آگاه: اردیبهشت امسال خانه کتاب و ادبیات ایران، فراخوان سی‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را منتشر کرد و حالا پس از گذشت حدود ۱۰ماه نوبت به داوری آثار ارسالی رسیده است. در بخشی از فراخوان این جایزه آمده است: سی‌ودومین دوره جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران با هدف شناسایی و معرفی کتاب‌های ارزشمند در دو حوزه مطالعات اسلامی و مطالعات ایرانی، در سه بخش تالیف، ترجمه و تصحیح که برای نخستین‌بار طی سال گذشته میلادی (۲۰۲۳) به زبان‌های گوناگون در کشورهای مختلف (غیر از ایران) چاپ شده است.
ممکن است در همین ابتدا برایتان سوال شود که تفاوت میان جایزه کتاب سال با جایزه جهانی کتاب سال چیست؟
اهدای جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از سال۱۳۶۲ و با هدف ارتقای فرهنگ جامعه اسلامی؛ حفظ استقلال و هویت فرهنگی؛ و حمایت و تشویق مؤلفان، مترجمان و مصححان کشور آغاز شده و تاکنون ادامه یافته است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که عهده‌دار این انتخاب است، هر سال از طریق وسایل ارتباط جمعی از کلیه ناشران، مولفان، مترجمان و مصححان کشور درخواست می‌کند تا نسخه‌ای از کتاب‌هایی که برای نخستین‌بار در طی سال قبل منتشر کرده‌اند، به دبیرخانه کتاب سال ارسال کنند. این کتاب‌ها در رشته‌های مختلف و در سه بخش تالیف، ترجمه، و تصحیح مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. ارزشیابی کتاب‌ها در دو مرحله انجام می‌شود و سرانجام رأی نهایی صادر می‌شود.
برخی ضوابط ارزشیابی عبارت‌اند از: ارتقابخشی به سطح علمی و فرهنگی کشور، سلیس بودن زبان اثر و رعایت قواعد دستورزبان فارسی و داشتن کیفیت مطلوب از نظر صورت طبع و نکات فنی چاپ.
هیات داوران از میان استادان حوزه و دانشگاه و سایر صاحب‌نظران علمی و فرهنگی کشور به پیشنهاد اداره کل مراکز و روابط فرهنگی، تصویب معاون فرهنگی، و تایید وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دعوت می‌شوند. این جایزه شامل لوح تقدیر مقام ریاست‌جمهوری و سکه‌های بهار آزادی است که هر سال ازسوی شخص رییس‌جمهور به برندگان اهدا می‌شود؛ البته در نخستین دوره، وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی این جایزه را اعطا کرد. گاه، بنابه تشخیص هیات داوران، آثاری نیز به‌عنوان کتاب شایسته یا قابل تقدیر معرفی می‌شوند.
نخستین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در بهمن سال۱۳۶۲ برگزار شد که برخلاف دوره‌های بعدی، شامل کتاب‌های نخستین چاپ بود که از تاریخ ۲۲بهمن ۱۳۵۷ تا پایان سال۱۳۶۱ منتشر شده بودند. از سال۱۳۷۲ جایزه دیگری نیز در سیاست‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گنجانده شد. این جایزه با عنوان جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، همزمان با جایزه کتاب سال و در همان مراسم اعطا می‌شود.
نوع این جایزه نیز لوح تقدیر رییس‌جمهوری و سکه‌های بهار آزادی است که با هدف شناسایی و معرفی آثار برگزیده جهانی در دو حوزه مطالعات اسلامی و مطالعات ایرانی و بزرگداشت پدیدآورندگان آنها اعطا می‌شود.
انتخاب از میان آثار حوزه «مطالعات اسلامی» و «مطالعات ایرانی»
براساس این طرح، همه‌ساله کتاب‌هایی که برای اولین‌بار طی سال قبل در کشورهای مختلف به‌جز ایران در دو حوزه «مطالعات اسلامی» و «مطالعات ایرانی» در سه بخش تالیف، ترجمه و تصحیح به زبان‌های مختلف منتشر شده‌اند، بررسی می‌شوند و مولفان آثار برگزیده، از ریاست‌جمهوری اسلامی ایران لوح تقدیر دریافت خواهند کرد و همچنین جوایزی به آنان اعطا خواهد شد. هر یک از دو موضوع اصلی مطالعات اسلامی و مطالعات ایرانی شامل چند شاخه است که عبارت‌اند از:
الف) مطالعات اسلامی
کلیات، معارف اسلامی، تاریخ اسلام، رجال، اخلاق، علوم قرآنی، حدیث، ترجمه متون اسلامی، قرآن‌پژوهی و تفسیر، فقه و حقوق اسلامی، علم کلام، فلسفه، تصوف و عرفان، تاریخ علم در اسلام، فرهنگ و تمدن اسلامی، اقتصاد اسلامی، هنر و معماری اسلامی، مطالعات اسلام معاصر و... .
ب) مطالعات ایرانی
کلیات، زبان و زبان‌شناسی ایرانی، مردم‌شناسی، تاریخ علم در ایران، شعر و ادب فارسی، تاریخ ایران، هنر و معماری ایرانی، تاریخ و تمدن ایران باستان، ترجمه آثار اندیشمندان ایرانی و... .
سید محمود یوسف‌ثانی، علی اوجبی، محمدرضا سرشار، نجفقلی حبیبی و مجید حمیدزاده ازجمله دبیران این جایزه بودند؛ دبیری سی‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال به‌عهده محمدباقر خرمشاد است.
خرمشاد درخصوص سی‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال توضیح داد: در این دوره کتاب سال هم مثل سال‌های گذشته طبق فرآیندی که پیش‌بینی شده بود فراخوان عمومی منتشر و رایزنی‌های مختلف با سفارتخانه‌ها و وزارتخانه‌ها برای ارسال اثر انجام شد.
تقدیر از جامعه‌شناس برجسته انگلیسی
دبیر سی‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال با بیان اینکه تلاش شد طی تعامل با ایران‌شناسان و اسلام‌شناسان کشورهای مختلف آثار بیشتری در حوزه اسلام و ایران برای ارزیابی در این دوره داشته باشیم، افزود: در این دوره پس از گزینش اولیه از میان بیش از ۱۵۰۰عنوان کتاب شناسایی‌شده با موضوعات مختلف مطالعات اسلامی و مطالعات ایرانی، ۱۵۰اثر ازسوی داوران ارزیابی شد که از این تعداد ۹۷کتاب به «مطالعات اسلامی» و ۵۷کتاب به «مطالعات ایرانی» اختصاص داشت.
خرمشاد ادامه داد: کتاب‌های ارزیابی‌شده در این دوره به زبان‌های آلمانی، اردو، ازبکی، انگلیسی، بنگالی، بوسنیایی، تاجیکی، ترکمنی، ترکی استانبولی، چینی، روسی، عربی، فرانسوی، قزاقی و گرجی بوده است و برگزیدگان این دوره از کشورهای اسپانیا، روسیه، آلمان، لهستان و هند هستند.
وی درباره موضوع کتاب‌ها نیز توضیح داد: از بین ۲۴اثر راه‌یافته به مرحله پایانی، با مشورت هیات علمی، پنج کتاب به‌عنوان آثار برگزیده این دوره معرفی شد که در بخش «مطالعات اسلامی» آثاری در شاخه‌های «مطالعاتی علوم و معارف اسلامی»، «تاریخ علم»، «اقتصاد اسلامی»، «علم کلام»، «اخلاق»، «حدیث»، «فقه و حقوق اسلامی»، «تصوف و عرفان اسلامی»، «تاریخ اسلام و تمدن اسلامی»، «فلسفه اسلامی»، «مطالعات شیعی»، «اسلام معاصر»، «روان‌شناسی و علوم تربیتی اسلامی» انتخاب شدند. خرمشاد با اشاره به آثار برگزیده بخش «مطالعات ایرانی» نیز گفت: در این بخش، آثاری در شاخه‌های مطالعاتی تاریخ و جغرافیای ایران بزرگ، تاریخ، تمدن و زبان‌های ایران باستان، هنر و معماری ایران، زبان و ادبیات فارسی، علوم سیاسی و ارتباطات، زبان و زبان‌شناسی و ترجمه آثار اندیشمندان ایرانی، بررسی و ارزیابی شد. وی با طرح این موضوع که قرار است از «برایان ترنر» جامعه‌شناس برجسته انگلیسی نیز در این رویداد تقدیر شود، افزود: هدف ما این بود که یک چهره محقق و جامع در حوزه جامعه‌شناسی اسلام و ایران معرفی کنیم و باتوجه‌به آثار متعدد وی در حوزه جامعه‌شناسی دین، به‌ویژه جامعه‌شناسی اسلام، قرار است از ایشان تقدیر شود.
خرمشاد همچنین متنوع بودن موضوعات کتاب‌های انتخابی را یکی از ویژگی‌های این دوره دانست و گفت: برای هیات داوران رویکرد تاریخی، جامعه‌شناسی، زبان‌شناسی و تشیع مدنظر بود، علاوه‌برآن به تنوع حوزه، جغرافیای کتاب‌ها و ملیت‌های انتخاب‌شده نیز دقت شد. هیات داوران سی‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال شامل هفت نفر از دانشگاه تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه علامه طباطبایی و مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی قم بودند.
اسامی شاعران بزرگ ایرانی در حافظه عرب‌ها شکل گرفته است
یکی از مهم‌ترین کارکردهای جایزه جهانی کتاب سال در ۳۰سال گذشته، ارتباط و گفت‌وگو با نویسندگان و ادیبان کشورهای دیگر است و استمرار در برگزاری جشنواره باعث شده تا طی این سال‌ها، جای خود را میان نویسندگان کشورهای دیگر به‌خصوص کشورهای همسایه باز کند و به‌عنوان یک رویداد فرهنگی شناخته شده باشد؛ به‌خصوص که در بسیاری از کشورهای همسایه که با زبان فارسی آشنا هستند این جایزه جایگاه ویژه‌ای دارد. حسن عبدالله رشید، از نویسندگان و ادیبان معاصر قطری درمورد برگزاری مراسم‌هایی مثل جایزه جهانی کتاب سال گفت: معتقدم این شناخت و آگاهی از طریق حضور ادبا و شعرای ایرانی در کشورهای مختلف در حال انجام است و به نظرم این روابط باعث اتفاقات بزرگ و قابل‌توجهی خواهد شد. همانطور که از قدیم هم این ارتباط بین ادبای جوامع مختلف وجود داشت. همچنین فکر می‌کنم این فرهنگ از طریق بزرگان هنر و ادبیات کلاسیک ایران فراگیر شده است.
حکایات و روایات ارزشمند مولانا و آنچه او به ادبیات فارسی تقدیم کرده، یک میدان فعال و اثرگذار برای وطن فارسی است. اسامی بزرگی مانند حافظ، سعدی و دیگر شاعران ممتاز ایرانی در حافظه عربی ما شکل گرفته است به‌ویژه زمانی که مجموعه‌ای از شاعران عرب، اشعار عمر خیام را ترجمه کردند و ام‌کلثوم موسیقی عربی آن را اجرا کرد. تمامی این موارد باعث نزدیکی فرهنگ ملت‌ها خواهد شد.
وی افزود: هر تشکیلاتی با استفاده از ابداعات حقیقی می‌تواند ماندگار شود؛ البته در سال‌های اخیر، میان ابداع واقعی و حرکت ترجمه در ایران جدایی افتاده است. امیدوارم ترجمه فارسی به عربی و برعکس در آثار ادبی به‌ویژه حوزه شعر بیشتر شود. چون زبان‌های عربی و فارسی ساختار بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند. در اعصار قدیم، شاعران بسیاری به دو زبان عربی و فارسی شعر می‌سرودند که آثارشان اکنون برای ما به میراث مانده است؛ به عنوان مثال، سعدی اشعار زیادی به زبان عربی دارد.
سوم، نظری؛ فارسی‌پژوه افغانستانی که تحصیلات آکادمیک خود را تا مقطع دکتری در دو رشته ادبیات فارسی و عرب گذرانده و اکنون ساکن آلمان است با اشاره به اینکه رویدادهای فرهنگی ایران یکی از ابزارهای موثر در ایجاد فضاهای گفت‌وگومحور درباره ایران است، عنوان کرد: جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را می‌توان یکی از ابزارهای تاثیرگذار در دیپلماسی فرهنگی دانست. این جایزه موجب ایجاد تعاملات علمی میان پژوهشگران ایرانی و غیرایرانی می‌شود و پلی برای تبادل اندیشه‌ها و پژوهش‌ها در زمینه‌های مشترک فرهنگی، تاریخی و دینی خواهد بود. این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی همچنین درباره رویدادهای مشابه جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، در افغانستان اشاره کرد: در افغانستان، جوایز مختلفی در حوزه ادبیات و پژوهش‌های فرهنگی برگزار می‌شود اما رویدادی که مشابه جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران باشد و به پژوهش‌های اسلام‌شناسی و افغانستان‌شناسی در دیگر کشورها توجه کند، نداریم. بااین‌حال، برخی دانشگاه‌ها و مراکز علمی، پژوهش‌های مرتبط با فرهنگ و ادبیات فارسی را مورد تقدیر قرار می‌دهند.
کم و کاستی‌های جایزه کتاب سال
با وجود اینکه برگزاری این جایزه در طول این سال‌ها به‌صورت مستمر جای تقدیر دارد اما این رویداد هم مثل بقیه رویدادهای فرهنگی کشور کم و کاستی‌هایی دارد و در این سال‌ها مورد نقد قرار گرفته است.
به‌طورکلی و خلاصه مسائل و مشکلات کتاب سال را می‌توان در حوزه‌های سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، روندهای اجرایی و داوری دسته‌بندی کرد. از طرفی همپوشانی جایزه کتاب سال با جوایز دیگر و مشخص نبودن جایگاه آن نسبت به جوایز دیگر سبب کاهش شأن کتاب سال شده است ضمن اینکه وابستگی بیش‌ازحد جایزه به بدنه دولت هم از نظر مادی و هم از نظر سیاست‌گذاری، انتخاب دبیر علمی، داوران و... سبب شده تا در دوره‌های محدودی، شاهد دخالت‌های مسئولان فرهنگی در رأی و نظر داوران و همچنین معرفی برگزیدگان باشیم.
اعتماد به جشنواره‌ها و جوایز مهم‌ترین اتفاقی است که می‌تواند در رشد و بالندگی و تاثیرگذاری آنها موثر باشد و ضمن اقبال مردم و متولیان امر به جوایز، در ارتقای صنعت نشر تاثیرگذار باشد و مسئولان نهاد کتاب سال باید در این خصوص برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری مناسب‌تری داشته باشند.
نکته قابل تامل دیگر اینکه، پس از برگزاری جایزه کتاب سال و انتخاب برگزیدگان پرونده این موضوع تا سال بعد بسته می‌شود درحالی‌که درستش این است که تازه پس از اهدای جوایز، کار شروع شود؛ به قول محمدعلی مهدوی‌راد، از دبیران سابق این جایزه، نقد از قدیم در ایران بیمار به دنیا آمده است، کتاب‌ها نیز یا نقد نمی‌شوند، یا نقد همراه با ناسزا می‌شوند. جایزه کتاب سال به‌شدت به نقد صحیح نیاز دارد؛ نقد اخلاقی و مودبانه. منتقد باید بگوید هیات داوران کتاب سال این کتاب به این دلیل‌هایی که خودتان مطرح کردید نباید برگزیده می‌شد یا این کتاب‌ها به این دلایل باید برگزیده می‌شد. درحالی‌که متاسفانه چنین نبوده است.
مورد دیگر هم اینکه چند سالی است که بخش کودک و نوجوان از دسته‌بندی کتاب سال حذف شده و این موضوع با نقد بسیاری از فعالان حوزه ادبیات کودک و نوجوان همراه است که این حذف و جدایی به معنای بی‌اهمیتی و بی‌توجهی به این حوزه است.
سیدعلی کاشفی خوانساری، نویسنده و روزنامه‌نگار باسابقه حوزه کودک و نوجوان در این‌باره معتقد است که این نگاه موجب شده حتی کسانی که کتاب می‌خوانند هم ادبیات کودک و نوجوان را بی‌اهمیت تلقی کنند و به آن توجهی نداشته باشند. برای همین است که نویسندگان و مترجمان خوب گروه سنی کودک و نوجوان، آن‌قدر برای این گروه از کتابخوان‌ها مطرح و شناخته‌شده نیستند که مثلا پدیدآورندگان ادبیات بزرگسال.