آگاه: چند روز گذشته، درحالی‌که در یکی از راسته‌های فروش اسباب‌بازی در پایتخت، ویترین فروشگاه‌ها را نگاه می‌کردم، پدری با فرزندش وارد مغازه شد و همزمان با اشتیاق به دخترش عروسک آبی بزرگ انیمیشن «شرکت هیولاها» را نشان داد: دخترم ببین، سالیوان! ناگفته نماند که این فروشگاه و بقیه فروشگاه‌های این راسته تقریبا از عروسک‌های ایرانی خالی بودند، شاید فقط یک عروسک کلاه‌قرمزی می‌شد پیدا کرد. همین شناخت و پیگیری شخصیت‌های جهان‌های داستانی خارجی میان پدر و دختر را می‌توان تا حدی به‌کل بازار اسباب‌بازی ایران تعمیم داد. اگرچه نمی‌شود گفت که سامان بازار اسباب‌بازی تنها به‌خاطر خالی‌بودن از شخصیت‌های ایرانی محبوب اینچنین است اما رونق آن حتما نیازمند ریشه‌هایی فرهنگی از نوع داستانی و مانند آن است. برای اثبات آن، نگاهی به آمار و رکورد تماشای انیمیشن «ببعی» در سینما و تلویزیون، انیمیشن «فیلشاه»، «پسر دلفینی»، «لوپتو» و بسیاری آثار دیگر بیندازید که اگرچه انگشت‌شمارند، می‌توانند ستون‌های محکمی برای تولید اسباب‌بازی برای فرزندان ایران باشند، پیش از آنکه جهان داستانی فراموش شده و از رونق بیفتد.
۹سالگی تنها جشنواره اسباب‌بازی در ایران
نهمین جشنواره ملی اسباب‌بازی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان روز گذشته، ۲۵دی در محل نمایشگاه کانون پرورش فکری در خیابان حجاب تهران افتتاح شد. این جشنواره با شعار «بازی، تمرین زندگی» آغاز به کار کرده است و اهدافش را حمایت از کالاهای تولید داخل، کمک به برقراری ارتباطی هدفمند بین طراحان، تولیدکنندگان، سرمایه‌گذاران و سایر فعالان حوزه بازی و اسباب‌بازی و کمک به ساماندهی صنعت اسباب بازی و فراهم کردن زمینه طراحی و استقرار نظام نوآوری معرفی کرده است. نهاد و سازمان‌های دخیل در برگزاری این جشنواره، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی ایران، شورای نظارت بر اسباب‌بازی، ستاد علوم شناختی، دانشگاه سوره و بخش‌های مختلفی شهرداری تهران هستند. در این دوره از جشنواره ملی اسباب‌بازی، ۱۴۲برند تولیدکننده اسباب‌بازی با بیش از دوهزار و ۴۰۰قلم کالا حضور دارند. این جشنواره در چند بخش نمایشگاه، بخش علمی، رقابتی و نیز فراخوان و انتخاب مقالات و پایان‌نامه‌های برتر برگزار می‌شود که نمایشگاه آن بر ترویج و توسعه کارکردهای بازی و اسباب‌بازی متمرکز است. بخش علمی آن با محوریت برپایی نشست‌های تخصصی ازسوی دانشگاه سوره برگزار می‌شود، بخش رقابتی آن با حضور ۵۰شرکت تولیدکننده داخلی و نیز بخش عروسک‌های بومی و محلی در استان آذربایجان شرقی برگزار می‌شود. علاوه‌براین، ستاد علوم شناختی، اسباب‌بازی‌ها را از منظر شناختی بررسی کرده و معرفی می‌کند.
نقش‌آفرینی قاچاق در بازار اسباب‌بازی
حامد تأملی، نایب‌رییس و عضو هیات‌مدیره انجمن ملی تولیدکنندگان اسباب‌بازی درباره نسبت امروز بازار اسباب‌بازی و فرهنگ به «آگاه» گفت: طبق آنچه در بازار می‌بینیم، درصد بزرگی از اسباب‌بازی‌های موجود در بازار، قاچاق هستند. به همین دلیل، ما در حوزه محتوا و طراحی بازی و اسباب‌بازی با رویکرد فرهنگ بومی و محتوای غنی موجود در ادبیات و فرهنگ داخلی‌مان، توان زیادی نداریم. بخش جدی‌ای از آن به‌علت واردات بی‌رویه‌ای است که اتفاق می‌افتد. اگرچه نظارت‌هایی فرهنگی در این زمینه تا حدی شکل گرفته است، طراحی ایرانی در این فرآیند دخیل نیست. بخش دیگری از آن نیز، مربوط‌به جریان واردات قاچاق است که مشمول هیچ نظارت اقتصادی و فرهنگی نیست. برای همین است که وقتی وارد فروشگاه‌های اسباب‌بازی می‌شوید که نمایندگان بازار اسباب‌بازی ایران هستند، آنها را خالی از محتوای فرهنگ و بوم ما می‌یابید. این موضوع از جایی نشأت می‌گیرد که هنوز آنطور که باید و شاید، بازار اسباب‌بازی ایران نسبت‌به طراحی و تولید ایرانی روی خوش نشان نداده است. از طرف دیگر، ما در حوزه طراحی اسباب‌بازی و بازی‌های رومیزی کمتر سرمایه‌گذاری کرده‌ایم. طراحانی نیز نداریم که آموزش دیده باشند و بتوانند به بازار اسباب‌بازی‌های داخلی، طرح‌های ایرانی را ارائه کنند. البته که در زمینه بازی‌های رومیزی در ۱۰سال اخیر طراحان خوبی را داشتیم که توانستند بازی‌های خوبی با طراحی ایرانی تولید و وارد بازار کنند. با این حال، چون سابقه بازار اسباب‌بازی بیشتر بر کالاهای خارجی استوار بوده است، تولیدکنندگان نتوانستند استقبالی از این تولیدات بکنند و بر طراحی ایرانی سرمایه‌گذاری نکردند. یک دلیل آن برمی‌گردد به اینکه بازار اسباب‌بازی داخل به‌قدری کفایت نمی‌کند که برای آن طراحی اتفاق بیفتد. اگر ما می‌توانستیم به بازارهای اسباب‌بازی جهانی اتصال خوبی داشته باشیم – که به‌خاطر تحریم‌های ظالمانه، این اتفاق نیفتاده است- و شرکت‌های بازرگانی و صادراتی فعالی در این زمینه داشته باشیم، بازار داخل ظرفیت طراحی بیشتری برای اسباب‌بازی داشت. در واقع، وقتی برای تولید یک اسباب‌بازی در داخل، طراحی، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری می‌کنید با مخاطب محدودی در داخل مواجه هستید، فرهنگ استفاده از کالای ایرانی نیز، در بسیاری از صنایع در کشور ما ضعیف است و حوزه اسباب‌بازی نیز از این موضوع مستثنا نیست.
تأملی ادامه می‌دهد: از این رو، اگر بخواهم پاسخ دقیقی به این سوال بدهم، باید بگویم که عوامل متعددی در این زمینه نقش دارند: واردات، قاچاق، استقبال نکردن از طراحی ایرانی ازسوی تولیدکننده. دلیل آن برمی‌گردد به این موضوع که تولیدکننده زمانی که می‌تواند یک اسباب‌بازی خارجی را که قبلا در بازار جهانی آزمون شده و پرفروش واقع شده را کپی کند و کمتر سرمایه‌اش را برای آزمون یک محصول جدید به خطر بیاندازد، قاعدتا کمتر به‌سمت طراحی می‌رود. در شرایط اقتصادی فعلی نیز که بی‌ثباتی قابل‌توجهی در زمینه ارز وجود دارد، خطرهای طراحی و تولید محصولات جدید بالاتر می‌رود.
کارکردهای جشنواره ملی اسباب‌بازی
تأملی درباره کارکردهای جشنواره ملی اسباب‌بازی در تعدیل و تنظیم نسبت بازار اسباب‌بازی و فرهنگ آن گفت: جشنواره‌ها و رویدادها در این زمینه، عملا گردهمایی ذی‌نفعان یک موضوع را می‌توانند شکل دهند. در هر زمینه‌ای اگر یک جشنواره فرهنگی خوب طراحی شود، ذی‌نفعان آن عرصه می‌توانند دور هم جمع شوند و نیازهای آنها برجسته شده و دیده می‌شود. از سوی دیگر، فعالان این عرصه می‌توانند هم‌افزایی جدی‌تری داشته باشند. در بسیاری از مواقع می‌بینیم که فعالان یک عرصه در یک رویداد می‌توانند براساس نیازها و مسائل مشترکی که دارند، با یکدیگر تشکیک مساعی کنند و راه‌حل‌های خوبی برای آن پیدا کنند.
او ادامه می‌دهد: در جشنواره ملی اسباب‌بازی که به دوره نهم رسیده است و می‌توان گفت که دوره ۱۰سالهای را از سر گذارنده است، تا حدی همین اتفاق شکل گرفته است. از دوره اول تا کنون، تغییرات جدی‌ای به اقتضای شرایط موجود در این جشنواره شکل گرفته است. بخش‌های مختلف این جشنواره به اقتضای نیازهای موجود در صنعت اسباب‌بازی طراحی شده و به‌مرور تغییراتی کرده است؛ برای مثال، فعالان مختلف این حوزه در بخش رقابتی آن، انگیزه می‌یابند تا در رقابتی عادلانه، کیفیت طراحی و تولید خود را محک بزنند. بخش علمی نیز، می‌تواند به مسائلی که در حوزه صنعت نیازمند نگاه پژوهشی و علمی است پاسخ دهد، به‌ویژه در صنعت اسباب‌بازی که وجوه مختلفی دارد. بخشی از آن به حوزه روانشناسی و علوم تربیتی مربوط است، بخشی از آن جنبه صنعتی دارد و بخشی نیز در حوزه فرهنگ و علوم اجتماعی نقش‌آفرینی می‌کند. در این بخش، نیاز جدی ارتباط با دانشگاه‌ها وجود دارد که در دوره جاری با ارتباط با دانشگاه سوره، فرآیند دقیقی شکل گرفته است.
نسبت میان فرهنگ و اسباب‌بازی
تأملی درباره مسیر ابتدایی تا پایان تولید اسباب‌بازی توضیح داد: زنجیره ارزش اسباب‌بازی شامل چهار بخش اصلی است: طراحی، تولید، توزیع و فروش و نیز موضوع ترویج که هر چهار بخش آن در جشنواره نمایندگانی دارد. در حوزه طراحی، خانه طراحان اسباب‌بازی حضور دارد که بیشتر در زمینه بازی‌های رومیزی فعالیت می‌کنند و در کنار آن نیز، نشست‌های علمی و تخصصی، مکمل بخش طراحی‌اند که خود نیازمند تحقیق و پژوهش و توسعه است. در حوزه تولید، انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی حضور دارد که اصلی‌ترین برگزارکننده جشنواره ملی اسباب‌بازی سال جاری است. در این دوره بیش از ۲۵۰۰اسباب‌بازی ایرانی از ۱۲۰برند تولیدکننده در نمایشگاه و فروشگاه اسباب‌بازی امسال حضور دارند. بخش فروش و هایپرمارکت جشنواره ملی اسباب‌بازی نیز، نمایندگی توزیع و فروش را به عهده دارد که می‌توان نقش‌آفرینی توزیع‌کنندگان را دید. در بخش ترویج نیز، مانند سالهای گذشته، نمایشگاه ترویجی بازی و اسباب‌بازی را داریم که کارکردهای مختلف آن در حوزه‌های متنوعی مانند روانشناختی، علوم تربیتی، آموزش و یادگیری و حوزه‌های درمانی و سلامت را شاهد خواهیم بود. در این بخش، اهمیت اسباب‌بازی و مهم‌تر از آن، بازی بررسی می‌شود.
او همچنین افزود: اگر جشنواره بتواند مطابق طراحی، تمام ذی‌نفعان این حوزه را درگیر کند، حتما پیشران صنعت خواهد بود. البته در ۱۰سال برگزاری این جشنواره اثرات آن در حوزه صنعت مانند کیفیت، کارایی و حتی ایجاد تشکل‌های نقش‌آفرین در این زمینه را به‌وضوح دیده‌ایم.
نقش مطالعات و بازوی تحقیق و توسعه در صنعت اسباب‌بازی ایران
حامد تأملی درباره ظرفیت‌های داخلی در زمینه مطالعات تحقیق در صنعت اسباب‌بازی افزود: در ۱۰سال اخیر، پایان‌نامه‌هایی که در رشته‌های مختلف به‌سمت بازی و اسباب‌بازی سوق داده شده است به این خاطر که این زمینه، مقوله‌ای بین‌رشته‌ای است- در حوزه طراحی، طراحی صنعتی، بسته‌بندی، گرافیک، مدیریت و بازاریابی و نیز حوزه‌های محتوایی، روانشناسی، آموزش و یادگیری که در ذیل علوم تربیتی قرار دارند، همه از مواردی هستند که به این صنعت مرتبط هستند و به این زمینه ورود کرده‌اند. در یک دهه گذشته، کارهای بسیار خوبی در این زمینه انجام شده است اما به‌هرحال کافی نیست و با پیشینه‌ای که اسباب‌بازی دارد، با آنکه صنعت نوپایی به شمار می‌آید - به‌طور خاص، انجمن تولیدکنندگان اسباب‌بازی عمری هفت ساله دارد- اما بیش از ۶۰سال است که ما کارخانه‌های تولید اسباب‌بازی در کشور داریم. بااین‌حال، نهادهای رسمی مربوط به این حوزه ازسوی بخش خصوصی، قدمتی کمتر از ۱۰سال دارند. از این روست که می‌توانیم بگوییم در این صنعت، کمتر کار تخصصی شده است. به این خاطر که صنعتی است که از ابتدای تولد کودک به‌عنوان یک محصول فرهنگی در اختیار او قرار می‌گیرد و این صنعت در زندگی او نقش‌آفرینی می‌کند. ازآنجاکه بخش مهمی از شخصیت کودک تا پنج‌سالگی شکل می‌گیرد؛ بنابراین اصلی‌ترین ابزاری که او در اختیار دارد، همین اسباب‌بازی است. به فراخور این موضوع، آنطور که شایسته و درخور بوده به موضوع اسباب‌بازی رسیدگی نشده است؛ برای مثال، رشته رسمی طراحی اسباب‌بازی را هنوز در سطح دانشگاهی -با آنکه مصوباتش انجام شده است- نداریم.
او ادامه می‌دهد: صرف انجام پژوهش درصورتی‌که در بازار از آن استقبال نشود و ارتباط میان دانشگاه و صنعت شکل نگیرد، اتفاقات مثبتی را رقم نمی‌زند. برای همین نیاز است که همراه و همگام با کار علمی، ارتباط میان بازار و حوزه تحقیق و پژوهش را جدی‌تر از آنچه امروز در جریان است ببینیم. این امر نیازمند حمایت‌های ویژه‌تری از این صنعت است. بخش خصوصی تنها با سرمایه خودش نمی‌تواند به‌دلیل گردش مالی‌ای که در صنعت کشور دارد و نیز وجود رقبای جدی مانند اسباب‌بازی‌های چینی و نظارت ناقصی که وجود دارد، به‌طور دقیقی به نیازهای علمی این صنعت پاسخ دهد. بنابراین، نیاز است مجموعه‌های فعال در این زمینه در بخش‌های حاکمیتی، به‌طور ویژه‌ای ورود کنند، همانطور که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که متولی اصلی این حوزه است، در دهه گذشته به شکلی تقریبا همه‌جانبه تلاش کرده است تا این حوزه را تقویت کند.
او اضافه می‌کند: علاوه بر این، نیازمند ورود سرمایه‌های جدی‌تری به این حوزه هستیم. بازار هدف ما تنها نباید بازارهای داخلی باشد و لازم است که به بازارهای منطقه‌ای و جهانی نیز ورود کنیم تا طراحی اسباب‌بازی ایرانی با فرهنگ ایرانی- اسلامی شکل بگیرد.
مسیرهای بهبود شرایط موجود در صنعت اسباب‌بازی
تأملی در پایان گفت: پیش از هرچیزی، لازم است که مسئولان باور داشته باشند که کودک و سنین کودکی از مهم‌ترین مقوله‌هایی است که باید به آن پرداخته شود. هرقدر اهمیت این دوره در سیاستگذاری فرهنگی و در سطح زیرساخت‌های فرهنگ بیشتر باشد، اثرات آن در محصولات فرهنگی بیشتر تجلی می‌یابد. مهم‌ترین و هویت‌سازترین محصول فرهنگی این دوره سنی نیز، اسباب‌بازی است که نیازمند اولویت ویژه‌تری در زمینه سیاستگذاری است.
او با اشاره به زنجیره ارزش صنعت اسباب‌بازی افزود: در این زنجیره، هر قدم نیازمند حمایت‌های خاص خودش است؛ از طراحی تا تولید و توزیع که نمونه‌های آن نشست‌ها و کارگاه‌های تخصصی‌ای است که به متخصصان این حوزه توان و قوت حرفه‌ای می‌دهد. همچنین در حوزه تولید در این صنعت، نیازمند مواد اولیه خوش قیمت برای تولیدکنندگان هستیم تا بتوانند با سرعت و اطمینان بیشتری در این زمینه فعالیت کنند. در زمینه توزیع و فروش نیز، نیازمند بازوی رسانه‌ای هستیم تا تبلیغات این حوزه با حمایت‌های کاراتری انجام گیرد. همچنین درحوزه ترویج، حتما حمایت‌هایی از سوی وزارت آموزش‌وپرورش نیاز است تا در مدارس رویدادهای بازی‌محور پررنگ‌تر شکل‌گیرد و نیز مدارس دولتی به این حوزه وارد شوند تا درنهایت، اسباب‌بازی ایرانی-اسلامی که طراحی ایرانی داشته و کار دست کارگر ایرانی است، تولید شده و به‌خوبی جای خودش را در بازار و در نگاه مخاطب بیابد.
نگاهی به معیارهای خرید اسباب‌بازی
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که دلایل پرفروش بودن برخی اسباب‌بازی‌ها به‌شرح زیر است:
۹۴درصد، آموزنده و آموزشی بودن
۷۳درصد، ظاهر زیبا
۳/۵۸درصد، ارزان بودن قیمت
۱/۵۲درصد، نوع بسته‌بندی
۴۸درصد، مرغوبیت جنس اسباب‌بازی
۴۸درصد، احساس رضایت کودک از اسباب‌بازی
۴۶درصد، استفاده از مواد نو در ساخت اسباب‌بازی،
۴۴درصد، خارجی بودن
۳/۳۳درصد، سرگرم‌کننده بودن اسباب‌بازی
۳/۳۱درصد، استفاده از الگوهای خارجی
۱/۲۷درصد ایرانی بودن
۱/۲۷درصد بهداشتی بودن
۲۵درصد، ایجاد کنجکاوی در کودک
۲۳درصد، بادوام بودن اسباب‌بازی
۲۳درصد، رعایت نکات ایمنی
۲۱درصد، کمک کردن به یادگیری
۱۹درصد، تناسب داشتن با ویژگی‌های رشد کودک
۱۹درصد، به کار بردن اصول علمی در ساخت اسباب‌بازی
۱۷درصد، تبلیغات
۱/۲درصد، تازه و جدید بودن اسباب‌بازی.
همانطور که این آمار نشان می‌دهد، موثرترین عامل در پرفروش بودن اسباب بازی کودکان، آموزشی بودن آن است. این در حالی است که آمارها چیز دیگری را نشان می‌دهد و خطای دید در این پژوهش را اثبات می‌کند.