آگاه: حدودا یک هفته مانده به ماه رمضان، خیابانها و محلههای مهم کشور کوچک همسایه آذینبندی میشود، با تزئینات هلال ماه و فانوس و نوشتههای «اهلا یا رمضان»، «رمضان کریم» و «رمضان مبارک».
کمی قبل از آغاز ماه مبارک، سنتی قدیمی در قالب رویدادهای غالبا هماهنگشده در نقاط تفریحی شهر برگزار میشود؛ مراسمی به نام «گرِیش» که در اصل همان قرِیش -به سکون قاف و کسر ر- است و در لهجه کویتی «قاف» یا تبدیل به «گ» میشود یا به «ج». بعضی میگویند قریش از «قَرقَشة» میآید که ریشهای سریانی دارد؛ یعنی چیز سفتی را با دندان کندن و خوردن؛ برخی دیگر هم معتقدند به پول و سکه ربط دارد –احتمالا به واژه قروش نظر داشتهاند- و بر کرامت و اطعام دلالت میکند یا به معنای سکههای کمارزش است و مفهوم تهمانده یا مفصل نبودن غذا را میرساند. غذا و حجم آن در فرهنگ عربی اهمیت بسیاری دارد. دیگرانی هم میگویند از «قرش الشیء» به معنای سریع خوردن چیزی گرفته شده، زیرا قریش یک وعده غذایی سریع است. در آن قدیمندیمها گریش یا قریش یک دورهمی خانوادگی پیشارمضانی در منزل بزرگ خاندان (بیت العود) بود تا هم آخرین وعده پیش از روزهداری را کنار هم باشند و هم غذاهای «آنچه گذشت» که از روزهای قبل باقی مانده –مثل خرمای خشک یا ماهی خشک- و مناسب افطار نبود را بخورند و از فاسد شدنشان جلوگیری کنند. این سالها اما مفهوم گریش دگرگون شده. دانشگاهها، مدارس، شرکتها و حتی خانوادهها جشن قِرِیش را به مناسبت ورود ماه رمضان، با انواع غذاها و خوراکیهای متنوع برگزار میکنند. برخی حتی برای این مراسم، سالنهای بزرگ هتلها را از یک هفته پیش از رمضان هماهنگ میکنند، تا بتوانند میزهای غذای قریش را برپا کنند. این سنت حتی در وزارتخانهها و نهادهای دولتی نیز جشن گرفته میشود.
روزهای پیش از رمضان را ایام برکت کسبوکار صاحبان صنایع هم میدانند؛ مردم دیگهای مسی خود را نزد مسگران میبرند تا آنها را دوباره براق کنند. همچنین، خانوادهها برای استقبال از ماه مبارک خانهتکانی میکنند و فضای خانه و دیوانیهها را برای مهمانداری مهیا میسازند. دیوانیه یک فضای سنتی در خانه افراد سرشناس است که عمدتا برای گردهماییهای مردانه و مراسمهای مهم یا حتی شبنشینی، در اغراض مختلف، از گعدههای سیاسی و فکاهی تا محفل شعرخوانی استفاده میشود که آداب و رسوم خاص خودش را دارد.
با فرارسیدن رمضان فضای این کشور کوچک کاملا تغییر میکند. عربستان سعودی برای کویت مرجعیت دینی دارد و هرگاه که هلال رمضان در سعودی رویت شود، کویت هم با سیاست ریتوییت، آغاز ماه را اعلام میکند؛ اتفاقی که گاهگداری چالشهایی هم در پی دارد.
ساعتهای کاری با تاخیر آغاز میشوند -از یمنیها شنیدهام که در یمن بسیاری از نهادها تعطیل میشوند- کار و کلاس آنطور که انتظار میرود، سفتوسخت برگزار نمیشود اما کمی پس از افطار زیستشبانه مردم آغاز شده و خیابانها تا نزدیک سحر پر میشود از رفتوآمد مردم و گاهی ترافیکهایی که برای خیابانهای همیشه باز کویت نسبتا سنگین است. دختران برای افطار و پس از افطار، در خانه و خیابان پیراهنهای بلند مخصوصی میپوشند که «دَرّاعه» نام دارد. پای ثابت هر سفره هم لگِیمات است، نوعی شیرینی با طعم و بافتی نزدیک به بامیه –کویتیها به شیرینی بامیه گفشه میگویند و الزاما منحصر به رمضان نمیدانندش- که کاملا گرد است؛ شبیه به توپهایی کوچک. شربت سرخرنگ «ویمتو» –یادگار دوران استعمار بریتانیا- هم مهمترین نوشیدنی این ماه است. کویتیها در روزهداری هم بسیار سختگیرند و روزهخوار با هر عذر موجهی که داشته باشد با سزای سنگینی روبهرو خواهد شد. جریمه روزهخواری در ملأعام زندان است و مدت زمان آن هم بسته به رأی قاضی است. اما در تمام ماه مبارک در بعضی خیابانها چادرهای سفید بزرگی به نام «خیمه رمضانیه» برپا میکنند که پس از افطار پر میشود، از میزهای غذا تا اگر گرسنه و فقیری در آن حوالی است، از برکت رمضان برخوردار شود. مساجد برنامههای خود را از یک روز قبل از رمضان با نماز جماعت تراویح که مختص اهل سنت است و پس از فریضه عشاء برگزار میشود، آغاز میکنند.
رمضان در کویت شبیه یک جشن بزرگ دینی و ملی برگزار میشود که میتوان آن را در سه بازه تعریف کرد. نخستین روزها را «هفته سلام» میگویند. در این روزها باید به فامیل و خویشان و نزدیکان سر زد، به دیدن رفت و بازدید پس داد. حتی امیر کویت نیز این سنت را زنده نگه میدارد و در آغاز ماه رمضان، از دیوانها بازدید میکند، ازجمله دیوانیه ولیعهد و دیوانیههای نهادهای رسمی.
مهمانداری هم آداب خاص خودش را دارد، از استقبال مهمان با بُخور (چوبهای معطری شبیه به عود که در ظرفهایی مخصوص میسوزد) تا پذیرایی با قهوه که باز هم ذیل رسمهایی ویژه تعریف میشود و سلسله مراتبی دارد. اگر در طول روز مهمانی برای یک خانواده کویتی بیاید از او پذیرایی نمیکنند و در عوض میگویند: «رمضان کریم» یعنی ماه رمضان کریم است و برکت و پذیرایی را از او باید خواست. اما بعد از افطار که نسبتا وعده مختصری است، نوبت به وعده مهمی میرسد که مهمانیها هم غالبا در همین زمان برگزار میشود؛ وعدهای به نام «غَبگَه» که حوالی ساعت ۹ یا ۱۰شب به بعد برگزارش میکنند. واژه غبگه یا همان غبقه از «غبوق» میآید، به معنای شراب شامگاهی. غبگه وعده بسیار مفصل و پرتجملاتی است. ممکن است مهمانیهایی که به صرف غبگه برگزار شدهاند تا سحر هم به درازا بکشند. اهالی سعودی میگویند در عربستان قبگه در سطح محله برگزار میشود و همه اهالی یک محل دور سفرهای بزرگ جمع میشوند.
دومین بازه مهم رمضانی در کویت، جشن قِرقیعان یا در لهجه کویتی «گرگیعان» است.
گرگیعان هزارسالی قدمت دارد؛ از همان شبی شروع شد که اولین نوه پیامبر(ص) قدم به چشمهای زمین گذاشت. حسنبنعلی که به دنیا آمد کودکان مدینه جلوی خانه پیامبر(ص) رفتند و چشمروشنی گفتند و مژدگانی گرفتند. اصلا گرگیعان از «قَرقَعه» میآید؛ یعنی صدای جرینگ جرینگ سکهها در جیب، قرقعه بهمرور به مصدر قرقیعان بدل شده و حرف «ق» معمولا در لهجههای خلیجی به «گ» یا «ج» تبدیل میشود؛ پدیدهای که جدید نیست و از همان هزاران سال پیش هم در قبایل جنوب شبهجزیره رایج بوده است. هرچند در بین مردم مشهور است که گرگیعان تغییر شکلیافته واژه قرهالعین است اما این گزاره با منطق زبانی عربی جور درنمیآید و درست به نظر نمیرسد.
حالا هنوز که هنوز است گرگیعان یکی از سنتهای گوناگون رمضانی است که تا امروز در کشورهای خلیجفارس و حتی جنوب ایران هم رواج دارد. سنتی که نیمه رمضان در عربستان، امارات، بحرین، عراق، عمان و کویت برگزار میشود؛ اما شیعیان بحرینی و برخی مناطق ایران مانند شادگان و جزیره کیش، در نیمه شعبان هم گرگیعان را برگزار میکنند. در این مراسم که روزهای ۱۳ و ۱۴ و ۱۵ماه رمضان برگزار میشود کودکان با لباسهای محلی یا بهترین لباسهاشان به خیابان میآیند، در خانه همسایهها را میکوبند و از آنها شیرینی و شکلات و گاهی مقداری پول -معمولا سکه- میگیرند. چیزی شبیه به قاشقزنی.
این شبهای کویت پر است از میزهایی که رویشان کیسههای آبنبات و شیرینی و جعبههای هدیه گرگیعان چیده شده، در خانه و گوشهکنار محلههای کویتی یا حتی مغازهها و پارکها.
گرگیعان اسم رایج این مراسم است اما در گویشهای محلی اسمهای دیگری هم پیدا میشود. جزایر ایرانی هرمزگان به آن «حق اللیله» میگویند یعنی سهم امشب. بوشهریها هم «گرهگشو یا گلیگشو» (گرهگشا) صدایش میکنند.
کودکان هر کشور برای گرگیعان شعرهای خودشان را دارند. یکی از معروفترین این شعرها «گرگیعان و گرگیعان الله یخلی رضعان(خدا کودکانتان را حفظ کند)» است. در کویت اگر بچهها دست پر از خانهای برگردند برای صاحبخانه شعر میخوانند و اگر نه دور خانه جمع میشوند و میگویند: «ویص ویص فی بیتکم جعامیص!» یعنی آرزو میکنیم موش به خانههایتان بیاید! امروز اگر در خیابانهای کشورهای خلیجفارس از پیشینه گرگیعان بپرسی خیلی از مردم جوابی ندارند. اما شادی هزارساله نیمه رمضان کودکان این کشورها با هر دین و مذهبی که باشند برکت میلاد حسن بنعلی(ع) است.
۱۰روز آخر «العشر الاواخر» نام دارد. ۱۰روزی که احتمال میرود هرکدام از شبهایش شب قدر باشد. از شب بیستویکم شروع میشود تا آخر ماه. در هر شب از این دهه، کویتیهای اهل سنت پس از نماز عشاء، برای تراویح به مسجد میروند، برای صرف غبگه به خانه بازمیگردند و در یکسوم پایانی شب، پیش از سحر برای قیام اللیل یا تهجد به مسجد بازمیگردند و نافله شب را به جماعت میخوانند. در شبهای ۲۱، ۲۳، ۲۷ و ۲۹ که به شبهای قدر معروفاند جمعیت زیادی در مساجد حضور دارند؛ مخصوصا شب ۲۷ام که احتمال بیشتری به لیلهالقدر بودنش میدهند.
همه این سنتهای قدیمی هنوز در میان خانوادههای کویتی زنده است و ماه رمضان همچنان نمادی از همبستگی و هویت فرهنگی در جامعه کویت باقیمانده است.