آگاه: درخصوص تغییرات ساختاری این جایزه کتاب نسبت‌به دوره‌های گذشته و برخی انتقاداتی که نسبت‌به آن مطرح است با محمدحسین کریمی‌پور، دبیر اجرایی بیست‌ودومین دوره جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس گفت‌وگو کرده‌ایم:
از گردآوری تا داوری
محمدحسین کریمی‌پور، دبیر اجرایی بیست‌ودومین دوره جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس درباره تفاوت‌های نحوه برگزاری، برنامه‌ها و بخش‌های جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس در دوره جاری نسبت به سال‌ها و دوره‌های گذشته به روزنامه «آگاه» گفت: فرآیند برگزاری جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس سه مرحله دارد؛ نخست گردآوری و شناسایی منابع است که از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران آغاز شد و طی دوماه و نیم بازه زمانی این فرآیند، ۲۲۰۱عنوان کتاب گردآوری شد. در گام اول، سه فهرست از آمار کتاب‌های منتشرشده مراکز رسمی مربوط استخراج شد؛ مرکز اسناد و کتابخانه ملی، خانه کتاب و ادبیات ایران و کتابخانه‌های معتبر در این حوزه، مانند کتابخانه موزه دفاع‌مقدس و دیگر کتابخانه‌های تخصصی خانه کتاب. فهرست‌ها با ناشران راستی‌آزمایی شد و در نهایت احراز شد که ۲۴۳۵عنوان کتاب در سال۱۴۰۲ با موضوع دفاع‌مقدس منتشر شده است. دلیل اختلاف میان این دو عدد نیز این است که برخی کتاب‌ها به‌صورت تک‌نسخه منتشر شده بود و نسخه موجودی از آن در دسترس نبود. کریمی‌پور درباره مراحل داوری آثار ادامه داد: مراحل داوری نیز از شهریور جاری در ۱۵گروه اصلی و پنج گروه جانبی آغاز شد. گروه‌های اصلی از خاطرات، پژوهش‌های نظامی، سیاسی، حقوقی، فرهنگی-اجتماعی و ادبی، داستان و رمان، مستند، زندگینامه داستانی، شعر و نثر اسلامی، کودک و نوجوان، مقاومت اسلامی و... هستند. گروه‌های فرعی نیز که برخی برای اولین مرتبه به این جایزه ادبی افزوده شدند و پیش از این نبودند؛ خادمان نشر و ترویج کتاب، ویراستاری، مدیریت هنری کتاب‌ها، ترجمه و به‌ویژه کتاب صوتی بودند. درنهایت ۲۰گروه داوری برای کتاب‌ها و فعالیت‌های حوزه کتاب به داوری آثار نشستند. دبیر اجرایی جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس همچنین افزود: گروه‌های داوری از استادان دانشگاه‌ها، صاحب‌نظران و کارشناسان این حوزه تشکیل شده بودند. درنهایت ۸۲اثر به مرحله نهایی راه یافتند که از آن، ۱۵اثر در حوزه کتاب صوتی بود. جوایز نیز در چهار گروه تعریف شد؛ گروه برگزیدگان، گروه تقدیر ویژه، گروه تقدیر و گروه تجلیل. مولفه‌های داوری نیز براساس امتیاز از ۱۰۰تعریف شده بود. آثار با امتیازهای بالای ۹۰، در دسته کتاب‌های برگزیده قرار گرفتند.
از ایده تا بازخورد مخاطب را دنبال می‌کنیم
کریمی‌پور درباره جایگاه فعالان کتاب در رویکرد جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس گفت: نقطه پایانی کتاب، در رویکرد جایزه کتاب سال دفاع مقدس، انتشار آن نیست. افرادی که بعد از انتشار کتاب در حوزه ترویج، تبلیغ و توزیع آن و همچنین خبرنگارانی که در زمینه بازخوردگیری درباره آثار دخیل هستند تا اثر را بهتر به مخاطب معرفی کنند، در جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس شایسته تقدیر و تجلیل هستند. درواقع کتابی که از نقطه شروع و طراحی، ایده‌ای کامل برای مسیر پیش رو تا رسیدن به دست مخاطب داشته باشد، از دید جایزه کتاب دفاع‌مقدس کتاب موفق‌تری است؛ برای آنکه اثری که با مخاطب همراه شود و درنهایت بازخورد او را داشته باشد، مرتب در مسیر زایش و رویش قرار می‌گیرد، اصلاح می‌شود و ارتقا می‌یابد.
بعد از ۲۲دوره شناسنامه مدونی نداریم
از محمدحسین کریمی‌پور پرسیدیم «چرا جایزه کتاب سال دفاع مقدس، یک وبسایت مستقل و مشخص و هویت و مرجعی برای مخاطبان و رسانه‌ها ندارد» و او اینطور پاسخ داد: اجازه دهید به این سوال، پاسخی اساسی بدهم و نکاتی را بگویم که جواب این سوال نیز در آن باشد. جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس حدود سه دهه است که آغازبه‌کار کرده و بعد از جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، تنها جایزه معتبر تخصصی در این زمینه است اما بااین‌حال، هویت و شناسنامه مستقلی در نظام جمهوری اسلامی ندارد. مرجع وضع قوانین فرهنگی و امور این‌چنینی نیز شورای عالی انقلاب فرهنگی است که جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس در این شورا هیچ شناسنامه مدونی بعد از ۲۲دوره برگزاری ندارد. جوایز ادبی دیگر در این نهاد مرجع، شناسنامه و اساسنامه مشخصی دارند؛ بنابراین، این جایزه در ادامه نیز صاحب هیچ اساسنامه و آیین‌نامه مشخصی برای برگزاری و جزئیات دیگر نشده است و این برای جایزه‌ای تخصصی با بیش از ۲۰دوره سابقه برگزاری اتفاق خوبی نیست.
او درباره ثبات نداشتن ساختار و سیاست‌های این جایزه کتاب ادامه داد: یک خلأ مهم، نداشتن ساختار منظم، ساختاری است که از دبیرخانه دائمی آن آغاز و در ساختار عملیاتی و علمی آن به اجرا می‌رسد. در واقع در این ۲۲دوره از جایزه کتاب سال دفاع مقدس، عنصر اصلی‌ای که غایب بوده، ثبات است. در هر دوره نسبت‌به دوره بعد یا قبل از آن، تغییرات جدی و مهمی اتفاق افتاده که مطابق با استانداردهای علمی و جهانی نیست و شاهدی بر این مدعاست.
مقاومت، امری جهانی است
کریمی‌پور همچنین افزود: موضوع دیگر، هویت تولید شده برای جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس است که در شعارهای مفهومی آن گنجانده شده تا به رشد و تعالی ادبیات دفاع‌مقدس کمک کند و ارتباطی با نیازهای بین‌المللی ندارد. مفهوم «مقاومت» که در عنوان ادبیات دفاع‌مقدس و مقاومت وجود دارد، مفهومی است که محدود به جغرافیای سرزمینی ما نیست. زمانی که ما گستره مقاومت را در سطح گسترده جهانی می‌بینیم، ملزم به ترویج ادبیات آن در تمامی این گستره جغرافیایی و سیاسی هستیم. از ضعف‌های جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس این است که نیازسنجی‌ای از وضعیت موجود انجام نداده است و اگرچه نام مقاومت را با خود یدک می‌کشد اما واقعیت امر این است که نمی‌تواند در سطح ناشران بین‌المللی حوزه مقاومت، شبکه‌سازی کرده و در این حوزه گسترده کار قابل‌قبولی انجام دهد تا در سطح جهان حرفی برای گفتن داشته باشد. بسیاری از مواردی که گفته شد، با داشتن دبیرخانه دائمی انجام می‌شود تا درنهایت جایزه محدود به بازه شش‌ماهه گردآوری تا اعلام برگزیدگان نشود.کریمی‌پور درباره لزوم ایجاد ساختاری برای نوآوری در این عرصه گفت: در سطح مسئولان برگزاری و اجرا، اگر نگاه به‌سوی پویایی و بالندگی باشد، می‌توان نو اندیشید اما درحالی‌که در خط و مسیر مورد احاطه و فقط «آنچه بلدیم» حرکت کنیم، مسیر به‌سوی جمود می‌رود و تاثیر ویژه‌ای نیز نخواهد گذاشت؛ برای آنکه عادت ایجاد می‌کند و یک رویداد فرهنگی را از فعالانش دور و منزوی می‌کند.
مخاطب نقدها کیست؟
به دبیر اجرایی جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس گفتیم که ما می‌خواستیم این نقدها را به شما منتقل کنیم، حالا شما آنچه را ضعف ارزیابی کرده‌اید مدون بیان کردید، مخاطب این نقدها و ضعف‌ها کیست و او اینطور پاسخ داد: اولین مخاطب آن خودم هستم. برای آنکه وقتی آیین‌نامه و باید و نبایدی برای برگزاری چنین جایزه ادبی مهمی نباشد، چه من در این جایگاه باشم و چه کس دیگری، لازم است که اولین مخاطب این نقدها قرار بگیرم. در همین مورد، لازم است به‌عنوان مثال بگویم که گونه‌های جدیدی از آثار ادبی مانند کتاب‌های صوتی، آثار اینترنتی و دیجیتال هست که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و نیاز است که در جایزه تمرکز بیشتری بر آنها شود و بیشتر دیده شوند. این فرم از آثار فرهنگی ارزش افزوده‌ای دارند که متاسفانه برای آنکه جایگاه تثبیت‌شده‌ای در جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس نیافته‌اند، در دوره‌هایی موردتوجه قرار گرفته و در دوره‌هایی نیز از توجه و نگاه دور مانده‌اند.
منزوی و جزیره‌ای
کریمی‌پور در پاسخ به این سوال که چرا جایزه مهمی مانند کتاب سال دفاع‌مقدس به شکلی جزیره‌ای و دور از فعالان و مخاطبانش کار می‌کند؟ گفت: همین سیال بودن جایزه کتاب دفاع مقدس، آن را از کسب اعتبار لازم دور می‌کند. در واقع فعالان و نویسندگان و دیگر گروه‌های موثر نمی‌توانند برای جایزه‌ای که مشخص نیست هر سال ممکن است چه رویکردی داشته باشد، برنامه‌ریزی ویژه‌ای داشته باشند و بنابراین به‌زودی اجتماع پیرامون آن از بین می‌رود و منزوی می‌شود. در منظومه فرهنگی کشور ما، جوایز ادبی کارکرد لازم را به دست نیاورده‌اند. این موضوع تنها محدود به جایزه کتاب دفاع‌مقدس نیست و به تمامی جوایز ادبی دیگر ما در حوزه‌های دیگر نیز قابل تعمیم است، یا جوایز از نقطه شروع، بیمار متولد شده‌اند یا در ادامه بیمار شده‌اند. نکته اول این است که جوایز ادبی ما استانداردهای بین‌المللی را رعایت نمی‌کنند. این جایزه‌ها همانطور که گفتید به شکل جزیره‌ای فعالیت می‌کنند و در ورطه‌ای فعال‌اند که با تمرکز و توجه مخاطب مشترک نیست. برای همین است که مخاطب و نویسنده دغدغه گرفتن این جوایز را ندارند. اگرچه برنده شدن جوایز ادبی می‌تواند امتیازها و کمک ویژه‌ای – بیشتر ازلحاظ اقتصادی- برای صاحب اثر باشد اما اتفاقی را برای او رقم نمی‌زند که چرخه‌ای پیرامون جایزه شکل بگیرد و او را به سمت‌وسوی برنامه‌ریزی برای بردن جوایز ادبی بکشاند. درواقع کتاب برگزیده الزاما حتی به چند نوبت تجدیدچاپ نیز نمی‌رسد؛ این یعنی که قاعده رسیدن به نوبت‌های چاپ بیشتر و کمک به دیده شدن ناشر و نویسنده در ایران، برنده شدن جوایز ادبی نیست و چیزهای دیگری است! اما در جوایز مختلف بین‌المللی می‌بینیم که ناشر و نویسنده تا مدت‌ها زیر سایه این موفقیت، آرامش دارد و بسیاری از مسائل اقتصادی و فرهنگی برای او تسهیل می‌شود. راه‌اندازی جوایز ادبی در ایران نیز، معمولا با یک مطالعه عمیق و دقیق همراه نیست تا یک جایزه به هویتی مستقل، علمی و تخصصی در حوزه مربوط و در گستره بین‌المللی برسد. جایزه‌ای مانند جایزه نوبل ادبی، اگرچه مولفه و معیارهایش موردتایید ما نیست اما از جهت اجرا و ثباتی که بر آن حاکم است، می‌تواند الگویی برای یک جایزه تاثیرگذار باشد.
ناشران به‌دنبال اثرگذاری نیستند
کریمی‌پور درباره ضعف‌های جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس برای تکمیل چرخه انتشار و معرفی کتاب‌ها بعد از برگزیده شدن، گفت: بسیاری از ناشران تنها بر مبنای چاپ و عرضه کتاب برنامه‌ریزی می‌کنند. هیچ‌گونه برنامه‌ای در خصوص اینکه کتاب قرار است به چه نیازهایی پاسخ دهد و ارزیابی اینکه اهداف محقق شده است یا خیر، ندارند؛ به‌ویژه بخش اعظم ناشران دولتی. هدف در این نشرها تنها گزارش عملکرد است. همین نگاه فرهنگی غلط در جوایز نیز جاری است. در واقع امروز که اختتامیه جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس بود، ما باید از خودمان بپرسیم که چه کمکی به این آثار و به مخاطب این حوزه کرده‌ایم که اثر خوبی به او عرضه شود. یکی از خلأهای اساسی در این حوزه، تولید اثر خوب و در دسترس قرار دادن آن برای مخاطب است. اینکه شبکه توزیع ناقص است، تمام پاسخ نیست. کار جایزه امروز تمام می‌شود و می‌رود تا اردیبهشت و نمایشگاه کتاب سال آینده. برای آنکه هیچ‌کس درباره نتیجه و آورده یک جایزه، کسی را بازخواست نمی‌کند و هیچ قانون و اساسنامه مدونی برای ارزیابی آن وجود ندارد. محمدحسین کریمی‌پور در انتها افزود: بخش دسترسی مخاطب به آثار نیز موضوع مهمی است که می‌تواند در ادامه کار یک جایزه بسیار اثرگذار باشد. جایزه‌ای که هیات‌داوری فرهیخته و صاحب‌نظری دارد اما آثاری را که به تایید آنها رسیده است به دست مخاطبش نمی‌رساند. این موضوع محدود به جایزه کتاب سال دفاع‌مقدس نیز نیست و به‌شکل یک اپیدمی و یک رویکرد کلی در مدیران و تصمیم‌گیران وجود دارد. استمرار در اجرای قانون‌های کارا، ارزیابی مکرر و نقد از درون، خلأ سیاست‌گذاری در این حوزه است.
در مراسم برگزاری اختتامیه این دوره از کتاب سال دفاع مقدس، سیدعباس صالحی، وزیر ارشاد به کارکردهای دفاع‌مقدس اشاره کرد , چهار کارکرد برجسته برای آن برشمرد و گفت: اولین کارکرد دفاع مقدس، ایجاد انسجام و همبستگی ملی بی‌نظیر در تاریخ ایران بود. در طول هشت سال جنگ تحمیلی، تمام طبقات، اصناف، اقوام، ادیان و مذاهب در کنار یکدیگر برای دفاع از کشور ایستادند که این همبستگی در هیچ دوره دیگری از تاریخ ایران دیده نشده بود.
وزیر ارشاد گفت: دومین کارکرد دفاع مقدس، اقتدار ملی بود. در شرایطی که تقریبا تمام جهان با ایران درگیر بودند، ایران توانست با ایستادگی، حتی یک وجب از خاک خود را واگذار نکند، امری که در ۲۰۰سال اخیر بی‌سابقه بود. در گذشته، ایران هم در حملات و هم در مقابل تهدیدها، بخش‌هایی از میهن خود را از دست داده بود. صالحی سومین کارکرد دفاع‌مقدس را رشد فضایل انسانی دانست و افزود: ارزش‌هایی که پیش از این در حد توصیه یا اسطوره بودند، در این دوره عینیت یافتند. نمونه‌های فراوانی از فضایل انسانی در میان شهدا و ایثارگران وجود داشت که در کتاب‌های خاطرات دفاع‌مقدس به تصویر کشیده شده‌اند. دفاع‌مقدس به‌مثابه دانشگاهی برای تربیت فضایل انسانی عمل کرد. وی افزود: چهارمین کارکرد دفاع مقدس، سلوک معنوی و عرفانی بود. در کنار فضایل انسانی، بعد توحیدی وجود انسان تقویت شد و انسان به‌دنبال اتصال به حضرت حق بود. این حرکت وجودی خاص، اغلب مورد غفلت قرار می‌گیرد اما یکی از کارکردهای مهم دفاع‌مقدس بود.
مشروح اسامی برگزیدگان این رویداد به این ترتیب است؛
در گروه خاطرات دفاع مقدس:مصطفی رحیمی برای کتاب «پروازهای بی‌بازگشت» به عنوان برگزیده معرفی شد.
در گروه مستند دفاع مقدس:کتاب «راه خون» به عنوان اثر برگزیده انتخاب شد و جایزه به احمد دهقان و خانواده شهید صالحی رسید.
در این بخش کتاب ماه تمام نوشته گلعلی بابایی مورد تقدیر قرار گرفت.
در گروه شعر و نثر ادبی:کتاب «صخره و خاکستر» به قلم عباس باقری به عنوان برگزیده معرفی شد.
در گروه پژوهش نظامی، سیاسی و حقوقی:کتاب «روزشمار جنگ، سقوط فاو» به قلم یدالله ایزدی در این بخش برگزیده شد. کتاب مسائل اساسی جنگ نیز مورد تقدیر قرار گرفت.
در گروه تاریخ شفاهی دفاع مقدس:کتاب «تاریخ شفاهی دفاع مقدس» اثر حسین علایی، مهدی حاجی خداوردی و حسین احمدی به عنوان برگزیده معرفی شد. در این بخش کتاب تاریخ شفاهی دفاع مقدس به روایت عبدالله حاجی صادقی مورد تقدیر قرار گرفت.
در گروه داستان و رمان:کتاب «رخت‌شو» به قلم محمد حنیف به عنوان اثر برگزیده معرفی شد.
در گروه زندگینامه داستانی:کتاب «پس از دیوار» اثر سید محمد فاطمی به عنوان اثر برگزیده این بخش معرفی شد. از علی‌محمد نائینی هم به عنوان مدیر نشر فعال و اثرگذار در حوزه دفاع مقدس تجلیل شد.