‌نظر درباره تحرکات منطقه‌ای، گسترش روابط دوجانبه، امنیت خلیج‌فارس، ازبین‌بردن صدام به‌عنوان عامل تشنج، شرایط پایان جنگ، کمک‌های منطقه‌ای به عراق و مواضع اخیر شورای همکاری خلیج‌فارس
سفر وزیر خارجه ایران از عربستان به امارات متحده عربی برای گفت‌وگو در مورد تلاش‌های صلح
سفر هیات مشترک حزب‌الله لبنان و جنبش امل لبنان به ایران و گفت‌وگو درباره امور جاری لبنان، نقش ایران در خنثی‌کردن توطئه‌های داخلی لبنان و مبارزه مشترک با رژیم صهیونیستی؛ سفر شیخ سعید شعبان رهبر جنبش توحید اسلامی طرابلس لبنان به ایران و تبادل‌نظر در خصوص فاجعه طرابلس لبنان، نقش ایران در توقف کشتار در طرابلس و ضرورت وحدت اسلامی
دیدار سفیر شوروی با سرپرست اداره سیاسی وزارت خارجه کشورمان و گفت‌وگو درباره احتمال سفر آتی کورنینکو به ایران؛ دیدار سفیران ایران و شوروی در آلمان‌شرقی و لهستان، گلایه از مواضع یکدیگر و تاکید بر گسترش روابط
درخواست رسمی سودان از ایران برای آزادی اسیران کشورش