آگاه: مطابق گزارش‌های سازمان ملل متحد و اینترپل، تجارت غیرقانونی حیوانات و محصولات مرتبط سالانه حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار ارزش دارد. بخش قابل‌توجهی از این درآمد از فروش گونه‌های نادر و در خطر انقراض حاصل می‌شود. پرندگان زینتی، خزندگان و پستانداران نادر، اجزای حیواناتی مانند عاج فیل، شاخ کرگدن، پوست ببر و باله کوسه برای داروهای سنتی یکی از پر تقاضاترین درخواست‌ها در این حوزه است.
تقاضای بالای بین‌المللی برای قاچاق حیوانات
سارا معینی، کارشناس محیطزیست در خصوص قاچاق حیوانات و خطر انقراض گونه‌های کمیاب به «آگاه» می‌گوید: قاچاق حیوانات به دلیل تقاضای بالای بازارهای بین‌المللی، به‌ویژه در آسیا و سود کلانی که دارد، جایگاه ویژه‌ای در میان تجارت‌های غیرقانونی پیدا کرده است. گونه‌های نادر، مانند ببرها، کرگدن‌ها و پرندگان کمیاب، به دلیل ارزش بالای اجزای بدنشان یا استفاده به‌عنوان حیوان خانگی بسیار مورد توجه هستند. علاوه بر این، ضعف قوانین محیط‌زیستی در بسیاری از کشورها و عدم هماهنگی بین‌المللی، قاچاقچیان را جسورتر کرده است. او در خصوص تاثیرات این قاچاق بر تنوع زیستی و اکوسیستم‌ها می‌گوید: این تجارت تاثیرات مخربی بر تنوع زیستی دارد. بسیاری از گونه‌های کمیاب به دلیل شکار بیش از حد و قاچاق در معرض انقراض قرار گرفته‌اند. کاهش این گونه‌ها می‌تواند تعادل اکوسیستم‌ها را برهم بزند. مثلاً کاهش جمعیت شکارچیان طبیعی، منجر به افزایش بی‌رویه جمعیت گونه‌های گیاه‌خوار می‌شود که این خود به تخریب زیستگاه‌های طبیعی منجر می‌شود. او ادامه می‌دهد: به طور مثال کرگدن سیاه و ببر بنگال دو مثال بارز هستند. شاخ کرگدن در بازارهای سیاه آسیایی قیمتی بالاتر از طلا دارد، زیرا به‌اشتباه به آن خواص دارویی نسبت داده می‌شود. ببر بنگال نیز به دلیل پوست و اجزای بدنش، به‌شدت شکار می‌شود. اگر این روند ادامه پیدا کند، احتمال انقراض کامل این گونه‌ها وجود دارد.
معینی به پیامدهای اجتماعی و اقتصادی این تجارت اشاره کرده و می‌گوید: قاچاق حیوانات نه‌تنها گونه‌های زیستی را تهدید می‌کند، بلکه جوامع محلی را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. بسیاری از شکارچیان از مناطق فقیرنشین هستند و به دلیل نداشتن شغل، به این فعالیت‌ها روی می‌آورند. این مسئله، علاوه بر آسیب به اقتصاد محلی، منابع درآمدی پایدار مانند گردشگری حیات‌وحش را نیز کاهش می‌دهد.
این کارشناس محیطزیست معتقد است: افزایش آگاهی عمومی و آموزش جوامع محلی در این بخش نقش کلیدی دارد. همچنین بر این باور است که باید قوانین سختگیرانه‌تری برای شکار غیرقانونی و قاچاق حیوانات وضع شود. همکاری‌های بین‌المللی، استفاده از فناوری‌های مدرن برای نظارت و ردیابی و همچنین تشویق به استفاده از جایگزین‌های مصنوعی در بازارهای آسیایی می‌تواند تاثیر مثبتی داشته باشد.
او تاکید می‌کند برای حل این مشکل نیاز به تلاش هماهنگ جهانی است. برنامه‌های حفاظتی، ایجاد زیستگاه‌های امن و اعمال قوانین سختگیرانه، در کنار کاهش تقاضای جهانی، می‌تواند به حفظ گونه‌های نادر کمک کند. تجربه کشورهایی مانند کنیا در احیای جمعیت فیل‌ها نشان می‌دهد که اقدامات مناسب نتیجه‌بخش است. معینی خاطر نشان می‌کند: قاچاق حیوانات تنها یک مشکل زیست‌محیطی نیست؛ این مسئله به امنیت غذایی، اقتصاد جهانی و سلامت عمومی نیز مرتبط است. همه ما باید نسبت به حفاظت از تنوع زیستی مسئولیت‌پذیر باشیم. جهان بدون حیات‌وحش فقیرتر و آسیب‌پذیرتر خواهد بود.
۴ پرنده در شکار قاچاقچیان
در کشور چهار پرنده ارزشمند داریم که بیشترین آمار قاچاق مربوط به آنها ست. این پرندگان شامل شاهین، بالابان، بحری و هوبره می‌شوند که البته هر چهار پرنده در حال انقراض و در وضعیت بدی به سر می‌برند. متأسفانه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به نگهداری این پرندگان علاقه خاصی دارند و قاچاق زیادی از سمت کشور ما به این کشورها انجام می‌شود. بالابان به لحاظ رفتارشناسی از پدیده‌های شگفت‌انگیز طبیعت محسوب می‌شود و این پرنده زمانی که حمله می‌کند سرعت حرکت آن به بالای ۲۰۰ کیلومتر می‌رسد و غیر ممکن است که اراده کند پرنده دیگری را شکار کند و نتواند، بنابراین وجود این پرندگان در ایجاد تعادل طبیعت بسیار حائز اهمیت‌اند. بیشترین قاچاق بالابان در افغانستان، پاکستان و ایران است. وقتی این پرندگان شکار و زنده‌گیری می‌شوند در اسارت دچار آسیب‌های شدید می‌شوند و گاهی متأسفانه قاچاقچیان آنها را در لوله پلیکا نگهداری می‌کنند.
۴ استان رکورددار قاچاق حیوانات
بیشترین آمار قاچاق حیات وحش و کشفیات در بوشهر، هرمزگان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان است. ایران یکی از ۲۰ کشور مهم دنیا از نظر تنوع زیستی است. تاکنون ۸۶۶۰ گونه گیاهی و بیش از ۲۰۰ گونه مهره‌دار در کشورمان شناسایی شده است و یک سوم از گونه‌های گیاهی شناسایی شده، اندمیک هستند. از حدود ۷۰ سال پیش کاهش جمعیت حیات وحش آغاز شده است که بیشتر از عواملی مانند تخریب زیستگاه، تغییر اقلیم و شکار غیرمجاز حاصل می‌شود.
پرسود و وسوسه‌انگیز
قاچاق عاج فیل
طبق گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، سالانه حدود ۲۰هزار فیل به دلیل تجارت عاج کشته می‌شوند. این تجارت سالانه بالغ بر ۱ میلیارد دلار ارزش دارد.
شاخ کرگدن
ارزش شاخ کرگدن در بازار سیاه به ازای هر کیلوگرم حدود ۶۰هزار دلار است، که از طلا و کوکائین گران‌تر است.
پرندگان زینتی
هر ساله حدود ۲.۵ میلیون پرنده به‌صورت غیرقانونی از زیستگاه‌های طبیعی خود قاچاق می‌شوند.
مارها و خزندگان
قاچاق خزندگان، به‌ویژه مارهای نادر، سالانه میلیون‌ها دلار سودآوری دارد. تقاضای بالا برای استفاده از پوست این حیوانات در صنعت مد، از عوامل محرک این بازار است.
از عوامل تا راهکار
تقاضای بالا در بازارهای بین‌المللی: بازارهای آسیایی، به‌ویژه چین و ویتنام، نقش محوری در این تجارت دارند. اعتقاد به خواص دارویی شاخ کرگدن یا عاج فیل و همچنین ارزش نمادین گونه‌های نادر، تقاضا را افزایش داده است.
تقویت قوانین ملی و بین‌المللی: وضع قوانین سختگیرانه‌تر و افزایش جریمه‌ها می‌تواند به کاهش این تجارت کمک کند. آگاهی‌بخشی به جوامع محلی درباره ارزش تنوع زیستی و ارائه شغل‌های جایگزین می‌تواند شکار غیرقانونی را کاهش دهد.
ریسک پایین، سود بالا: در مقایسه با قاچاق مواد مخدر یا تسلیحات، مجازات قاچاق حیوانات معمولا کمتر است. این امر قاچاقچیان را به این تجارت جذب می‌کند.
نبود قوانین سختگیرانه و نظارت مؤثر: ضعف در اجرای قوانین محیط‌زیستی و نبود همکاری‌های بین‌المللی کافی، بستر را برای گسترش این تجارت فراهم کرده است.
عوامل مؤثر در گسترش قاچاق حیوانات: فقر و عدم آگاهی جوامع محلی. بسیاری از شکارچیان غیرقانونی از جوامع فقیر و دورافتاده هستند که به دلیل نبود گزینه‌های شغلی پایدار، به شکار حیوانات روی می‌آورند.
پیشرفت فناوری: استفاده از ابزارهای مدرن مانند دوربین‌های حرارتی و شبکه‌های مخفی در اینترنت، قاچاق حیوانات را تسهیل کرده است.
گردشگری و تقاضای جهانی: تقاضای گردشگران برای محصولات نادر یا حیوانات زنده به‌عنوان حیوانات خانگی، باعث افزایش این تجارت شده است. در کنار این بسیاری از کشورها منابع کافی برای مبارزه با قاچاق حیوانات ندارند.
پیامدهای قاچاق حیوانات: تجارت غیرقانونی حیوانات منجر به انقراض گونه‌های متعددی شده است. برای مثال، جمعیت کرگدن سیاه آفریقایی طی ۵۰ سال گذشته بیش از ۹۰ درصد کاهش یافته است.
پیامدهای اقتصادی: قاچاق حیوانات می‌تواند منابع درآمدی پایدار مانند گردشگری حیات‌وحش را تحت تأثیر قرار دهد. کشورهایی مانند کنیا و تانزانیا که به گردشگری حیات‌وحش وابسته هستند، از این مسئله آسیب می‌بینند.
شیوع بیماری‌ها: انتقال حیوانات زنده بدون رعایت استانداردهای بهداشتی، خطر شیوع بیماری‌های نوظهور مانند کروناویروس را افزایش می‌دهد.
قاچاق حیات وحش سومین قاچاق پرسود دنیا
شینا انصاری ـ رییس سازمان حفاظت محیط زیست
قاچاق حیات وحش بعد از قاچاق سلاح و مواد مخدر، یکی از پرسودترین انواع قاچاق در دنیا به شمار می‌رود.
نگهداری از حیوانات وحشی در منازل در سال‌های اخیر افزایش یافته است. هر چند آمار روشنی از این پدیده در دست نیست اما شواهد نشان می‌دهد که انواع و اقسام حیوانات وحشی در فضاهای مجازی یا در بازارهای غیرمجاز به عنوان حیوانات خانگی عرضه می‌شوند؛ از توله شیر گرفته تا مار پیتون، سمندر، سنجاب ایرانی، میمون رزوس، انواع پرنده مانند شاهین، بحری، هوبره و بالابان، انواع شاهین، انواع بی‌مهرگان، انواع خزندگان مانند لاک پشت‌های بومی و غیربومی، انواع مارها و ایگواناها که جزو بیشترین گونه‌های وحشی هستند که به صورت غیرقانونی خرید و فروش و نگهداری می‌شوند.
قاچاق گونه‌های حیات‌وحش به یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای تنوع زیستی کشور بدل شده است و تبلیغات در فضای مجازی با افزایش تقاضا و به دنبال آن افزایش عرضه و ترغیب مردم به نگهداری حیات وحش در منازل، این پدیده ناصواب را ترویج کرده است.
تمامی گونه‌های جانوری وحشی موجود در طبیعت اعم از گونه بومی و غیربومی، در رسته حیوانات وحشی قرار دارند و «قاچاق حیات وحش» بعد از قاچاق سلاح و مواد مخدر یکی از پرسودترین انواع قاچاق در دنیا به شمار می‌رود. قاچاقچیان حیات‌وحش به دلیل ناآگاهی مردم این قبیل حیوانات را قاچاق می‌کنند و به فروش می‌رسانند. درباره گونه‌های بومی نیز بهار و تابستان فصول پررونق سوداگران حیات وحش است. در طول این فصول، بیشتر آگهی‌های آنلاین در این زمینه در شبکه‌های مجازی به چشم می‌خورد.
فروش همه گونه‌های حیات وحش در ایران غیرقانونی است. نگهداری، خریدوفروش، جابه‌جایی و نگهداری حیوانات حیات‌وحش و اجزای بدن مرده حیات وحش مانند تاکسیدرمی، شاخ، گوشت، پوست، سم و پنجه آنها هم غیرقانونی است. بررسی‌ها بیانگر این است که ۲۵درصد از گونه‌های آگهی شده برای فروش، در فهرست کنوانسیون بین‌المللی تجارت گونه‌های جانوری و گیاهی وحشی در حال انقراض (سایتیس) به عنوان گونه‌های ممنوعه در تجارت بین‌المللی مشخص شده‌اند.
براساس نتایج بررسی مراکز پژوهشی همچون مرکز پژوهش‌های مجلس، مهم‌ترین دلایل قاچاق حیات‌وحش در کشور عبارتند از نیاز مالی، بیکاری، سرگرمی و لذت‌جویی، اظهار تفاخر و تمکن مالی، دلالی حیوانات زنده و محصولات حیات وحش، باورهای خرافی و ناآگاهی از عواقب قاچاق حیات وحش.
در کنار مقابله قانونی با متخلفان، باید سازوکارهای اطلاع‌رسانی و آموزشی جدیدی برای افزایش دانش محیط زیستی در سطح عمومی تدوین و اجرا کنیم. این کار می‌تواند میزان تقاضا برای خرید گونه‌های حیات وحش را کاهش دهد و در نتیجه به کاهش «توله‌کشی‌ها» منجر شود. به عنوان یک مثال عینی نگهداری سنجاب ایرانی در منزل باعث کاهش جمعیت این گونه و در وسعت گسترده‌تر منجر به نابودی جنگل‌های زاگرس در کشورمان می‌شود. با کمال تاسف سودجویان گاهی برای زنده‌گیری سنجاب، اقدام به آتش‌زدن یا قطع درختان جنگلی می‌کنند، درحالی‌که سنجاب با جمع‌آوری دانه‌ها به بقای جنگل و زادآوری درختان جنگلی کمک می‌کند. بدون تردید آگاهی جوامع محلی و مردم موجب می‌شود که هم از زنده‌گیری این موجودات از زیستگاهشان جلوگیری شود و هم مردم آگاهانه از خرید این جانوران و نگهداری آنها در خانه خودداری کنند.
اما در این میان ما در سازمان محیطزیست تلاش می‌کنیم در تعامل با سایر نهادهای نظارتی و انتظامی از سازوکارهای قانونی مقابله با این جرم آشکار و مجازات متخلفان استفاده کنیم. افزایش سطح همکاری میان سازمان حفاظت محیط زیست و ستاد مرکزی قاچاق کالا و ارز و استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی بخشی از این اقدامات خواهد بود. به‌روزرسانی قوانین و مقررات مرتبط با قاچاق حیات وحش یکی دیگر از اقدامات بخش حقوقی سازمان خواهد بود که پس از مشورت با فعالان این حوزه و نهادهای پژوهشی و دانشگاهی نهایی می‌شود. یکی از مهم‌ترین اقدامات برای تحقق «قلمروی امن» حیات وحش، اقدامات ایجابی و پویش‌های اجتماعی است که باید از طریق ایجاد شبکه همکاری با سازمان‌های مردم نهاد دنبال کنیم.