آگاه: پدیده فرونشست زمین، برخلاف زلزله که ناگهانی رخ می‌دهد، به‌تدریج گسترش می‌یابد و بسیاری از زیرساخت‌های کشور، ازجمله جاده‌ها، خطوط راه‌آهن و ساختمان‌ها را تهدید می‌کند. دلیل اصلی این پدیده، برداشت‌های غیرمجاز و بی‌رویه آب زیرزمینی است که سال‌ها بدون برنامه‌ریزی علمی ادامه داشته است.
براساس گزارش‌های رسمی، ایران دومین کشور دنیا از نظر نرخ و سومین کشور از نظر مساحت فرونشست در جهان است! آمارها نشان می‌دهد که حدود ۱۸۵هزار کیلومترمربع از مساحت کشور تحت‌تاثیر این پدیده است. در این پهنه‌ها، ۳۸۰شهر و ۹هزار روستا به درجات مختلفی دچار فرونشست شده‌اند و بیش از ۴۲میلیون نفر از جمعیت کشور در معرض خطر قرار دارند.
فرونشست زمین به‌عنوان یکی از مخاطرات خاموش زیست‌محیطی، اکنون جان شهروندان و زیرساخت‌های مناطق شهری ایران را به‌طور مستقیم تهدید می‌کند. این پدیده که نتیجه مدیریت نامناسب منابع آب زیرزمینی و بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب است، در برخی از کلانشهرهای کشور به فجایع مرگبار انجامیده است.
مسئولیت‌های قانونی در برنامه هفتم توسعه
فرونشست زمین به‌عنوان یکی از تهدیدات جدی زیرساختی و جانی، در برنامه هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران موردتوجه ویژه قرار گرفته است. این سند راهبردی، مسئولیت مستقیم پیگیری و مقابله با این بحران را به وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی سپرده است. بااین‌حال، بررسی عملکرد این دستگاه‌ها نشان می‌دهد که برای کنترل و کاهش این بحران، همچنان فاصله زیادی با اهداف تعیین‌شده وجود دارد.
برنامه هفتم توسعه به‌طور خاص، بخش‌های کشاورزی و منابع آبی را به‌عنوان عوامل کلیدی در مهار فرونشست زمین هدف‌گذاری کرده است. وزارت نیرو موظف شده تا ضمن بهینه‌سازی مصرف آب، سیاست‌هایی برای کنترل برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی تدوین کند. همچنین وزارت جهاد کشاورزی مکلف به تغییر الگوهای کشت و کاهش فشار بر منابع آبی شده است.
علی‌رغم تاکید برنامه هفتم، کارشناسان معتقدند که این اهداف به‌دلیل نبود منابع مالی کافی، عدم هماهنگی بین دستگاه‌ها، و مقاومت در برابر تغییرات در الگوهای کشاورزی سنتی به‌طور کامل محقق نشده است.
در این‌باره علی شهباز، کارشناس محیط‌زیست می‌گوید: «ما به برنامه‌های اجرایی با ضمانت اجرایی بالا نیاز داریم. فرونشست زمین دیگر یک مسئله آینده نیست؛ این بحران همین حالا هم جان مردم را در مناطق شهری تهدید می‌کند. در برنامه هفتم، وزارت نیرو مأمور به نظارت بر مدیریت منابع آبی شده و باید نقشه‌های مناطق پرخطر را ارائه و سیاست‌های محدودکننده برداشت آب را اعمال کند. همچنین وزارت جهاد کشاورزی باید با تغییر الگوهای کشت و معرفی محصولات کم‌آب‌بر، فشار بر منابع آبی کشور را کاهش دهد.»
این کارشناس محیط‌زیست می‌افزاید: «تدوین وظایف در برنامه هفتم توسعه گامی مهم در مقابله با بحران فرونشست است، اما بدون نظارت دقیق و اجرای قاطع، این بحران خاموش می‌تواند به فجایعی جانی و زیرساختی در مقیاس ملی تبدیل شود. اکنون زمان آن است که دستگاه‌های مسئول با جدیت بیشتری برای حفظ جان و مال مردم اقدام کنند.»
تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و خشکسالی
حدودا از سال۱۳۵۵ کسری مخزن آب‌های زیرزمینی در کشور شروع شد و این کسری مخزن تا سال۱۳۷۳ با شیب ملایمی افزایش پیدا کرد اما از اوایل دهه۸۰ کسری مخزن آب‌های زیرزمینی سرعت بیشتری پیدا کرد و درنتیجه آن از سال۱۳۵۵ تاکنون نزدیک به ۱۳۵میلیون کیلومتر مکعب آب زیرزمینی در کشور ما کم شده است! برای تجسم این میزان از برداشت منابع زیرزمینی آب باید گفت این میزان برابر است با استخری با پهنای یک کیلومتر که طول آن از ساحل دریای خزر تا جزیره قشم است و عمق آن تا ۱۰۰متر یعنی سه برابر عمق متوسط خلیج‌فارس است!
تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و خشکسالی از عواملی هستند که در کسری مخزن آب‌های زیرزمینی موثر بوده‌اند اما به‌طور مثال، نقش کاهش نزولات جوی در این امر تنها پنج درصد بوده و علت اصلی در کاهش سطح آبخوان‌ها، اضافه برداشت و بی‌توجهی به اصل توسعه پایدار است؛ طی ۵۰سال اخیر کشاورزی را بدون نظارت و مدیریت درست با روش‌های قدیمی گسترش داده‌ایم که باتوجه‌به اینکه ۹۲درصد مصرف آب‌های زیرزمینی مربوط به تامین آب کشاورزی است، این امر بیشترین تاثیر را در کاهش آب‌های زیرزمینی داشته است.
باید توجه داشته باشیم که حدود ۶۰درصد اقلیم کشور ما را مناطق خشک و نیمه‌خشک تشکیل می‌دهد و میزان آب‌های جاری در کشور ما بسیار کم است و ما مجبور شده‌ایم فشار را برای تامین آب به آب‌های زیرزمینی وارد کنیم؛ جانمایی غلط صنایع نیز بر کسری مخزن آب‌های زیرزمینی تاثیر گذاشته است؛ متاسفانه ۸۵درصد از اماکن صنعتی آب‌بر در کشور ما در پهنه‌های خشک یا به‌شدت خشک جای‌گذاری شده است؛ ناکارآمدی‌ها در حوزه کشاورزی و صنعت به‌دلیل جهل سیاست‌گذاری، عدم توجه به دانش روز و عدم آینده‌نگری بوده است.
۳ وزارتخانه مسئول هستند
علی‌رغم وضعیت بحرانی فرونشست در کشور و آسیب‌های این پدیده به محیط‌زیست، اقتصاد و وضعیت معیشتی مردم، کارشناسان معتقدند که هنوز برای مهار پدیده فرونشست دیر نیست و در صورت اراده متولیان و استفاده از نظرات کارشناسان و تجربه سایر کشورها، می‌شود کاری کرد تا این بحران فروکش کند و مهار شود.
تزریق آب‌های مازادِ روی سطح زمین به سفره‌های زیرزمینی، استفاده صحیح و کارآمد از منابع آب با اصلاح روش‌های آبیاری، ممنوعیت استفاده بیش از حد از حوضه‌های آب‌های زیرزمینی، تصفیه آب‌های شهری و استفاده مجدد از آن در کارخانه‌ها، کاهش صنایع آب‌بر و کنترل قانونی منابع آبی ازجمله راهکارهای پیشنهادی کارشناسان برای مهار فرونشست هستند.
زمانی که آب سفره‌های آب زیرزمینی تخلیه شود، خاک آبرفتی که زمانی آب را در لایه‌های خود جای داده بود مانند بادکنکی که باد آن خالی شود، جمع شده و متراکم می‌شود و به دلیل این تراکم، دیگر آب‌های ناشی از نزولات جوی نمی‌توانند در داخل این جنس خاک نفوذ کرده و ذخیره شوند؛ در این حالت مواد مغذی خاک از بین می‌روند و این خاک دیگر توانایی آبگیری و استفاده در کشاورزی را ندارد؛ در این حالت می‌گوییم که مرگ آبخوان‌ها و دشت‌ها اتفاق افتاده که درحال‌حاضر کشور ما در آستانه ورود به این مرحله است!
باتوجه‌به اینکه کاهش سطح آبخوان‌ها بیشترین نقش را در تشدید فرونشست دارند و کاهش این آبخوان‌ها از کشاورزی و صنعت نشات می‌گیرد، سه وزارتخانه نیرو، جهاد کشاورزی و صنعت و معدن در این زمینه باید اقدام کنند.
در سال‌های گذشته، کشت محصولات آب‌بر در مناطق خشک و کم‌آب مانند اصفهان، کرمان و فارس آسیب جدی به منابع آبی کشور وارد کرده است؛ به‌عنوان‌مثال کشت برنج و هندوانه در کشور ما دیده می‌شود که محصولاتی بسیار آب‌بر هستند؛ هر کیلو هندوانه که بخش زیادی از آن به‌منظور صادرات کشت می‌شود، ۵۰۰لیتر آب مصرف می‌کند! درحالی‌که محاسبه کرده‌ایم باتوجه‌به هزینه زیادی که این محصول بر منابع آبی کشور وارد می‌کند اگر آب شور را از عمق زمین استحصال کنیم، شیرین کنیم و صادر کنیم باز هم از کشت هندوانه به‌صرفه‌تر است!
وزارت کشاورزی باید الگوی کشت محصولات کم آب‌بر را مطابق با شرایط اقلیمی در مناطق مختلف کشور تعریف کند و روش‌های نوین آبیاری را به جای استفاده از روش‌های منسوخ‌شده مانند آبیاری غرق آبی در کشور الزامی کند.
وزارت نیرو نیز باید هرچه سریع‌تر برای مسدود و پر کردن چاه‌های غیرمجاز اقدام کند؛ صرفا در تهران حدود ۴۴هزار چاه غیرمجاز داریم! که باید هرچه سریع‌تر اقدامی برای مسدود کردن آنها صورت گیرد. همچنین برای چاه‌های مجاز نیز باید سقف بهره‌برداری تعیین شود؛ درحال‌حاضر هیچ میزان مجازی برای برداشت از چاه‌ها وجود ندارد و کشاورزان نیز به‌واسطه اینکه این آب رایگان است، بدون توجه به عواقب آن به‌طور بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند؛ اگر این اقدامات هرچه سریع‌تر انجام نشود، تا پنج سال دیگر آبی در سفره‌های زیرزمینی باقی نمی‌ماند که بتوان از آنها برداشت کرد!
وزارت صنعت نیز باید مکلف شود تا جانمایی صنایع آب‌بر مانند پتروشیمی و فولاد را در مناطقی انجام دهد که کمترین آسیب را برای منابع آبی کشور به دنبال داشته باشد؛ درحال‌حاضر وزارت نیرو هیچ تکلیف قانون مبنی بر جانمایی صحیح توسعه صنایع ندارد اما نیاز است که این کار انجام شود.
فرونشست زمین در استان‌ها
میانگین فرونشست زمین در ایران ۳۰سانتی‌متر در سال است که این مقدار ایران را به‌عنوان چهارمین کشور درگیر با پدیده فرونشست در جهان معرفی کرده است.
استان اصفهان، دارای بیشترین تعداد شهر واقع در پهنه‌های فرونشست زمین است. شهر اصفهان بزرگ‌ترین کلانشهر کشور است که مساحت عمده‌ای از آن را پهنه‌های فرونشستی دربرگرفته است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که کلانشهر اصفهان، بالاترین ریسک فرونشست زمین را در مقایسه با سایر شهرهای کل کشور داراست.
همچنین بالاترین مقادیر سرعت فرونشست سالانه در جنوب استان البرز و در استان کرمان مشاهده می‌شود.
در استان‌های شمالی، متاسفانه استان گلستان به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای وسعت بیشتری را در پهنه فرونشست زمین با نرخ بالا داراست. در استان‌های مازندران و گیلان به‌صورت گسسته فرونشست زمین کم‌کم آثار خود را نشان می‌دهد.
در جنوب استان تهران توسعه زون فرونشست زمین چشمگیر است. نسبت مساحت زون‌های فرونشستی به مساحت کل در استان‌های تهران، خراسان رضوی، اردبیل، گلستان، همدان، زنجان، آذربایجان غربی و قزوین بالاتر از سایر استان‌هاست. تعدادی از این استان‌ها پیش از این به‌عنوان استان‌های با منابع آبی مناسب قلمداد می‌شدند اما هم‌اکنون با پدیده فرونشست زمین مواجه شده‌اند.
وضعیت فرونشست در استان تهران بحرانی‌تر از سایر مناطق کشور است و آمار عجیب فرونشست سالانه ۴۰سانتی‌متر در برخی مناطق دشت ورامین و شهریار ثبت شده است! فرونشست تهران که متخصصان به‌عنوان «بمب ساعتی» زیر پای مردم تهران از آن یاد می‌کنند، به علت کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، جای‌گذاری نادرست ساخت‌وسازها و اسکان بیش از حد جمعیت در این استان حاصل شده است.
۴۹ درصد جمعیت کل کشور در معرض فرونشست زمین هستند
۳۸۰ شهر در معرض خطر فرونشست زمین واقع شده‌اند
۹۲۰۰ روستا در معرض خطر فرونشست زمین واقع شده‌اند
۸.۵ میلیون واحد مسکونی روی زون‌های (مناطق) مستعد فرونشست قرار دارند
۳۱ استان کشور با پدیده فرونشست مواجه هستند