آگاه: موسیقی رپ یا همان موسیقی اعتراضی که خاستگاهی غیرایرانی دارد و حالا نزدیک به سه دهه زیست در فضای فارسی دارد، مخاطب اصلی‌اش را در میان نوجوانان و جوانان یافته است. برای همین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و فعالان این حوزه تلاش زیادی برای رسمی کردن و در نتیجه تنظیم‌پذیری و قانون‌پذیری آن کرده‌اند که بعد از حدود ۲۵سال کاملا ناکام مانده و جریان زیرزمینی این موسیقی نه فقط قوی‌تر از پیش که با خصایص ضدفرهنگ بیشتری به فعالیت و مخاطب‌یابی ادامه می‌دهد؛ از این رو، با داوود طالقانی، نویسنده و آگاه حوزه فرهنگ، هنر و رسانه گفت‌وگو کرده‌ایم تا موضوع موسیقی پرطرفدار رپ و جنجال‌های دنباله‌دار آن را دقیق‌تر بررسی کنیم.
داوود طالقانی، درباره تاریخچه زیست موسیقی رپ در ایران و زیرزمینی ماندن آن بعد از نزدیک به سه دهه به «آگاه» گفت: حدود پنج یا ۶سال است در حوزه موسیقی رپ می‌خوانم و می‌نویسم، نکته جالب و عجیب در این مورد این است که احتمالا نهادهای رسمی به کتاب با موضوع موسیقی رپ مجوزی نخواهند داد. سامانه‌های فصلنامه‌های علمی-پژوهشی یا نشریه‌ها چنین مشکلی ندارند اما در سمت انتشارات رسمی اینطور نیست. یک دلیل آن این است که سیاست‌گذاری فرهنگی در ایران با موسیقی رپ دچار نوعی تعارف شده است؛ از اساس، زمانی که حدود ۲۵سال پیش، خوانندگان موسیقی رپ شروع به انتشار آثار کردند، با این فرض فعالیت را آغاز کردند که به مجوز نیاز ندارند و میانجی‌هایی هم که موسیقی آنها را منتشر می‌کرد، پلتفرم‌ها و مدیوم‌های غیررسمی بود. یعنی ۲۵سال قبل، آدم‌ها با بلوتوث برای هم قطعات موسیقی را رد و بدل می‌کردند و کسی نیاز نداشت که وقتی از این طریق آهنگی را از دیگری می‌گیرد، بپرسد که آیا این موسیقی مجوز دارد یا خیر.
طالقانی ادامه می‌دهد: درواقع، در ایران برجسته شدن موسیقی رپ با دیجیتالی‌شدن فروش و انتشار موسیقی در دنیا همزمان بود، یعنی دوره‌ای که آدم‌ها با نوار کاست موسیقی را منتشر می‌کردند، گذشته بود. در دوره وب۲، به‌سادگی خواننده‌ها و نوازنده‌ها موسیقی‌هایشان را در سایت‌های مختلف منتشر می‌کردند یا افراد از طریق بلوتوث آنها را برای هم می‌فرستادند. شروع موسیقی رپ از همینجا و با همین فرض که «نمی‌خواهیم نگاه‌های بالادستی، ممیزی و سانسور روی موسیقی ما اعمال شود» بود. این موتیف (عنصر تکرارشونده) موسیقی رپ است که دائما خواننده‌های سبک رپ به آن اشاره می‌کنند که «ما برخلاف خواننده‌های موسیقی پاپ، نیازی به مجوز نداریم و سانسور نمی‌شویم».
این پژوهشگر حوزه رسانه‌های نوین، درباره جنبه رسمی و سیاست‌گذاری فرهنگی در این حوزه ادامه می‌دهد: از طرفی، سیاست‌گذار فرهنگی هم در ابتدا شروع به انکار یا نفی این سبک از موسیقی کرده بود. حدود ۲۰سال پیش درباره موسیقی رپ از صداوسیما مستندی پخش شد که در آن، خواننده‌ها و طرفداران این سبک از موسیقی به شیطان‌پرستی و جریان‌های فراماسونری ربط داده شدند. این اقدام بیشتر مایه خنده و شوخی شد تا اثرگذاری مثبت. یک دهه بعد از آن، موضع حاکمیتی و سیاست‌گذاری فرهنگی نسبت‌به این موضوع از انکار و نفی به این مرحله رسید که برخی از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی در ایران درباره موسیقی رپ گفتند که باید معادل‌های فارسی برای آن پیدا کنیم و اگر این موسیقی خودش را به‌عنوان‌مثال، به اشعار مولوی مجهز کند یا به‌جای رپ به آن «گفت‌آواز» بگویند، ما در قالب موسیقی پاپ به رپ‌خوان‌ها مجوز فعالیت رسمی می‌دهیم. این موضوع مربوط به حدود ۱۰سال گذشته است؛ یعنی در زیست حدود ۲۵ساله موسیقی رپ در ایران، ۱۰سال ابتدایی با نفی و انکار رسمی مواجه بود و در ۱۰سال بعدی به‌سمت ایرانی‌شدن و یافتن معادل‌های فارسی رفت.
طالقانی ادامه می‌دهد: در پنج سال اخیر که دهه سوم زیست موسیقی رپ در ایران است، پلتفرم‌های انتشار موسیقی در سطح جهانی دیده و برجسته شدند و به محل اصلی درآمد خواننده‌های موسیقی رپ تبدیل شدند. این موضوع همزمان با نسل چهارم موسیقی رپ فارسی بود. خواننده‌های نسل اول این موسیقی، در ساخت و انتشار قطعاتشان نگاه مادی غالب نداشتند و در حرف‌هایشان بارها اشاره می‌کنند که گاه کارگری کرده‌اند تا پول ضبط و ساخت آهنگشان دربیاید و بعد هم در وبسایت‌ها منتشر می‌کردند. برخلاف اینکه تمام مراحل ساخت و انتشار آهنگ غیرقانونی و زیرزمینی بوده است اما در سطح مخاطبان، آهنگ‌ها بازنشر می‌شده و برخی افراد از این سبک موسیقی استقبال می‌کردند. این فاصله از ۲۵سال پیش تاکنون، به مرحله‌ای رسیده است که فعالیت‌های نسل چهارم از خوانندگان این سبک موسیقی، حالا کاملا بر مبنای پول و درآمد از طریق پلتفرم است و برای خوانندگان آن بیش از هرچیزی اهمیت دارد، قطعه‌ای که می‌سازند ابتدا در پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب، اسپاتیفای و ساوندکلاد منتشر شود تا بتوانند پول خوبی از آن دربیاورند؛ بنابراین قطعات موسیقی رپ را در هیچ منبعی به‌صورت رایگان منتشر نمی‌کنند. حتی انتشار غیررسمی آن را گزارش می‌کنند. کانال‌های تلگرامی انتشار موسیقی‌های رپ، هر چند وقت یکبار بسته می‌شوند، برای آنکه خواننده‌ها یا مدیربرنامه‌های آنها در پلتفرم تلگرام این انتشارها را گزارش و در نتیجه از طریق قانون‌های پلتفرم آنها را محدود می‌کنند.
طالقانی اینطور ادامه می‌دهد: در اینجا نکته ویژه‌ای برای سیاست‌گذارهای ما وجود دارد و آن این است که آنها فکر می‌کنند که تنها خودشان قرار است تنظیم‌گری این حوزه را انجام دهند اما در دوره‌ای که پلتفرم‌ها برجسته شده‌اند، نقش تنظیم‌گری را هم برعهده گرفته‌اند. درواقع باید گفت که موسیقی رپ اتفاقا سیاست‌گذاری می‌شود ولی نه به‌واسطه قانون‌گذاران و سیاست‌گذاران ما، بلکه ازسوی قوانین پلتفرم‌هایی که از آنها یاد کردیم؛ آنها به شکایات رسیدگی و قواعد خودشان را اجرا می‌کنند.
او ادامه می‌دهد: در این زمین بازی، سیاستگذارانی هم هستند که با ادراک نادرستی به سراغ موسیقی رپ می‌روند و آن را مانند انواع دیگر سبک‌های موسیقی که در گذشته وارد ایران شده است، می‌پندارند. یا تصور می‌کنند که حضور این خواننده‌ها در ایران یا خارج از آن، در اعمال تنظیم‌گری تاثیر ویژه‌ای دارد. نکته اول این است که بسیاری از این خواننده‌های موسیقی رپ از کشور خارج شده‌اند؛ درواقع، غالب افراد نسل‌های یک، دو و سه موسیقی رپ در ایران نیستند. بیشتر خواننده‌های نسل چهارم هم درحال ترک کشور هستند و عده معدودی هم که در داخل ایران هستند، حیات مادی وابسته به قوانین داخلی ندارند و از طریق همین پلتفرم‌ها قطعات را منتشر و کسب درآمد می‌کنند.
طالقانی تاکید می‌کند: در واقع یک نکته طنزآمیز اینجا وجود دارد، آن هم اینکه سیاست‌گذار و تنظیم‌گر به انتظار نشسته تا خواننده موسیقی رپ به سراغ او برود تا مجوز بگیرد. همانطور که گفته شد، این خواننده‌ها هرگز این کار را نمی‌کنند؛ چون در همین شرایط هم کارشان را انجام می‌دهند و مشکلی ندارند.
این پژوهشگر حوزه موسیقی رپ فارسی درباره نقطه مشترکی برای اتصال موسیقی رپ فارسی و مجوزهای رسمی، می‌گوید: همین حالا هم موسیقی رپ رسمی داریم که پیش از این به شکلی سفارشی با موضوعات مختلف فرهنگی-مذهبی ساخته شده اما واقعیت این است که ازلحاظ فنی و فورمی اصلا قابل‌قبول نیستند؛ بنابراین کارهای این‌چنینی نه فقط دیده نشدند، که بیشتر از سمت طرفداران موسیقی رپ مسخره شدند.
طالقانی درباره ماهیت موسیقی رپ ادامه می‌دهد: موسیقی رپ خصلتی دارد که با رسمی شدن –به معنای مجوز گرفتن- در تضاد است. این موسیقی دائما به دنبال تجربه‌های جدید و عبور از عرف و خط‌قرمزهای جامعه است. درنهایت نیز یک روحیه اعتراضی دارد که ممکن است اصلا اعتراض به فضای سیاسی هم نباشد، از نوع خودانتقادی یا حمله و هجوم به خواننده‌های دیگر باشد یا ادبیات گانگستری، خیابانی و استفاده از کلماتی باشد که مودبانه نیست. در چنین فضایی، چارچوب‌ها و تنظیم‌گری حاکمیتی برای خواننده‌های این سبک موسیقی اصلا موردپسند نیست و در واقع آنها علاقه‌ای به مجوز گرفتن ندارند. علاوه‌براین، حالا مجوز گرفتن برای خواننده‌های موسیقی رپ به‌نوعی همسویی با فضای سیاسی و رسمی کشور محسوب می‌شود که این امر برای خواننده‌های موسیقی رپ با ادعای استقلال، گانگستری و گندگی و لات بودن خوشایند نیست. از طرفی، فشار هواداران را هم باید در این فضا در نظر گرفت؛ هواداران این خواننده‌ها هم خیلی خوششان نمی‌آید که آنها به‌شکل رسمی و قانونی فعالیت کنند. موضوع انتقاد به ادبیات بی‌ادبانه در قطعه‌های موسیقی رپ حتی در یکی از برنامه‌های استعدادیابی در شبکه معاند نیز پیش از این اتفاق افتاده بود و با مثالی از خواننده‌های قدیمی‌تر موسیقی رپ همراه شد. نکته جالب این است که خواننده‌هایی که به‌عنوان نمونه‌های ایده‌آل و خوب در این فضا -و در یک شبکه فارسی معاند- یاد شد هم کسانی بودند که دیگر فعالیت نمی‌کنند و حالا کسانی که بیش از همه از ادبیات نامانوس و خیابانی استفاده می‌کنند، بیشتر افزایش شهرت دارند.
او درباره نحوه رشد این موسیقی در نسل‌های اخیر می‌گوید: در واقع، از بین خواننده‌های نسل چهارم رپ فارسی که در بین جوان‌ها و نوجوان‌ها بیش از همه محبوبیت دارند، آنهایی که بیشتر با استفاده از واژگان نامانوس و خلاف ارزش‌ها و هنجارهای جامعه شناخته می‌شوند، رواج بیشتری دارند و اتفاقا طرفدارانشان هم بیشتر از این موضوع استقبال می‌کنند و می‌گویند: «اگر بخواهیم حرف‌های خوب بشنویم، موسیقی پاپ گوش می‌کنیم». اینها بیشتر مایل‌اند حرف‌های مشابه روزمره خودشان را در موسیقی دنبال کنند.
طالقانی ادامه می‌دهد: در حقیقت، محل تولد موسیقی رپ در فضای اختلاف میان فرهنگ عرفی و فرهنگ رسمی است. هر قدر رویکردهای حاکمیتی بخواهد موسیقی رپ را به‌سمت فضا و فرهنگ رسمی بیاورد، باز هم این موسیقی از اساس به خیابان و فرهنگ عرفی تعلق دارد و گمان نمی‌کنم هرگز حاضر شود به‌سمت فرهنگ رسمی برود. این امر باتوجه‌به خاستگاه و روندی که تاکنون طی کرده، در تناقض است. واقعیت این است که به حاکمیت برای رسمیت‌بخشی نیازی هم ندارد. همین حالا تجربه‌هایی که برخی از خواننده‌های رپ با نهادهای رسمی داشته‌اند، تجربه‌های موفقیت‌آمیزی نبوده است.
داوود طالقانی درباره منابع پژوهشی در حوزه موسیقی رپ فارسی و رصد دقیق تحولات آن در ایران ادامه می‌دهد: در مجموع در حوزه پژوهش در موسیقی در کل کشور دچار ضعفی جدی هستیم، یعنی یک فقر پژوهشی در موسیقی عامه‌پسند در ایران داریم. حالا، شاید تنها بتوان یک یا دو عنوان کتاب در بازار نشر پیدا کرد که در یک فصل یا بخشی از آن، درباره موسیقی رپ، آن هم در سطح تجربه جهانی و تاریخی آن و نه مورد خاص ایران، صحبت کرده باشند. در واقع ازسویی کسی درباره موسیقی رپ کتاب نمی‌نویسد، از سوی دیگر نیز، برای نویسنده‌ها و ناشران در این زمینه خطری هست که کتابشان مجوز نگیرد.
طالقانی ادامه می‌دهد: در حوزه مقالات علمی-پژوهشی نیز، سهم موسیقی رپ بسیار محدود است و به‌سختی شاید بتوان حدود ۲۰مقاله مستقیم درباره موسیقی رپ پیدا کرد. اغلب این مقاله‌ها موضوع دیگری به‌جز موسیقی رپ دارند و مورد مطالعه آنها موسیقی رپ است و در واقع برای خود موسیقی رپ به سراغ آن نرفته‌اند. در حوزه پایان‌نامه‌ها هم همین ماجرا برقرار است و بیشتر آنها کار دانشجویان علوم اجتماعی و ارتباطات است و خود دانشجویان رشته‌های موسیقی به‌طور مستقیم به سراغ این سبک از موسیقی نمی‌روند. درحقیقت، صحبت کردن از موسیقی رپ نیازمند تسلط به ادبیات این سبک موسیقی است؛ بنا بر همین حرف، یک مخاطب نوجوان موسیقی رپ، بسیار بهتر از یک پژوهشگر یا سیاست‌گذار بیرون از جامعه مخاطبان این سبک موسیقی می‌تواند سیر حرکت و تحول این موسیقی و انواع گونه‌های آن را توضیح دهد.
داوود طالقانی در پایان افزود: در واقع ما از یک سوژه بسیار محبوب و پرطرفدار حرف می‌زنیم که گردش مالی ناپیدایی دارد و ما نمی‌دانیم خواننده‌های موسیقی رپ در نهایت چقدر درآمد دارند، چقدر از این درآمد از تبلیغات است و حامیان مالی و سرمایه‌گذاران چه کسانی هستند.
۱۰ بهمن ۱۴۰۳ - ۱۱:۱۱
زهرا بذرافکن- خبرنگار گروه فرهنگ: در روزهای گذشته، موضوع پذیرش موسیقی رپ در جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر ازسوی دبیر این جشنواره، رضا مهدوی مطرح شد. او دراین‌باره گفته است: «رپ چیز عجیب و غریبی نیست و چیزی شبیه بحرطویل است که در فرهنگ ادبی ما وجود دارد و ما می‌توانیم در این زمینه با اشعار بزرگان ادب فارسی که اشعار اعتراضی زیاد و برجسته‌ای وجود دارد، رپ خودی و ایرانی داشته باشیم و مضامین امیدبخش را در آن داشته باشیم درحالی‌که مغرب‌زمین تماما از الفاظ زشت در رپ استفاده می‌کنند.» همین موضوع، واکنش‌های ضد و نقیض زیادی را برانگیخت؛ از اعتراض به این موضوع تا همراهی و تایید آن. از طرفی، موضوع مجوز وزارت ارشاد به موسیقی رپ، موضوعی است که سال‌ها محل بحث بوده و هرازگاهی مطرح می‌شود اما هرگز به نتیجه‌ای نرسیده است.