آگاه: در سال۹۹ فقط پنج‌هزار تن کاغذ در کشور تولید می‌شد اما این میزان در پایان سال۱۴۰۰ به ۱۲هزار تن و در سال۱۴۰۱ نیز به ۴۴هزار تن رسید. گفته می‌شود این میزان در سال گذشته به حدود ۸۰هزار تن رسیده است. این در حالی است که کشور حداقل به ۲۰۰هزارتن کاغذ نیاز دارد و این میزان تولید تا نیاز حداقلی کشور فاصله بسیاری دارد. از سوی دیگر، جای تاکید صرف بر میزان تولید، باید به ارتقای کیفی تولید و ایجاد زمینه تولید کاغذهای باکیفیت نیز توجه کرد؛ بنابراین اظهار خودکفایی در تولید کاغذ زودهنگام است.
ماجرای خودکفایی از کجا آغاز شد؟
در سال‌های اخیر، کاغذ هم همچون دلار و طلا افزایش قیمت داشته است و هر قدمی که در حوزه کاغذ برداشته می‌شود گویی گره‌ها را بیشتر کور می‌کند؛ از واردات کاغذ با ارز ترجیحی تا تولید داخلی کاغذ. بحران کاغذ بی‌سابقه نیست اما به این شدت هم نبوده است. دور جدید این بحران در حوزه‌های نشر و کتاب از نیمه‌های سال۹۶ آغاز شد. در آن زمان بخش اعظمی از کاغذ کشورمان وارداتی بود و قیمت آن تحت تاثیر دلار قرار داشت. در همان سال کاغذ از ردیف کالاهای ضروری خارج شد و در ردیف کالاهای لوکس قرار گرفت. قیمت کاغذ از بندی ۷۰هزار تومان یک‌باره به بندی ۱۱۰هزار تومان افزایش پیدا کرد. این روند تا حدی افزایش یافته است که اکنون به بندی بیش از یک‌میلیون تومان رسیده است. ازآنجایی‌که حیات نشر به کاغذ وابسته است با پیگیری ناشران دولت کاغذ را دوباره به ردیف کالاهای ضروری بازگرداند. هرچند این خبر خوش دوام چندانی نداشت و حتی در ظرف کمتر از یک‌سال با وجود تاکید رهبر انقلاب بر حل مشکل کاغذ در نمایشگاه کتاب، این اتفاق نیفتاد و کاغذ روند افزایشی خود را طی می‌کرد. بخشی از ماجرا به واردکننده‌ها برمی‌گشت، زیرا آنها از تحویل کالاهای واردشده خود سربازمی‌زدند و گاه کاغذهای واردشده سر از ظهیرالاسلام و بازار آزاد درمی‌آوردند. در نیمه‌های اول سال۹۷، کارگروه ساماندهی کاغذ متشکل از نهادهای مختلف ازجمله شرکت اتحادیه تعاونی ناشران و کتاب‌فروشان تهران و وزارت ارشاد به‌منظور توزیع و نظارت بر مصرف کاغذ تشکیل شد. گزارش‌هایی که این کارگروه ارائه می‌داد هم چندان خالی از اما و اگر و چند و چون نبود و نهایت مشخص شد که این کارگروه منافع گروهی از ناشران را تامین می‌کرده است. این موضوع و نحوه تخصیص کاغذ موجب نارضایتی برخی از ناشران شد. مجمع ناشران انقلاب اسلامی در بیانیه‌ای خواستار حل مشکل کاغذ شد؛ البته رویکرد آنها خودکفایی در عرصه کاغذ بود و حل بحران را در خودکفایی می‌دیدند، درحالی‌که کارخانه کاغذسازی ایرانی فعالیت چندانی در این زمینه نداشتند. در مدتی که کاغذ دولتی با ارز ترجیحی توزیع می‌شد، ناشران بسیاری به‌سمت کاغذ دولتی رفتند که همه نیاز آنها را برطرف نمی‌کرد و دلالان کاغذ در بازار آزاد همچنان قیمت‌ها را بالا می‌بردند. این نگرانی در ناشران وجود داشت که اگر یک روز کاغذ دولتی تمام شود یا ارز به آن اختصاص پیدا نکند، دلالان چه بلایی سرشان خواهند آورد و افزایش قیمت تا کجا خواهد بود، چنانچه این اتفاق افتاد. در ماه‌های پایانی سال۱۳۹۹ کارگروه تخصیص کاغذ تقریبا کاغذی برای توزیع نداشت و ارز ترجیحی به کاغذ در این سال و سال بعدش اختصاص نیافت. با روی کار آمدن دولت سیزدهم در سال۱۴۰۰، یکی از وعده‌هایی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر آن تاکید داشت، مسئله کاغذ و حل آن بود، یکی از شعارهای اصلی که در جهت تحقق آن گام برداشته است، تامین کاغذ از طریق تولید داخلی است. در اردیبهشت‌ماه۱۴۰۱ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در اظهاراتی مطرح کرد در سال۱۴۰۲ مشکلی برای کاغذ نخواهیم داشت و با همکاری چهار شرکت داخلی به‌سمت صادرات کاغذ پیش خواهیم رفت. انتظار تحقق وعده خودکفایی کاغذ همچنان ادامه داشت تا اینکه وزیر ارشاد در دیدار صمیمانه‌ای که با خبرنگاران حوزه کتاب به مناسبت هفته کتاب داشت، از برگزاری باشکوه جشن خودکفایی کاغذ صحبت کرد و وعده‌ای را که در سال۱۴۰۱ داده بود، محقق دانست و اعلام کرد جشن خودکفایی کاغذ همزمان با افتتاح فاز دوم کارخانه کاغذ مازندران برگزار می‌شود.
صدمه‌ای جبران‌ناپذیر
در پنجم خردادماه سال جاری نیز مصوبه جدید ازسوی وزارت صمت منتشر شد که سروصدای بسیاری ایجاد کرد؛ مصوبه‌ای که براساس آن امکان ثبت سفارش جدید برای واحدهای بازرگانی وزارت صمت تا اطلاع ثانوی ممنوع شد. براساس آن در سامانه جامع تجارت فهرست ۷۵۰کد تعرفه‌ای را که از نگاه متولیان این سامانه در تامین کالاهای موردنیاز کشور از اهمیت بیشتری برخوردار هستند اعلام کرد تا واحدهای بازرگانی نسبت به این اولویت‌ها اقدام به واردات کالا کنند. لیست جدید از کالاهای اساسی منتشر شد که کاغذ در میان این۷۵۰قلم کالا نبود. درحالی‌که نیاز کشور به کاغذ تحریر بیشتر از ۱۶۰ تا ۱۷۰هزارتن است، برخی از کاغذهای بسته‌بندی در کشور تولید نمی‌شوند و ما به واردات آنها نیازمندیم، چراکه واردات این کاغذها کار شرکت‌های تولیدی نیست و برعهده بازرگانان است.
جشن خودکفایی کاغذ کتاب درسی، نه عمومی!
بنا بود تا در کارخانه کاغذ مازندران، به خودکفایی رسیدن تولید کاغذ را جشن بگیریم اما در جشنی که در کارخانه چوب و کاغذ مازندران برگزار شد، بنرهایی از خودکفایی در کاغذ مدارس دیده می‌شد. کاغذ تحریری که در کارخانه چوب و کاغذ مازندران تولید می‌شود، بیشتر مناسب کتاب‌های درسی است و این کارخانه فعلا نمی‌تواند نیاز صنعت نشر به کاغذ را برطرف کند. کارخانه مازندران با ۴۳۰هزار هکتار در دو سایت صنعتی ۲۱۰هکتاری و در مجموع هشت کارخانه اصلی از سال۷۶ فعالیت خود را آغاز کرده است و در تمام این سال‌ها با مشکلات بسیاری روبه‌رو بوده که یکی از آنها اجرای طرح تنفس جنگل‌هاست. کاغذ تحریری که در کارخانه چوب و کاغذ مازندران تولید می‌شود، بیشتر مناسب کتاب‌های درسی است و درحال‌حاضر این کارخانه نمی‌تواند نیاز صنعت نشر به کاغذ را برطرف کند و طبق گفته‌های مسئولان این واحد صنعتی، تا خودکفایی در تولید کاغذ فاصله زیادی داریم. براساس آنچه اعلام شده است قیمت کاغذهایی که توسط کارخانه مازندران تولید می‌شود تفاوت زیادی با قیمت کاغذ در بازار آزاد ندارد. کاغذ در سال۱۴۰۲ فرازونشیب‌های بسیاری را به خود دید و تبدیل به کلاف سردرگم وزارت ارشاد، ناشران و اصحاب فرهنگ شده است و اگرچه تولید آن در این سال افزایش داشت، اما ناشران بسیار زیادی از کیفیت و عدم تفاوت قیمتی آن با نمونه‌های خارجی گله‌مند هستند. علی‌رغم تمام تلاش‌ها سرنوشت کاغذ و خودکفایی در این زمینه به سال۱۴۰۳ واگذار شده است تا ناشران همچنان چشم‌انتظار کاغذ مرغوب با قیمتی مناسب در بازار باشند. احمد ابوالحسنی، رییس اتحادیه چاپخانه‌داران تهران معتقد است در دولت سیزدهم با استفاده از امکانات داخلی تولید کاغذ به مرز خودکفایی رسیده و ایران تا دو سال آینده به‌صورت کامل از واردات کاغذ خارجی بی‌نیاز خواهد شد؛ بنابراین ما تنها در تولید درصد کمی از نیاز کشور به کاغذ خودکفا شده‌ایم.
کاغذهایی در رطوبت
همه ناشران با مسئله کاغذ درگیر هستند. قیمت کتاب به‌شدت ناظر به کاغذ است، باوجوداین حرف‌های غیرکارشناسی و ناصحیح بسیاری زده می‌شود. بسیار اشاره می‌شود ما در تولید کاغذ خودکفا شده‌ایم، اما باید گفت ما تنها در تولید کاغذ برای کتب درسی به خودکفایی رسیده‌ایم و در حیطه کاغذ سفید یا تحریر که برای مطالعه است، خودکفا نشده‌ایم. وارد کردن کاغذ هیچ ایرادی ندارد، زمانی که نفت صادر می‌کنیم باید جایگزینی مانند کاغذ داشته باشیم. از ابتدای سال۱۴۰۳، به‌غیر ارز ۲۸هزار و ۵۰۰تومانی که ارز مصوب هیات دولت برای کاغذ است، ارز نیمایی به هیچ واردکننده کاغذی داده نشده است. کاغذهای بسیاری خریداری‌شده و در گمرک مانده و در معرض رطوبت قرار گرفته است اما چون دولت ارز را نمی‌دهد اجازه ترخیص داده نمی‌شود. این درحالی است که حدود دوهزار تن کاغذ در گمرک شهیدرجایی و شهیدباهنر دپو شده بود و گفته می‌شد متعلق به بخش خصوصی است. این در حالی است که واردکنندگان کاغذ همه خصوصی هستند و دولت واردکننده کاغذ نیست. کاغذ از طریق بازرگانان و شرکت‌های بازرگانی وارد می‌شود.
قراردادی در دست باد
اواخر سال۱۴۰۱ خبرهایی از احداث مشترک کارخانه کاغذ در ونزوئلا به گوش می‌رسید. تفاهم‌نامه‌ای میان ایران و ونزوئلا به امضا رسید که برپایی هفته‌های فرهنگی و راه‌اندازی کارگروه مشترک آموزشی مبارزه با تروریسم رسانه‌ای از مفاد تفاهمنامه‌های فرهنگی امضاشده با ونزوئلا بود. در آن زمان اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره جزئیات تفاهم با ونزوئلا گفت: «کارخانه تولید کاغذ را به‌صورت مشترک در آنجا راه‌اندازی می‌کنیم و ۸۰درصد کار جلو رفته و قرار شده یک موسسه فرهنگی ما به نیابت از بخش خصوصی این کار را انجام دهد.» تیرماه ۱۴۰۲ وزیر ارشاد درباره ساخت کارخانه مشترک کاغذسازی ایران و نزوئلا گفت: «کارخانه کاغذ در ونزوئلا به‌دلیل داشتن آب و هوای مستعد احداث شده و دولت این کشور ۴۰۰هزار هکتار جنگل به آن اختصاص داده است. ماشین‌آلات مربوطه وارد ونزوئلا شده و قرار است تیم فنی ایرانی طی روزهای آینده به این کشور اعزام شده و توان فنی آنها را مورد بررسی قرار دهند.» پس از آن تا به اکنون هیچ خبری از این قرارداد که بنابر شنیده‌ها مبلغی حدود ۲۰میلیون دلار برای آن هزینه شده، نیست. درحالی بنا بود تا در کوتاه‌ترین زمان کارخانه کاغذ ونزوئلا به بهره‌برداری برسد و بخشی از نیاز داخلی از این طریق تامین شود. اما به همین قرارداد نیز نکاتی وارد است. اخبار ضد و نقیض بسیاری درباره این قرارداد شنیده می‌شود، بنابر گفته محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشد اسلامی، بنا بوده است تا به‌دلیل تحریم بودن ونزوئلا، این همکاری با بهره‌گیری از دانش فنی ایران صورت گیرد. ظرفیت فنی ایران برای تولید کاغذ رو به افزایش است و می‌توان با بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها در کشور به خودکفایی برسیم، چراکه به فرض اگر در ونزوئلا نیز کاغذ تولید شود وارد کردن آن به ایران چالش‌های خاص خود را دارد. وارد کردن کاغذها از طریق خطوط کشتیرانی ایران- ونزوئلا غیرممکن است، چراکه احتمال خیس شدن یا آسیب دیدن کاغذها وجود دارد.
بازار کاغذی می‌تواند به آرامش برسد
عباس حسین‌نژاد، مدیر انتشارات پرنده
قیمت کاغذ مازندران با بازار آزاد تفاوتی ندارد. مشکل بزرگ این کاغذ آن است که به‌دلیل عدم برخورداری از استانداردهای مناسب، قابلیت استفاده در چاپ دیجیتال را ندارد. در میان بندهای کاغذی که با ارز دولتی داده می‌شد، کاغذهایی خیس شده بودند یا به هر دلیل دیگر قابلیت استفاده نداشتند نیز وجود داشت و به دستگاه‌های چاپ آسیب زد. بالطبع برخی از چاپخانه‌ها به‌دلیل کیفیت نامناسب این کاغذها، هزینه چاپ را افزایش دادند، چراکه کاغذ مازندران برای چاپ افست مناسب است اما در چاپ دیجیتال به دستگاه‌های چاپ صدمه وارد می‌کند. کارخانه کاغذ هفت‌تپه یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگانی است که از نی‌شکر کاغذ تولید می‌کند، همان نی‌شکری که در کارخانه کاغذ پارس استفاده می‌شود و به لحاظ استراتژیک بسیار مهم است. باگاس یا خمیر کاغذ به صورت مستقیم صادر می‌شود، درصورتی‌که خام‌فروشی نداریم. هزینه کاغذ در داخل روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کند و در کنار افزایش قیمت کاغذ، قیمت چاپ، جوهر و... همزمان افزون می‌شود. همه این مسائل درحالی است که بازار کاغذ می‌تواند به‌راحتی ثبات پیدا کند.
تامین ۵درصد نیاز از کاغذ داخلی
علی‌اکبر شیروانی، مدیر انتشارات سوره مهر
سال گذشته انتشارات سوره‌مهر کمتر از پنج درصد مصرف سالانه خود را با کاغذ مازندران تامین کرده است اما به‌دلیل کیفیت نامناسب این نوع کاغذ مابقی درصد موردنیاز خود را از طریق کاغذ خارجی تامین و از بازار آزاد تهیه کرده است، چراکه تفاوت قیمت چندانی با قیمت بازار آزاد ندارد. بسیاری از چاپخانه‌هایی که با انتشارات سوره‌مهر فعالیت می‌کردند چاپ با کاغذ مازندران را نمی‌پذیرفتند. برخی از چاپخانه‌ها با همین کاغذ کتب را چاپ می‌کردند اما از کیفیت آن گله‌مند و ناراضی بودند، زیرا کیفیت کتاب با این کاغذها بسیار پایین است و پس از مدتی فرم اولیه خود را از دست می‌دهد. ناشران عمدتا تیراژهای به نسبت پایین دارند و برای تیراژهای بالا کاغذ مازندران مناسب نیست. بحث کاغذ بسیار پیچیده است. ما به‌عنوان مصرف‌کننده و حلقه واسط مصرف‌کننده از کیفیت کاغذ و کتب چاپ‌شده آن راضی نیستیم اما جهت‌گیری دولت اینگونه بوده تا با این روش و پیوسته کیفیت را افزایش دهد و سیاستی کلان در نظر گرفته است. اگر ایران بتواند در تولید کاغذ خودکفا شود بسیار عالی است.
جانی دوباره پس از کما
شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده انواع کاغذ در تاریخ ۰۷/۰۵/۱۳۷۶ افتتاح و راه‌اندازی شد.
مطالعات اولیه این طرح در سال۱۳۵۱ آغاز و قرارداد مربوط به مطالعات فنی و اقتصادی در سال۱۳۵۳ منعقد شد. عملیات مربوط به تهیه و خرید بخشی از تجهیزات و ماشین‌آلات موردنیاز مجتمع بین سال‌های ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ ادامه یافت و همزمان با خرید زمینی به مساحت ۴۸۰هکتار در جنوب ساری عملیات ساخت واحدهای مسکونی و مهمانسرای مجتمع در زمینی به مساحت۳۰هزار مترمربع به مرحله اجرا درآمد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی با خروج پیمانکاران خارجی از کشور و عدم ارسال تجهیزات خریداری‌شده، عملیات اجرایی طرح متوقف شد. در سال۱۳۶۵ سهام شرکت به سازمان صنایع ملی واگذار شد. در سال۱۳۶۷ قرارداد مهندسی پروژه با یک شرکت فنلاندی به امضا رسید. پس از آن در سال۱۳۶۹، ۴۹درصد سهام به بانک ملی واگذار و همزمان قرارداد تجهیز ماشین‌آلات موردنیاز با کنسرسیومی متشکل از پنج شرکت کانادایی، آلمانی، اتریشی، فنلاندی و سوئدی منعقد و کار اجرایی قرارداد در سال۱۳۷۱ آغاز شد. عملیات ساختمانی در سال۱۳۷۲، عملیات نصب ماشین‌آلات در سال۱۳۷۴ و درنهایت افتتاح شد و بهره‌برداری کامل این مجتمع در سال۱۳۷۶ به انجام رسید. در سال۱۳۹۶ به‌دلیل طرح ممنوعیت چوب در جنگل چاپ کاغذ تحریر در اولویت دولت و مسئولان کارخانه قرار نداشت. این کارخانه به دلیل حال وخیمی که داشت درحال واگذاری با یک قیمت بسیار پایین ۵۰۰میلیارد تومانی بود و در حالت کما قرار گرفته بود. پس از روی‌کارآمدن دولت سیزدهم رویکرد سوی تولید و چاپ کتاب و تحریر رفت و در سال۱۴۰۱ مجدد کارخانه احیا و ارزش آن به بیش از ۱۱هزار میلیارد تومان رسید. در سال۱۳۹۹ کل تولید و چاپ تحریر در این مجموعه ۴۵۶۰ تن بود که این رقم در پایان سال۱۴۰۲ به ۴۵هزار و ۸۰۰تن رسیده است.