آگاه: این شبکه قبل از این با وبگاهی به همین نام فعالیت می‌کرد که رویکردهایی در ضدیت با جمهوری اسلامی ایران در پیش گرفته بود. «تی.آر.تی فارسی»، دوازدهمین زبان و نهمین پلتفرم فعالیت‌های بین‌المللی این شبکه تلویزیونی وابسته به دولت ترکیه به‌شمار می‌رود که به‌نظر می‌رسد با پخش برنامه‌هایی به زبان فارسی، اهداف سیاسی – فرهنگی چندوجهی را دنبال می‌کند.
پشت پرده‌ای که عیان شد
در آخرین روزهای مهر گذشته بود که محمدزاهد سوباجی، مدیرکل تلویزیون دولتی تی.آر.تی طی مراسمی در دانشگاه «اولوداغ» بورسا ضمن اعلام اینکه به‌زودی شبکه تی.آر.تی فارسی راه‌اندازی خواهد شد، اعلام کرد که «با این کار ایران را اذیت می‌کنیم؛ ناگزیریم ایران را اذیت کنیم.» اگرچه به‌دنبال بازتاب‌ها و واکنش‌های گسترده به این سخنان، سوباجی با انتشار بیانیه‌ای، اعلام کرد سخنانش به‌صورت «خارج از متن» نقل شده و هدف اصلی از اشاره به ایران، تنها توضیح نقش رسانه‌ای شبکه تی.آر.تی در تقویت روابط منطقه‌ای و به‌ویژه روابط ایران و ترکیه بوده است اما این اظهارات پیش از هر چیز از سیاست رسانه‌ای تازه آنکارا در قبال ایران حکایت داشت؛ رویکردی که بازتابی از رویکردهای منطقه‌ای دولت آنکارا به‌شمار می‌رود.
در عین حال، او در مراسم افتتاحیه این شبکه در روزهای گذشته، سعی کرد موضعی متفاوت بگیرد و از زاویه دیگری به اهمیت راه‌اندازی این شبکه اشاره کند. او گفت: ما صدایی اثرگذار در عرصه بین‌المللی هستیم و در مناطق مختلف جهان به زبان‌های خودشان محتوا تولید می‌کنیم. سال‌ها یک نگاه یک‌جانبه و غرب‌محور بر رسانه‌های بین‌المللی حاکم بود. ترکیه به رهبری رییس‌جمهور اردوغان، همان‌گونه که در برابر بی‌عدالتی‌ها ایستاد، در حوزه رسانه‌ای نیز این انحصار را به چالش کشید و برای تحقق جهانی عادلانه‌تر تلاش کرد. تی.آر.تی فارسی در سایت اینترنتی خود عنوان کرده است که تلاش می‌کند با استفاده از تجربه موفق دیگر بخش‌های بین‌المللی تی.آر.تی، جایگاهی متمایز در میان رسانه‌های دیجیتال فارسی‌زبان ایجاد کند.
احساس خطر از رقیب تازه؟
جالب آنکه سایت ایران اینترنشنال نیز با ارائه گزارشی درباره راه‌اندازی این شبکه، تلاش کرد هرچه بیشتر معنادار بودن این اقدام را مورد تاکید قرار دهد و به بیان خودش اهداف پشت پرده اردوغان و ترکیه را برجسته سازد. ایران اینترنشنال در لابه‌لای گزارش به اظهارات هاکان فیدان، وزیر امورخارجه ترکیه، در روز دوشنبه ۲۶آذر نیز اشاره کرده و آن را با راه‌اندازی شبکه تی.آر.تی فارسی مرتبط کرده است. هاکان فیدان گفته بود که «جمهوری اسلامی از وضعیت جدید درس خواهد گرفت.» «رسانه‌های ایران روز سه‌شنبه، ۲۷آذر، به‌تندی به اظهارات فیدان واکنش نشان دادند و آن را «گزافه‌گویی» و «کنایه‌آمیز» خواندند.»
کدام مجوز؟
حسین شریعتمداری، مدیرمسئول روزنامه کیهان در نقد صدور مجوز راه‌اندازی این شبکه نوشت: «روز ۳۰آذر شبکه تلویزیونی فارسی‌زبان ترکیه با مجوز رسمی جمهوری اسلامی ایران در کشورمان راه‌اندازی شد! این شبکه، پیش از این یک سایت در فضای مجازی بود که به‌شدت علیه ایران فعالیت می‌کرد و ضمن سیاه‌نمایی درباره پیشرفت‌ها و دستاوردهای کشورمان، اصرار داشت که اقوام ایرانی را علیه یکدیگر بشوراند.» در پاسخ به این انتقاد، معاونت امور رسانه و تبلیغات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کرد که «برخلاف برخی مطالب منتشرشده، شبکه ترکیه‌ای «تی.آر.تی فارسی» مجوز فعالیت این معاونت را ندارد. با عنایت به یادداشت منتشرشده ازسوی حسین شریعتمداری، مدیرمسئول محترم روزنامه کیهان در ارتباط با صدور مجوز فعالیت برای بخش فارسی شبکه تلویزیونی «تی.آر.تی» ترکیه، این معاونت هیچ‌گونه مجوزی در این رابطه صادر نکرده و آنچه تحت عنوان فعالیت با مجوز این شبکه مطرح شده، صحیح نیست.»
رسانه‌های داخلی ترکیه چه گفتند
در آخرین روزهای مهر و بعد از انتشار سخنان رییس شبکه تی.آر.تی درخصوص آشفته کردن ایران و ایجاد مزاحمت برای آن از طریق راه‌اندازی شبکه فارسی‌زبان، واکنش‌هایی را از سمت ایران به این اظهارات شاهد بودیم اما در داخل ترکیه نیز این حرف‌ها به مواضع قابل تاملی ازسوی مخالفان انجامید. سایت «تیکان» در مقاله‌ای به قلم مهمت علی گولر به انتقاد از اعلام چنین مواضعی ازسوی یک کارمند، علیه کشوری مثل ایران پرداخته و نوشت: «ازآنجا که در ترکیه مخاطبی وجود ندارد که تلویزیون فارسی را تماشا کند، پس هدف پخش به زبان فارسی، به شکلی مسلم، مردم ایران هستند. اما چگونه ایران با این شبکه و برنامه‌هایش آشفته خواهد شد؟» علی گولر سپس نوشته بود: این اظهارات به‌شدت خطرناک و دارای هزینه‌های غیرقابل جبران است. در این شرایط که اسرائیل خواهان جنگ آمریکا و ایران است، ترکیه نباید با تی.آر.تی فارسی مزاحم ایران شود، بلکه باید خط راهبردی را دنبال کند که از حمله احتمالی به همسایه‌اش جلوگیری کند! وی همچنین این موضوع را مطرح کرده است که «رسانه‌های نزدیک به حزب عدالت و توسعه به‌طور دائمی در کار نشر اخبار و تحلیل‌های ضدایرانی هستند. یادتان باشد همین رسانه‌ها ادعا می‌کردند که نصرالله عامل موساد است، ادعا می‌کردند ایران با اسرائیل تبانی می‌کند، ادعا می‌کردند موشک‌های اسرائیل برای نمایش شلیک شده است و... به‌راستی آیا شبکه جدید هم می‌خواهد با این مواضع عجیب و غریب، درباره ایران کار کند؟»
آشفتگی رویکرد
این شبکه که خودشان آن را «تی.آر.تی» می‌نامند، فعلا فقط مشغول به پخش برخی برنامه‌های کوتاه برای معرفی شبکه است. جالب آنکه در این برنامه‌ها بیش از همه افرادی را به‌عنوان شهروندان ایرانی در شهر نشان می‌دهند که از راه‌اندازی این شبکه خوشحال‌اند و گویی به‌خوبی این شبکه را می‌شناسند و از پیش منتظر راه‌اندازی آن بوده‌اند. این برنامه‌ها بیش از همه از سیاست‌های چندگانه و منسجم نبودن در خط‌مشی فرهنگی و سیاسی این شبکه خبر می‌دهد که در ادامه نیز می‌توان آن را در صحبت‌های مالکان و مدیران آن و نیز برنامه‌های این شبکه رهگیری کرد. افتتاح شبکه تلویزیونی فارسی‌زبان تی.آر.تی از جانب دولت ترکیه و پیوست آن با اتفاقات و تحولات منطقه را نمی‌شود تنها یک اتفاق برشمرد. پول‌پاشی رسانه‌ای اردوغان برای مردم کشورهای فارسی‌زبان اطراف اگر هم آنطور که گفته‌اند برای ایجاد آشوب و چنددستگی نباشد، به‌یقین برای استحکام منافع ملی ترکیه و سیاست‌های حزب عدالت و توسعه کار می‌کند. از نگاهی دیگر، با حضور پررنگ ترکیه در ماجرای مخالفان مسلح سوریه و تلطیف چهره تندروهای طرفدار جولانی ازسوی رسانه، به نظر می‌رسد برنامه تطهیر چهره داعش و سلفی‌گری با استفاده از این ابزار تلویزیونی در دستور کار باشد که احتمالا با توجه‌به نگاه مردم به رفتارها و ایدئولوژی این گروه چندان موفقیتی در پی نخواهد داشت و باید منتظر راه‌اندازی نهایی این شبکه و بررسی رویکرد مخاطبان به آن بود.
کجا ایستاده‌ایم؟
از سوی ما اما، رسانه‌های داخلی و خارجی در وضعیت خوبی نیستند و دست پری برای ایستادگی در مقابل حوادث رسانه‌ای و فرهنگی اینچنینی ندارند. جدای از رنگ و رو و جذابیت محتوایی که باید برای انواع گروه‌های مخاطب به آن پرداخت، مسیرهای دسترسی به شبکه‌ها نیز اهمیت ویژه‌ای دارند. تنها دو روز بعد از افتتاح رسمی شبکه تی.آر.تی فارسی، خبر توقف پخش تلویزیونی شبکه برون‌مرزی «جام‌جم» و اینترنتی شدن آن در ۲۹آذر منتشر شد و چندان بازتابی در رسانه‌های غیرداخلی به دنبال نداشت. این شبکه از سال۱۳۷۶ برای ایرانیان خارج از کشور برنامه تولید می‌کرد و حتی در بعضی از مناسبت‌ها مانند نوروز، عملکرد بهتری نسبت‌به شبکه‌های داخلی تلویزیون داشت. اگرچه پخش اینترنتی برنامه‌های شبکه جام‌جم دسترسی آن را از گذشته راحت‌تر می‌کند، درنهایت، محتوایی که این شبکه در اختیار ایرانیان خارج از کشور قرار می‌داده، همیشه مورد بحث بوده است؛ البته با انتصاب سیاوش عقدایی در ۳۰آذر به‌عنوان سرپرست این شبکه تلویزیون اینترنتی، امیدواری‌های بسیاری را برای آینده برنامه‌ها و محتوای آن به وجود آورده است. باید دید سیاوش عقدایی می‌تواند با سابقه‌ای که به‌عنوان قائم‌مقامی شبکه رادیویی جوان، مدیریت باشگاه رادیو، مدیریت رسانه‌های نوین سیما و قائم‌مقامی شبکه آموزش سیما در کارنامه خود دارد، چگونه در برابر رسانه‌های خارجی عمل خواهد کرد. البته باید درنظر داشت برای مقابله با چنین فعالیت‌های سنگین خارجی، نیاز به تمهیدات لجستیکی و سرمایه‌گذاری اساسی اولیه مناسبی وجود دارد که پیش از اقدام و هنگام اجرای برنامه‌ها باید به آن دقت کرد.
جنگ رسانه‌ای به زبان فارسی از پیش از انقلاب تا امروز
بخش فارسی رادیو اسرائیل
پس از پیروزی انقلاب، قدرت رسانه‌ای غرب و در صدر آن، آمریکا، انگلیس و اسرائیل به کار افتاد. مدتی از آغاز روی‌کارآمدن جمهوری اسلامی و تسخیر سفارت آمریکا ازسوی دانشجویان خط امام نگذشته که دور جدیدی از فعالیت‌های رسانه‌ای با پخش جهت‌دار اخبار ایران و دنیا آغاز شد و برای مخاطبان داخل کشور به برنامه‌سازی در رسانه سنتی رادیو پرداختند.
«رادیو اسرائیل به زبان فارسی» از سه شبکه اصلی فارسی‌زبان در زمینه تولید محتوا ضد سیاست‌های نظام تازه‌تاسیس‌شده جمهوری اسلامی ایران بود اما بخش فارسی این رسانه از سال‌های پیش از انقلاب و در حدود سال ۱۳۳۸ آغاز به کار کرده بود. موسس این شبکه یک یهودی ایرانی‌تبار به اسم «ناصر سلوکی» بود که در ادامه جای خود را به یک چهره رسانه‌ای به نام «منشه امیر» داد. بخش مهم فعالیت رادیو فارسی اسرائیل نیز در دوران مدیریت منشه امیر رخ داد و او را به‌عنوان یک عنصر فعال رسانه‌ای در میان بخش مهمی از ایرانیان و حتی سیاستمداران جمهوری اسلامی مطرح کرد. برنامه‌های بخش فارسی این رادیو هرچند میان طیفی از مردم ما مخاطب یافته بود اما اثرگذاری آن در بین غالب مخاطبان ایرانی چندان نبود.
رادیو پیام اسرائیل و بی.بی.سی فارسی
پس از قبول قطعنامه و پایان جنگ هشت‌ساله دفاع مقدس، اقدامات رادیو فارسی اسرائیل برای ایجاد شکاف بین مردم و حاکمیت در زمانه رسانه‌های عمومی چون تلویزیون و رشد شبکه‌های فارسی‌زبان لس‌آنجلسی به بن‌بست خورد و درنهایت در ۲۰ اردیبهشت۱۳۹۶ متوقف شد. منشه امیر بلافاصله بعد از تعطیلی این رسانه، «رادیو پیام اسرائیل» را افتتاح کرد؛ رادیویی که نتوانست نام و شهرت چندانی برای خودش دست و پا کند و به گوش نسل جدید ایرانیان آشنا نیست. بازسازی چهره رژیم اشغالگر اسرائیل نیاز به ایده‌ای تازه داشت که تاسیس شبکه‌های «ایران اینترنشنال» و «من‌وتو» این موقعیت را برای این دولت جعلی فراهم کرد. «رادیو فارسی بی.بی.سی تعطیل شد»؛ این خبر در ششم فروردین۱۴۰۲ روی خروجی سایت بی.بی.سی فارسی قرار گرفت و نگاه بسیاری از مخاطبان بی.بی.سی را متعجب کرد. بخش فارسی رادیو بی.بی.سی یک‌سال قبل از اشغال ایران ازسوی قوای متفقین برای تاثیر بر ایرانیان و آماده‌سازی آنها برای حمله نظامی به کشور و خلع رضاشاه از مقام سلطنت، راه‌اندازی شد و در طول حدود ۸۵سال کار رسانه‌ای، درنهایت به‌خاطر «تغییرات راهبردی با هدف تمرکز بر پایگاه‌های دیجیتال»، به‌طور رسمی با پایان کار «چشم‌انداز بامدادی» به‌عنوان تنها برنامه باقی مانده از عصر قدیمی رادیو بی‌بی‌سی، کارش را به پایان رساند.
«مجید تفرشی» پژوهشگر و تحلیلگر مسائل ایران در مصاحبه با «خبرآنلاین» در این‌باره گفته بود: «یکی از مهم‌ترین دلایل تعطیل شدن رادیو بی.بی.سی تنگنای اقتصادی دولت بریتانیاست. بودجه دولتی سرویس جهانی بی.بی.سی که رادیوی بی.بی.سی فارسی یکی از بخش‌های آن است، به‌طور مستقیم از مالیات ماهانه مردم تامین می‌شود. با این دید، ریزش چشمگیر مخاطب می‌تواند باعث محدود شدن بودجه بخش‌های سرویس جهانی شود. روشن است که رادیوهای خارجی موج کوتاه و اینترنتی با وجود برنامه‌های تلویزیونی با ریزش مخاطب دست‌وپنجه نرم می‌کردند و رادیو بی‌بی‌سی فارسی هم از این قاعده مستثنا نبوده است.»
من‌وتو و ایران اینترنشنال
با روی‌کارآمدن شبکه‌هایی مانند «من‌وتو» و «ایران اینترنشنال»، توقع مخاطبان بی.بی.سی از این شبکه تغییر کرد و درنهایت به ریزش هواداران و دنبال‌کنندگان بی.بی.سی فارسی منجر شد. باوجوداین، نقش بی.بی.سی فارسی در بزنگاه‌های تاریخی در زمینه انتقال خبر و تولید برنامه‌های سرگرم‌کننده در جای خود مشخص است. از زمان تاسیس رادیو فارسی بی.بی.سی به دست «حسن موقر بالیوزی» و «مجتبی مینوی» تا حضور موثر «مسعود بهنود»، «شاهرخ گلستان»، «صادق صبا»، «محمود کیانوش» و... در بخش تلویزیونی و رادیویی این شبکه در دوره‌های مختلف به جذب مخاطب پرداخت. بی.بی.سی در بیان اخبار هم با درهم‌آمیختن دروغ و راست و افزودن بر جزئیات اتفاقات، توجه بسیاری را به خود جلب کرد و به لحاظ زیبایی‌شناسی کار خبری هم تاحدی پیشرو شبکه‌های دولتی بود اما همه اینها از تعطیلی رادیوفارسی بی.بی.سی و رکود تلویزیون این رسانه براساس آنچه گفته شد، جلوگیری نکرد.
رادیو فردا
رادیو فردا در میان شبکه‌های رادیویی فارسی‌زبان تا امروز به دلایل گوناگون دوام داشته است. بخش فارسی رادیو اروپای آزاد، به نام رادیوفردا، از سال۱۳۸۲ و در دوره ریاست‌جمهوری جرج دبلیو بوش در آمریکا تاسیس شد. همزمانی تاسیس این رادیو با حمله نظامی آمریکا به افغانستان و عراق بدون برنامه‌ریزی نبود و آمریکایی‌ها که بودجه رادیوفردا را تامین می‌کردند، برای اهداف بعدی‌شان در منطقه نیاز به برنامه‌ریزی و سوار شدن بر موج اعتراضات احتمالی داشتند. رادیوفردا با تولید برنامه‌های موسیقی‌محور و سرگرم‌کننده و نیز کادرسازی از چهره‌های رسانه‌ای، کارش را پیش برد و کماکان هم با پخش برنامه‌های خود در شبکه‌ای تلویزیونی ماهواره‌ای به این روند ادامه می‌دهد. رادیوفردا برخلاف اسلاف خود، یعنی رادیوفارسی اسرائیل و بخش فارسی رادیو بی‌بی‌سی، مدام آپدیت شد و تلاش کرد در قالب فضای مجازی هم حضوری تاثیرگذار داشته باشد.