آگاه: البته نقص و کاستی در عملکرد «هیات نظارت بر رفتار نمایندگان» نکته‌ای است که چندین بار از سوی رهبر انقلاب خطاب به پارلمان‌نشینان مطرح شده است و ایشان خواستار نقش جدی‌تر این هیات هستند. شاید از همین روست که مجلس دوازدهمی‌ها بعد از اولین دیدار با رهبری و اتفاقا تذکر جدید رهبری در این باب، به‌سمت اصلاح آیین‌نامه هیات نظارت بر رفتار نمایندگان رفته‌اند.
رهبر انقلاب در تاریخ ۳۱تیرماه سال ۱۴۰۳ در زمینه موضوع مذکور تاکید داشتند؛ «یک هیاتی در مجلس تشکیل شد برای نظارت بر عملکرد نمایندگان. آقایانی که سابقه دارند یادشان است؛ یک تذکری در یک دوره‌ای داده شد، نمایندگان هم سریع رفتند و یک هیاتی را تشکیل دادند برای نظارت بر عملکرد نمایندگان. فلسفه این هیات چیست؟ فلسفه‌اش این است که گاهی یک نماینده‌ای از روی غفلت یا به هر انگیزه‌ای یک حرکتی انجام می‌دهد، ۲۹۰نماینده زیر سوال می‌روند. یعنی با عمل یک نفر، یک مجلس از چشم مردم می‌افتد؛ نباید این‌جور بشود؛ باید پیشگیری بشود؛ اگر پیشگیری ممکن نشد، علاج بشود؛ این مهم است. ما نتوانستیم ببینیم و بفهمیم که آن‌چنان که باید و شاید و آن مقداری که از این هیات انتظار بود، کار انجام بگیرد. این هم توصیه بعدی ماست.»
مخالفان و موافقان طرح چه گفتند؟
اما در حالی این موضوع در جلسه روز گذشته مجلس نیز مورد بررسی قرار گرفت که برخی نمایندگان نحوه نظارت شکل‌گرفته در این طرح را مورد انتقاد صریح خود قرار داده و تاکید داشتند این نحوه نظارت در برقراری نظم و انضباط در مدارس ابتدایی هم اینگونه نیست. به نحوی که مهدی صباغیان، یکی از مخالفان این طرح در جلسه روز گذشته مجلس گفت: «ذات دستگاه‌های اطلاعاتی این است که کم حرف بزنند، اما ذات مجلس سخن گفتن بوده و نماینده باید جرات حرف زدن داشته باشد، ما نباید کاری کنیم که این جرات از نماینده گرفته شود و نماینده احساس کند چوب شورای نگهبان و هیات نظارت بالای سرش وجود دارد. گفته شده اگر نماینده‌ای بی‌نظمی کرد یا تاخیر داشت به شورای نگهبان برود، آیا منظور از بی‌نظمی، مخالفت، انتقاد و اعتراض است؟»همچنین احمد بخشایش، نماینده مردم اردستان در مخالفت با کلیات طرح اصلاح موادی از قانون نظارت مجلس شورای اسلامی بر رفتار نمایندگان در این جلسه گفت: مجلس به اندازه کافی ضعیف شده است و نمایندگان ضعف پیدا کرده‌اند. نباید از نردبان نمایندگان بالا رفت. مجلس به‌دلیل وجود نهادهایی که حقوق مجلس را ضایع می‌کنند، ضعیف شده است. شورای انقلاب فرهنگی یکی از این نهادهاست. این طرح برای نماینده پرونده‌سازی می‌کند. درصورتی‌که نماینده باید مصون باشد. نمایندگان مجلس نباید خود را محدود کنند. هیات‌رییسه مجلس به‌اندازه کافی قدرت دارد و حالا نوبت نمایندگان است.
همچنین علیرضا سلیمی، در موافقت با طرح مذکور روز گذشته گفت: رهبر انقلاب در دیدار با نمایندگان اعلام کردند که نمایندگان علاوه بر وظیفه نظارتی باید پاسخگو نیز باشند. آیا نباید سازوکاری در مجلس تعبیه شود تا اگر فردی در مجلس اشتباه کرد، رفتار او اصلاح شود؟ نمایندگان محترم باید شان خود را حفظ کنند. مگر نمایندگان قرار است خلاف قانون کاری را انجام دهند که از این قانون می‌ترسیم؟ چه کسی تابه‌حال توانسته است با شجاعت یک نماینده مقابله کند؟ مصونیت نمایندگان مطلق و عام نیست.
طرح چه می‌گوید؟
به اذعان طراحان، در این طرح قرار است تغییراتی در ترکیب هیات نظارت بر رفتار نمایندگان ایجاد شود. همچنین اعضای این هیات تنها می‌توانند هرگونه تخلف نمایندگان را مورد گزارش قرار داده تا در هیات مذکور بررسی شود. این در حالی است که پیش‌تر اگر گزارشی علیه نماینده‌ای به هیات ارسال می‌شد، هیات مذکور مکلف به رسیدگی به آن موضوع بود. با این حال طراحان این طرح تاکید داشتند که به‌دنبال جنجال و هیاهو نبوده و مطابق با اقدام خلاف و اشتباهی که نماینده مرتکب‌شده مجازات لازم را نیز تعیین کرده‌اند.
سخنگوی کمیسیون آیین‌نامه داخلی مجلس در همین زمینه در گفت‌وگویی درباره جزئیات طرح اصلاح قانون نظارت بر رفتار نمایندگان گفت: این طرح در کمیسیون آیین‌نامه داخلی مجلس تصویب و برای بررسی در صحن مجلس به هیات‌رییسه ارسال شد. در مصوبه کمیسیون آیین‌نامه، هیات نظارت بر رفتار نمایندگان با تغییراتی در ترکیب همراه شده است. محمد قسیم عثمانی اعلام کرد: براساس مصوبه جدید کمیسیون آیین‌نامه، اعضای هیات نظارت بر رفتار نمایندگان را ۶نفر از نمایندگان که باید دارای سابقه دو دوره نمایندگی مجلس باشند، یک نفر از کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس که باید دارای سابقه قضاوت باشد و یک نفر از اعضای کمیسیون اصل۹۰ و یکی از نواب رییس مجلس تشکیل می‌دهد. عثمانی این را هم گفت که در قانون قبلی نظارت بر نمایندگان، هرگاه گزارشی به هیات ارسال می‌شد، نظارت بر رفتار نمایندگان بررسی آن را در دستورکار خود قرار می‌داد، اما در مصوبه جدید اگر موضوعی ازسوی یکی از اعضای هیات نیز مطرح شود می‌تواند برای رسیدگی در دستورکار هیات قرار گیرد.
شأن نزول تدوین طرح
طرح اصلاح قانون نظارت بر رفتار نمایندگان درحالی در جلسه روز گذشته مجلس مورد بررسی قرار گرفت که برخی تذکر رهبری را علت ورود کمیسیون آیین‌نامه داخلی مجلس به این اصلاحیه دانستند. به‌طوری‌که محمدمهدی مفتح، رییس کمیسیون آیین‌نامه داخلی مجلس چند روز قبل و در پاسخ به سوالی درباره چرایی ورود این کمیسیون به این موضوع گفته بود: «انگیزه اصلی برای تدوین این طرح، همان تذکر رهبری بود که چندبار در دیدارهای مختلف این تذکر را داده بودند، بنابراین احساس تکلیف کردیم که تلاش کنیم و این کار انجام شود و در حد بضاعت کمیسیون و براساس دیدگاه اعضای کمیسیون طرحی را ارائه کردیم.»
با این حال سخنگوی کمیسیون آیین‌نامه داخلی مجلس در تشریح دلایل تهیه طرح مذکور در صحن علنی مجلس گفت که این قانون باعث می‌شود حریت نماینده حفظ شود و به دنبال ازبین‌بردن حریت نماینده نیست. عثمانی با بیان اینکه این طرح در جهت تحقق قانون اساسی نوشته شده است، همچنین گفت که این طرح بر رفتار هیات‌رییسه مجلس نیز نظارت دارد و این هیات را در ریل قانون جلو می‌برد. عثمانی خطاب به نمایندگان این را هم گفت که باید خودکنترلی ایجاد کنیم. این قانون باعث می‌شود همه مصون باشند و خطای یک نماینده را به حساب نظام نگذارند.
تاریخچه قانون
قانون نظارت بر رفتار نمایندگان در جلسه علنی روز سه‌شنبه ۱۵فروردین ۱۳۹۱ به تصویب رسید و پس از تایید شورای نگهبان، ازسوی رییس مجلس شورای اسلامی به اجرا درآمد. این قانون شامل ۱۲ماده است و به‌منظور نظارت بر امور مربوط به دوران نمایندگی و حفظ شأن نمایندگان طراحی شده بود.
اصل ۸۶ قانون اساسی چه می‌گوید؟
البته نظارت بر نمایندگان مجلس درحالی در آن سال‌ها کلید خورد و اکنون نیز در حال اجراست که مطابق اصل۸۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی و نیز براساس ماده۷۷ آیین‌نامه داخلی مجلس، نمایندگان از مصونیت قضایی برخوردارند و تعقیب کیفری نمی‌شوند. نمایندگان مجلس در مقام ایفای وظایف نمایندگی در اظهارنظر و رأی خود کاملا آزادند و نمی‌توان آنها را به سبب نظراتی که در مجلس اظهار کرده‌اند یا آرایی که در مقام ایفای وظایف نمایندگی خود داده‌اند تعقیب یا توقیف کرد.همچنین ماده۷۷ آیین‌نامه داخلی درمورد آزادی بیان نمایندگان تاکید دارد: طبق اصل هشتادوششم (۸۶) قانون اساسی نمایندگان مجلس در مقام ایفای وظایف نمایندگی در اظهارنظر خود کاملا آزادند و نمی‌توان آنها را به سبب نظراتی که در مجلس اظهار کرده‌اند یا آرایی که در مقام ایفای وظایف خود داده‌اند تعقیب یا توقیف کرد و یا از حقوق اجتماعی محروم نمود.با همه این تفاسیر، لزوم نظارت مستمر بر رفتار و عملکرد نمایندگان مجلس ازجمله موضوعاتی است که همواه مورد بحث کارشناسان، حقوقدانان و حتی موکلان بهارستان‌نشینان بوده است. اینکه آیا نمایندگان مجلس شورای اسلامی نظارت‌پذیر هستند یا خیر؟ قلمرو این نظارت چیست؟ چه معیارهای برای ارزیابی نمایندگان لازم است؟ مردم پس از انتخاب نمایندگان توان نظارت را دارند یا خیر؟ در صورت ازدست‌دادن شرایط نمایندگی چه کسانی یا چه نهادی می‌تواند نماینده را عزل کند؟
این در حالی است که تاکنون بیشترین اقبال نسبت‌به نظارت بر عملکرد نمایندگان، نظارت درون‌پارلمانی یا همان نظارت مجلس بر مجلس ابراز شده است به‌صورتی‌که نمایندگان مجلس بر رفتار و عملکرد خود نظارت کنند. در این ۱۰دوره‌ای که عمر قانون‌گذاری در کشورمان در قالب مجلس شورای اسلامی می‌گذرد، سه الگوی نظارت درون‌پارلمانی، برون‌پارلمانی و ترکیبی از این دو در مورد نظارت بر عملکرد وکلای ملت مطرح شده است.