آگاه: برگولیو در ۱۷ دسامبر ۱۹۳۶ در بوئنوسآیرس، آرژانتین، در خانوادهای ایتالیاییتبار به دنیا آمد. او پیش از پاپ شدن، از سال ۱۹۹۸ سراسقف بوئنوسآیرس بود و در سال ۲۰۰۱ توسط پاپ ژانپل دوم به مقام کاردینالی رسید. پاپ فرانسیس بهدلیل سادهزیستی، تاکید بر عدالت اجتماعی و حمایت از فقرا شهرت داشت. او بهجای اقامت در کاخ پاپی، در خانهای ساده در واتیکان زندگی میکرد و اغلب با وسایل نقلیه عمومی در آرژانتین تردد میکرد.
پاپ فرانسیس با چالشهایی مانند رسواییهای اخلاقی در کلیسا مواجه شد و در سال ۲۰۱۹ نشستی جهانی برای رسیدگی به آزارهای جنسی توسط کشیشان برگزار کرد. او در سال ۲۰۲۳ مراسم تشییع پاپ بندیکت شانزدهم را رهبری کرد و اولین پاپی بود که چنین مراسمی را برای سلف خود برگزار کرد. پس از درگذشت پاپ، آیتالله سیستانی در پیامی او را شخصیتی معرفی کرد که در میان بسیاری از ملتهای جهان جایگاهی معنوی و روحانی والا داشت و از احترام فراوانی نزد همگان برخوردار بود. او نقشبرجستهای در خدمت به صلح، تسامح و همبستگی با مظلومان و ستمدیدگان در سراسر جهان ایفا کرد.
دیدار تاریخی پاپ با مرجع عالیقدر شیعیان در نجف اشرف، نقطه عطفی بسیار مهم بود که در آن دو طرف بر نقش بنیادی ایمان به خداوند متعال و پیامهای الهی و نیز پایبندی به ارزشهای والای اخلاقی در غلبه بر چالشهای بزرگ پیشروی بشریت در این عصر و همچنین ضرورت همافزایی تلاشها برای گسترش فرهنگ همزیستی مسالمتآمیز، دوری از خشونت و نفرتپراکنی و تقویت ارزشهای همدلی و هماهنگی میان انسانها، بر پایه رعایت حقوق و احترام متقابل میان پیروان ادیان و اندیشههای گوناگون تاکید کردند. باتوجهبه درگذشت پاپ برآن شدیم به دو مولفه اساسی بپردازیم. نخست، وضعیت توجه به دین در دنیا و دیگری بررسی جایگاه پاپ است. آیا جایگاه او واقعی یا تشریفاتی است؟!
وضعیت ادیان در دنیای امروز
درباره تبیین موضع اول باید به گزارشی که مرکز تحقیقاتی پیو درباره وضعیت ادیان و مذاهب در نزدیک به ۲۰۰ کشور و منطقه در سراسر جهان منتشر کرده بود، اشاره کرد. گزارش مذکور که در دهه ۹۰ ارائه شده بود، نشان میداد که بسیاری کشورها دین یا مذهب رسمی یا ترجیحی ندارند. بر پایه این گزارش از جمع ۱۹۹ کشور مورد مطالعه، ۱۰۶ کشور برابر با ۵۳ درصد کشورها بدون مذهب رسمی یا ترجیحی شناسایی شدهاند که در این زمینه از جمله میتوان از چند کشور با جمعیت اکثرا مسلمان، مانند آلبانی، بوسنی و هرزگوین، لبنان، چاد، گامبیا، گینه، مالی و نیجر نام برد.این گزارش تاکید داشت: بیش از ۸۰ کشور دنیا دین یا مذهبی معین را ترجیح میدهند؛ چه در قالب مذهب رسمی که حاکمیت یا دولت تایید کرده و چه در قالب اعطای امتیازات خاص به یک مذهب در مقابل ادیان و باورهای دیگر. در این زمینه گزارش پیو، ۴۳ کشور جهان معادل ۲۲ درصد را با مذهب رسمی و ۴۰ کشور دیگر معادل ۲۰ درصد را نیز با مذهب ترجیحی شناسایی کرد. کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا عمدهترین سهم مذهب رسمی را دارند در حالی که کشورهای اروپا بزرگترین سهم مذهب مورد ترجیح را دارا هستند.
در حوزه کشورهای با مذهب ترجیحی، چهار کشور با جمعیت اکثرا مسلمان را میتوان یافت که عبارتاند از اندونزی که پرجمعیتترین کشور مسلمان است، ترکیه، سوریه و سودان. از سویی ۱۰ کشور معادل پنج درصد از کشورها نسبت به موسسات مذهبی خصمانه معرفی شدهاند که از آن بین قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ازبکستان و تاجیکستان دارای جمعیت اکثرا مسلمان هستند.درعینحال در میان ۴۳ کشوری که مذهب رسمی دارند، ۲۷ کشور اسلام، ۱۳ کشور مسیحیت، دو کشور آیین بودایی و یکی هم آیین یهودی را بهعنوان مذهب رسمی اعلام کردهاند. آیین هندو تنها دین عمدهای توصیف شده که در هیچ کشور رسمیت ندارد. دین هندو تنها دین بزرگی است که در هیچ کشوری دین رسمی نیست. این بررسی نشان میدهد که در میان کشورهای با مذهب ترجیحی از میان ۴۰کشور، ۲۸ کشور با مسیحیت، پنج کشور با چند دین یا مذهب، چهار کشور با آیین بودایی و سه کشور با آیین اسلام قرار گرفتهاند.
تفاوتهای اسلام و مسیحیت کاتولیک
مسئله دیگر تفاوتهای اسلام و مسیحیت کاتولیک است. مناسک عبادی در اسلام و مسیحیت کاتولیک تفاوتهای قابلتوجهی دارند. در مسیحیت کاتولیک، آیینهایی مانند عشای ربانی (اوخاریست) و هفت آیین مقدس (مانند غسل تعمید و اعتراف) نقشمحوری دارند.
در اسلام، عبادت بر پنج رکن شهادتین، نماز، روزه، زکات و حج استوار است. این اعمال مستقیما به خدا مرتبطاند و نیازی به واسطه ندارند. طبق کتاب The Vision of Islam نوشته ویلیام چیتیک (۱۹۹۴) عبادات اسلامی بر سادگی و تمرکز بر رابطه فردی با خدا تاکید دارند.
مسیحیت کاتولیک کتاب مقدس (عهد قدیم و جدید) را کلام الهامشده خدا میداند که از طریق نویسندگان انسانی نگاشته شده است. طبق شورای ترنت (۱۵۴۵-۱۵۶۳) سنت کلیسا نیز در کنار کتاب مقدس منبع معتبر وحی است، اما در اسلام قرآن کلام مستقیم خدا و معجزه نهایی است که از طریق جبرئیل به پیامبر اسلام (ص) نازل شده است. قرآن در آیه ۷۹ سوره بقره به تحریف برخی متون مقدس پیشین اشاره میکند و خود را معیار صحت دیگر کتب میداند.
با مروری بر وضعیت ادیان در دنیای امروز باید به پرسمان دوم یعنی جایگاه پاپ ورود کنیم:
پاپ در مسیحیت چه جایگاهی دارد؟
در بین سه فرقه مهم مسیحیت، یعنی کاتولیک، پروتستان و ارتدوکس، یکی از مقامات و مناصب روحانی و مهم، اسقف است. اما در بین کاتولیکها اسقف اعظمی وجود دارد که به آن پاپ میگویند. پاپ در دیدگاه آیین کاتولیک بر تمام اسقفهای دیگر برتری داشته و بر این باورند که اسقفهای دیگر باید از او اطاعت کنند.
اما این اعتقاد مورد پذیرش مسیحیهای پروستان و ارتدوکس نیست، بلکه یکی از عوامل مهم جدایی دو کلیسای ارتدوکس و کاتولیک در سال ۱۰۵۴ موضوع زعامت دینی است.
رم در سال ۳۹۵ میلادی به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد. امپراتوری بخش شرقی با مرکزیت قسطنطنیه و امپراتوری بخش غربی با مرکزیت رم اداره میشد. ابتدا رقابت سیاسی بین این دو حاکم بود تا اینکه به رقابت دینی تبدیل شد. در واقع رقابتهای سیاسی کمکم به رقابتهای دینی بدل و کار به جایی رسید که مسیحیان رم غربی گفتند، اسقف ما برتر از سایر اسقفها است. در این حال رم شرقی زیر بار این حرف نرفته و معتقد بود هر یک از اسقفهای رم غربی و قسطنطنیه به جای خود محترم است؛ اما رم غربی بر این امر تاکید داشت.
در آن زمان پنج اسقفنشین مهم وجود داشت. یعنی رم، اسکندریه، انطاکیه، قسطنطنیه و اورشلیم. رم غربی ادعا کرد اسقفشان از همه برتر است و این قضیه سبب شد در سال ۱۰۵۴ میلادی، کلیسای ارتدوکس از کاتولیک جدا شود؛ چرا که زیر بار مرجعیت دینی مطلق کلیسای رم نرفتند و قبول نکردند که اسقف رم بر دیگران برتری داشته باشد.
حجتالاسلام سید احمد رضوی، استاد حوزه و دانشگاه پیرامون جایگاه پاپ توضیحات بیشتری داد و با بیان اینکه در کتاب مقدس چیزی درباره پاپ نیامده است، بلکه یک اصطلاح جدیدی است که بعدها مطرح شده و حتی مرکزیت پاپ رم هم یک موضوعی است که در زمانها و سالهای بعد، به آن پرداختهاند، تاکید کرد: اما ادعای کاتولیکها آن بوده که حرفشان مستند به فقرات برخی عبارات کتاب مقدس است که حضرت عیسی (ع) به پطرس چنین خطابی کرده است، چون پطرس وصی حضرت عیسی بود. آنها پاپ را جانشین پطرس میگیرند و مقاماتی هم برایش ثابت میکنند وگرنه در کتاب مقدس، درباره وظایف اسقفها و بسیاری از مطالب و جزئیاتی که مطرح است، خیلی صحبت نشده است.
این اظهارنظر نشان میدهد که جایگاه پاپ، بیشتر تشریفاتی است اما رسانهای همچون بیبی فارسی کاملا پاپ را فردی تاثیرگذار میداند و مدعی میشود: پاپ فرانسیس در سفر خود به آسیا در سال ۲۰۲۴، جمعیتی عظیم را جذب کرد و تقریبا نیمی از کل جمعیت تیمور شرقی در مراسم عشای ربانی او در فضای باز شرکت کردند. اکنون که پرونده زندگی «پاپ فرانسیس» در این دنیا بسته شد و قرار است رهبر جدید یکی از قدیمیترین و بزرگترین نهادهای مذهبی جهان در روزهای آینده مشخص و معرفی شود، باید دید گزینه جدید چگونه با این جایگاه برخورد خواهد کرد؟