حق کودکان بر دسترسی به کتاب و منابع آموزشی در عصر دیجیتال

محمدمهدی سیدناصری ـ مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه حقوق بین‌الملل کودکان
۱۷ دی ۱۴۰۳ - ۲۳:۱۰

دسترسی کودکان نسل جدید به کتاب و منابع آموزشی از حقوق بنیادین و اساسی آنها محسوب می‌شود. بااین‌حال، در بسیاری از نقاط جهان، کودکان به‌ویژه در جوامع فقیر یا مناطق محروم، از این حق محروم هستند.

آگاه: کتاب و منابع آموزشی ابزارهای کلیدی برای یادگیری و توسعه فکری کودکان هستند. این منابع به آنها کمک می‌کنند تا دنیای اطراف خود را بشناسند، مهارت‌های تحلیلی و انتقادی خود را پرورش دهند و خلاقیت و تصور خود را گسترش دهند. این حق بسیار اساسی در کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد (مصوب ۱۹۸۹میلادی) اینگونه بیان شده است: در ماده۲۸ به حق کودکان جهت تحصیل و دسترسی به اطلاعات اشاره دارد و تاکید می‌کند دولت‌ها باید اقداماتی را برای دسترسی به آموزش باکیفیت انجام دهند.
در اعلامیه جهانی حقوق بشر (مصوب ۱۹۴۸میلادی) و در ماده۲۶ این اعلامیه به حق هر فرد برای آموزش و یادگیری اشاره دارد که شامل حق کودکان نیز می‌شود. در همین راستا، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در ماده۳۰ قانون اساسی به حق آموزش‌وپرورش برای همه افراد اشاره دارد و تاکید می‌کند که دولت موظف است امکانات لازم برای آموزش‌وپرورش را فراهم کند. در نمونه‌ای دیگر قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان در ایران به حقوق کودکان در زمینه‌های مختلف ازجمله حق دسترسی به اطلاعات و کتاب اشاره دارد و سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در حوزه آموزش‌وپرورش به تقویت زیرساخت‌های آموزشی و فراهم‌سازی دسترسی برابر به منابع آموزشی برای کلیه کودکان تاکید دارند. حال باید به این پرسش پاسخ داد که تاثیرات مثبت دسترسی به کتاب برای کودکان چیست؟
۱- رشد شناختی در کودکان: مطالعات نشان داده‌اند که خواندن کتاب موجب بهبود مهارت‌های زبانی و شناختی کودکان می‌شود؛
۲- توسعه اجتماعی کودکان: کتاب‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا با فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های مختلف آشنا شوند و مهارت‌های اجتماعی خود را تقویت کنند؛
۳- ایجاد انگیزه و خلاقیت در کودکان: دسترسی به کتاب‌های مختلف می‌تواند موجب افزایش خلاقیت و انگیزه در یادگیری کودکان شود. 
در این میان چالش‌ها و موانع در حق بر دسترسی کودکان در عصر انفجار تکنولوژی به کتاب چیست؟
۱- فقر و کمبود منابع: در بسیاری از مناطق، کودکان به‌دلیل فقر و نبود منابع آموزشی مناسب از دسترسی به کتاب محروم‌اند؛
۲- عدم توجه به نیازهای خاص: بسیاری از کودکان به ویژه آن‌هایی که دارای ناتوانی‌های جسمی یا ذهنی هستند، به منابع آموزشی متناسب با نیازهای خود دسترسی ندارند؛
۳- فرهنگ‌ها و نگرش‌های اجتماعی: در برخی جوامع، عدم توجه به اهمیت خواندن و کتاب می‌تواند مانع از دسترسی کودکان به منابع آموزشی شود.
برای رفع این چالش‌ها، لازم است تا دولت‌ها و نهادهای غیردولتی به ارتقای دسترسی کودکان به کتاب و منابع آموزشی توجه بیشتری داشته باشند. در این خصوص می‌توان سه راهکار کاربردی را بیان کرد:
۱- تقویت زیرساخت‌های آموزشی: دولت‌ها باید به بهبود زیرساخت‌های آموزشی و کتابخانه‌ها توجه کرده و امکانات لازم را برای دسترسی به کتاب فراهم کنند.
۲- برگزاری برنامه‌های ترویجی: برگزاری کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی برای والدین و نهاد خانواده و مربیان در خصوص اهمیت خواندن و دسترسی به کتاب می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد.
 ۳- توسعه منابع آموزشی دیجیتال: باتوجه‌به گسترش فناوری، ایجاد پلتفرم‌های دیجیتال برای دسترسی به کتاب، منابع آموزشی و ملزومات فرهنگی می‌تواند راهکار مناسبی باشد.
دسترسی کودکان به کتاب یک حق اساسی و بنیادی است که تاثیرات عمیق و ژرفی بر رشد و توسعه این قشر آسیب‌پذیر جامعه دارد. بااین‌حال، چالش‌ها و موانع زیادی در این راستا وجود دارد که نیازمند توجه و اقدام جدی ازسوی دولت‌ها، نهادهای بین‌المللی و جامعه مدنی و متولیان امور فرهنگی است. با اتخاذ راهکارهای مناسب و تقویت زیرساخت‌ها، می‌توان به تحقق این حق بنیادی و حقوق بشری نزدیک‌تر شد. برای رفع این چالش‌ها، لازم است تا دولت‌ها و نهادهای غیردولتی به ارتقای دسترسی کودکان به کتاب و منابع آموزشی توجه بیشتری داشته باشند.
ایجاد کتابخانه‌های عمومی، ترویج فرهنگ مطالعه و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند راهکارهای موثری باشد. کودک به‌عنوان یک انسان، دارای حقوق اساسی و مشترک با سایر انسان‌هاست. 
حقوقی که از آنها به‌عنوان حقوق بشر یاد می‌شود، حقوقی همچون؛ حق بر آموزش، حق بر شنیده شدن، حق بر داشتن غذا، حق بر زیستن، حق بر آشامیدن آب سالم، حق بر بازی و تفریح، حق آزادی بیان، حق برخورداری از صلح و حق بر دسترسی به کتاب و... کودکی رویا نیست و حق با کودکان است، یادمان باشد که آینده را انسان‌هایی می‌سازند که «امروز» کودک‌اند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوقشان احترام گذاشته شود. صیانت از مصالح عالیه کودکان، مهم‌ترین مبنای حقوق کودک و ابدیت‌بخشیدن به حقِ دارا بودن از حق برای کودکان از مهم‌ترین اهداف خاص نظام حقوق بین‌الملل کودکان است.