آگاه: اگر بخواهیم تفاوت انواع مدارس را که هر سال هم بر تنوع آنها افزوده می‌شود در یک کلمه توضیح دهیم آن کلمه «پول» است. میزان دریافتی پول، اسامی مدارس را مشخص می‌کند. مانند مدارس نمونه دولتی که به دلیل دریافت پول چنین اسمی دریافت کرده‌اند. امروز اگر انواع مدارس را جست‌وجو کنیم، دست‌کم به ۲۰نوع با اسامی مختلف می‌رسیم. از مدارس «هیات امنایی» و «رشدی» و «قرآنی» گرفته تا مدارس «ماندگار» و «خیرساز». اسامی مدارس به اینجا ختم نمی‌شود و باید مدارس «هوشمند» و «ورزشی» هم به آن اضافه کرد. بماند مدارسی مانند شاهد و تیزهوشان و استثنایی که کارکرد خودشان را دارند. مظفر، کارشناس آموزش و پرورش البته معتقد است تنوعی در مدارس وجود ندارد و همه مدارس دولتی یا غیردولتی هستند. او دراین‌باره به آگاه می‌گوید: «همه تنوع و اسامی که عنوان می‌کنید مربوط به مدارس دولتی است که هر کدام برای منظور خاصی ایجاد شده است؛ به‌عنوان‌مثال، مدارس نمونه‌دولتی مدارسی هستند که اجازه دارند در صورت تمایل والدین، پول دریافت کنند تا بتوانند سطح آموزشی بالاتری برای دانش‌آموزان فراهم کنند.»
افزایش اسامی انواع مدارس دولتی
او تاکید می‌کند: «اسامی انواع مدارس دولتی به قدری افزایش یافته است که به‌عنوان کارشناسی که بیش از ۳۰سال در زمینه آموزش و پرورش فعالیت می‌کنم، حتی اسم بعضی از این مدارس را نشنیده‌ام؛ البته همه براساس قانون و مصوبات شورای‌عالی آموزش و پرورش تشکیل شده‌اند و پول‌هایی هم که دریافت می‌کنند، براساس مجوز است.» او یادآوری می‌کند همه مدارس می‌توانند براساس قانون مبلغی را افزون بر مبلغ مصوب شهریه، برای موارد فوق‌برنامه، سرویس و غیره دریافت کنند. او به این سوال که تحصیل رایگان در چند درصد مدارس وجود دارد؟ چنین پاسخ می‌دهد: «می‌توانیم بگوییم ۹۰درصد از دانش‌آموزان ما در مدارس دولتی درس می‌خوانند که تحصیل در مدارس دولتی به معنی رایگان بودن است؛ البته قانون به مدارس دولتی هم اجازه داده تا با رضایت اولیا پول دریافت کنند.»در شرایطی که قانون اجازه دریافت پول را می‌دهد چطور می‌توان مصوبات تعیین شهریه را رعایت کرد؟ مظفر در پاسخ می‌گوید: «منع دریافت پول در مدارس دولتی هنگام ثبت‌نام است. یعنی زمانی که می‌خواهند دانش‌آموزی را ثبت‌نام کنند نباید پول مطالبه کنند اما بعد از آن اگر اولیای دانش‌آموز رضایت داشته باشند می‌توانند مبالغی را دریافت کنند.»
این کارشناس آموزش و پرورش معتقد است: «در این بین امکان دارد تخلفاتی هم رخ دهد و نمی‌توان توقع داشت ۱۰۵هزار مدیر مدرسه‌ای که در کشور فعالیت می‌کنند قانون را رعایت کنند و ممکن است برخی نیز تخلفاتی در زمینه دریافت پول داشته باشند.»
همه‌چیز به خود دانش‌آموز بستگی دارد
از او می‌پرسم در مدارس دولتی تفاوتی میان دانش‌آموزانی که به مدرسه کمک مالی می‌کنند و آنهایی که ریالی هم نمی‌پردازند، وجود ندارد؟ که قاطعانه می‌گوید نه و توضیح می‌دهد: «در مدارس دولتی امکان خدمات ویژه به برخی دانش‌آموزان وجود ندارد، چون معلم، کلاس و امکانات مختلف برای همه دانش‌آموزان یکسان است. اگر منظور شما تبعیض‌هایی مانند نمره دادن است، باید بگویم کمک مالی پدر و مادرها در این زمینه تاثیری ندارد.»
او توضیح می‌دهد که هر سال تعداد دانش‌آموزان افزایش می‌یابد ولی نسبت افزایش امکانات تحصیلی بسیار ناچیز است. به همین دلیل چاره‌ای جز حمایت اولیا وجود ندارد. این کارشناس اعتقاد دارد باید آگاه‌سازی عمومی به سمتی برود که به جذب مشارکت بیشتر اولیا بینجامد. مظفر در پاسخ به این سوال که نوع مدارس در آینده تحصیلی و شغلی دانش‌آموزان چقدر تاثیر دارد؟ با قاطعیت می‌گوید: «هیچ» و توضیح می‌دهد: «همه‌چیز به خود دانش‌آموز بستگی دارد که در صورت تلاش و پشتکارش نتیجه بهتری کسب می‌کند. اصل دانش‌آموز و مرجع کتاب است؛ کتابی که برای همه دانش‌آموزان یکسان در نظر گرفته می‌شود.»
مدارس ایران در گذر تاریخ
تنوع مدارس گذشته‌ای طولانی دارد. پیش از ورود مدارس جدید (از ۱۸۰سال پیش) مکتب‌خانه‌ها به‌صورت عمومی، وقفی (ویژه کودکان بی‌سرپرست) و خصوصی (در خانه متمولین) وجود داشتند و همچنین به مکتب‌خانه‌های پسرانه، دخترانه و مختلط تقسیم می‌شده است. با ورود مدارس جدید به ایران، این مدارس نیز انواع مختلفی یافتند. این موضوع باتوجه‌به مصوبه سال‌های اخیر مجلس شورای اسلامی که به تصویب «قانون تاسیس و اداره مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی» (مصوب ۱۴/۹/۱۳۹۵) و مصوبه بی‌سرانجام حذف تنوع مدارس در قالب ماده۶ طرح تنظیم بخشی از مقررات مالی، اداری و پشتیبانی وزارت آموزش و پرورش (پاییز ۱۳۹۸) قابل‌توجه است.
این اقدام از این جهت که تحقق عدالت آموزشی را با چالش و تردید روبه‌رو می‌کند، موردتوجه کارشناسان است. درواقع معیارهای شکل‌گیری انواع مدارس در ایران و عوامل و شرایط موثر بر شکل‌گیری یا حذف آنها ازجمله مواردی است که می‌تواند در پاسخ به چرایی مصوبه بی‌سرانجام حذف تنوع مدارس در وزارت آموزش و پرورش، به میزان زیادی راهگشا باشد.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارش شماره۱۷۰۵۲ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۹ این موضوع را مورد بررسی قرار داده که گزارش پیش‌رو بخش‌هایی از آن را بازتاب داده است.
مطالعه تاریخی روند شکل‌گیری مدارس در نظام آموزشی مدرن ایران نشان می‌دهد که انواع مدارس حداکثر در سه دسته و بر مبنای «موسس و مدیریت» مدرسه (مدارس دولتی، مدارس غیردولتی)، انواع «دانش‌آموز» (دخترانه، پسرانه) و انواع «برنامه درسی و محتوایی»(هنرستان، مدارس حرفه‌ای) قابل دسته‌بندی است. این مطالعه نشان می‌دهد تاریخ مدرسه و انواع آن از آغاز شکل‌گیری تا امروز، حاکی از آن است که انواع مدارس ثابت نبوده‌اند، بلکه عوامل مختلفی در جریان تحولات اجتماعی، سیاسی و آموزشی در تنوع‌بخشی به مدارس موثر بوده‌اند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که نمی‌توان در جستجوی این معیارها به دوره‌بندی براساس دوره‌ها (قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی)، اکتفا کرد، بلکه باتوجه‌به سیر تاریخی مدرسه، تنوع مدارس به تحولات فکری، ظهور قانون و نهادهای قانون‌گذار و دولتی شدن آموزش بیش از تغییر حکومت‌ها وابسته است.
دولتی یا غیر دولتی؟ راه موفقیت کدام است؟
در سال‌های اخیر، گرایش برخی خانواده‌ها به ثبت‌نام فرزندان‌شان در مدارس غیردولتی روندی افزایشی یافته است. تراکم جمعیت، امکانات، سیستم آموزشی و موارد مختلف دیگر از مهم‌ترین دلایل گرایش خانواده‌ها به‌سمت مدارس غیردولتی بوده است. این در حالی است که شرایط مدارس دولتی نسبت به سال‌های قبل تغییر آن‌چنانی نداشته اما گرایش خانواده‌ها به این مدارس تغییر کرده است. چندین سال قبل، درصد قبول شدن دانش‌آموزان مدارس دولتی در کنکور تقریبا بالا بود و قبول شدن دانش‌آموزی که در مدرسه دولتی درس خوانده بود به‌نوعی مایه افتخار به شمار می‌آمد اما طی چند سال گذشته، درخشش مدارس برتر و افزایش سهم دانش‌آموزان مدارس خاص در گردونه برترین‌های «کنکور سراسری» این تفکر را در میان اذهان جا انداخته که دانش‌آموز محصل در مدرسه دولتی هیچ شانسی برای قبولی در کنکور ندارد.
ترویج این تفکر اغلب باعث می‌شود تا دانش‌آموزان مدارس دولتی احساس ناامیدی کرده و به دلیل درس خواندن در مدارس دولتی امید و انگیزه‌ای برای قبولی در کنکور و تلاش بیشتر نداشته باشند اما سوال اینجاست که دولتی و غیردولتی بودن مدرسه چقدر در موفقیت و قبولی دانش‌آموزان در کنکور نقش دارد؟ آیا مدرسه می‌تواند بیش از تلاش فردی و استعداد دانش‌آموزان برای قبولی در کنکور اثرگذار باشد؟ دکتر ابوطالبی با اشاره به تاثیر مدرسه در موفقیت و قبولی دانش‌آموزان در کنکور می‌گوید: «مدرسه عرصه تعلیم و تربیت است و معلم، مدرسه، والدین و مربی همه تسهیلگر امر تعلیم و تربیت و ایجاد گر شرایط مطلوب برای تحصیل هستند. وظیفه والدین، معلم، مربی و استاد ایجاد استعداد و توانایی برای دانش‌آموز نیست، بلکه کار آنها ایجاد فرصت برای بروز توانایی و استعدادهاست؛ بنابراین، مدرسه قرار نیست استعداد را در دانش‌آموز ایجاد کند، بلکه استعداد نهفته در فرد را از بالقوه به بالفعل تبدیل می‌کند.»
ابوطالبی با اشاره به اثرات گرایش به مدارس غیردولتی می‌گوید: «گرایش خانواده‌ها به‌سمت مدارس غیردولتی، باعث کاهش تراکم جمعیت و بازخورد بهتر مدارس دولتی می‌شود؛ بنابراین این مسئله تا حدی به نفع مدارس دولتی و قشر متوسط و کم‌درآمد جامعه است اما چنانچه گرایش به مدارس غیردولتی باعث توسعه و رشد روزافزون مدارس غیردولتی و تعطیلی مدارس دولتی شود، این آسیب‌زا خواهد بود و ازاین‌جهت وزارت آموزش‌وپرورش باید با نظارت و توازن بر مدارس، عدالت آموزشی بین مدارس دولتی و غیردولتی را توسعه دهد.»
تفاوت مدارس دولتی و غیرانتفاعی
۱- ساعت فعالیت
دولتی: این مدارس برای مقطع دبستان از ساعت ۸صبح و در مقطع دبیرستان از ۷:۳۰ صبح شروع به فعالیت می‌کنند. ساعت پایان مدرسه در ایام هفته نیز حوالی ساعت ۱۲:۳۰ الی ۱۲:۴۵ ظهر است.
غیرانتفاعی: ساعت کار مدارس غیرانتفاعی با مدارس دولتی تفاوت دارد و این نوع مدارس معمولا حوالی ساعت ۷:۳۰ تا ۸ صبح شروع به فعالیت کرده و در مقاطع مختلف از ساعت ۱۳ تا ۱۵ فعالیت خود را به پایان خواهند رساند.
۲- شهریه
دولتی: هزینه تحصیل دانش‌آموزان در مدارس دولتی به‌عهده دولت است و این نوع مدارس در تمامی مقاطع رایگان هستند. لازم به ذکر است که هزینه روپوش و سرویس و سایر لوازم آموزشی جانبی نیز به‌عهده اولیاست.
غیرانتفاعی: با وجود امکانات مختلف ازجمله دارا بودن سالن جداگانه ورزش مانند استخر و... و امکانات آموزشی به‌روز، تدریس دروس خاص مانند زبان انگلیسی، رباتیک و... تقاضای دریافت هزینه بیشتری نسبت‌به دیگر مدارس غیرانتفاعی داشته باشند.
۳- روش آموزش
دولتی: دبیران موظف هستند همه کتب درسی را به‌صورت کامل به دانش‌آموزان آموزش دهند. این بدان معناست که هیچ مدرسه دولتی اجازه نداشته مطالب آموزشی کمتر از کتب درسی به دانش‌آموزان آموزش دهد.
غیرانتفاعی: بنا بر این است که مطالب کتب درسی در هر مقطع کامل آموزش داده شود اما گاهی مدارسی تحت‌عنوان مدارس شناختی یا نیمه‌شناختی با روش‌های متفاوتی مطالب را آموزش می‌دهند.
۴- میزان تکالیف
دولتی: تکالیف دانش‌آموزان مدارس دولتی نیز از سیستمی نسبتا یکپارچه پیروی می‌کند و معلمان در ازای تدریس هر مطلب درسی، میزان مشخصی تکلیف از دانش‌آموزان خود می‌خواهند.
غیرانتفاعی: این مدارس باتوجه‌به ارائه مطالب درسی بیشتر از مدارس دولتی، حجم تکالیف بیشتری از دانش‌آموزان خود می‌خواهند. بسیاری از اولیا از حجم بالای تکالیفی که در مدارس غیرانتفاعی وجود دارد، گلایه می‌کنند.
۵- امکانات و برنامه‌ها
دولتی: امکانات باتوجه‌به اینکه هزینه‌های آن را دولت پوشش می‌دهد همواره کمبودهایی دارند. مثلا امکان دارد ساختمان برخی از مدارس دولتی نیاز به بازسازی داشته باشد یا امکانات رفاهی-تفریحی دانش‌آموزان محدود باشد.
غیرانتفاعی: دارای امکانات رفاهی، آموزشی، ورزشی متفاوتی هستند. برخی مدارس دارای سالن‌های ورزشی چند منظوره برای برگزاری زنگ ورزش به‌صورت حرفه‌ای هستند.
۶- ناهار و تغذیه
دولتی: مدارس دولتی در صورت تامین مواد خوراکی ازسوی دولت مانند ارائه شیر دولتی به دانش‌آموزان و... از دانش‌آموزان پذیرایی می‌کنند و در غیر این صورت میان‌وعده‌ای برای دانش‌آموزان خود در نظر نگرفته‌اند.
غیرانتفاعی: مدارس غیرانتفاعی برنامه تغذیه خود را در زمان ثبت‌نام به اولیا ارائه می‌کنند و در ازای آن هزینه جداگانه برای آن دریافت می‌کنند. برنامه تغذیه می‌تواند شامل صبحانه، میان‌وعده، ناهار و... باشد.
۷- تعداد دانش‌آموز در کلاس
دولتی: باتوجه‌به اینکه دانش‌آموزان برای ثبت‌نام در مدرسه دولتی باید ساکن همان محدوده باشند و در هر محدوده یک یا حداکثر دو مدرسه وجود دارد، امکان انتخاب مدرسه برای اولیا بسیار محدود است.
غیرانتفاعی: در مدارس غیرانتفاعی باتوجه‌به تعداد ثبت‌نام محدود این مسئله در وضعیت بهتری قرار گرفته و کمتر اولیایی از تعداد حضور بیش‌ازحد دانش‌آموز در یک کلاس گلایه داشته‌اند.
۸- محیط مدرسه
دولتی: در مدارس دولتی باتوجه‌به فقدان گزینش در زمان ثبت‌نام دانش‌آموز، می‌توان بیان کرد که از هر طیفی از جامعه در کلاس فرزند شما حضور خواهند داشت.
غیرانتفاعی: برخی از مدارس غیرانتفاعی دارای یکسری چارچوب از پیش تعریف‌شده هستند که ممکن است با فرهنگ خانواده شما سازگار یا در تضاد باشد که در جلسات گزینش آنها را مطرح خواهند کرد.
۹- محدودیت انتخاب
دولتی: اولیا فقط امکان ثبت‌نام فرزند خود در مدرسه نزدیک محل سکونت خود را دارند و در زمان پیش‌ثبت‌نام اولین سوالی که از شما پرسیده می‌شود، آدرس محل سکونت است.
غیرانتفاعی: برای ثبت‌نام در مدارس غیرانتفاعی محدودیت جغرافیایی برای نزدیکی به منزل وجود نداشته و فقط برخی از مدارس باتوجه‌به تعریف یکسری چارچوب و برخی محدودیت‌ها و طی یک یا چند جلسه گزینش اعلام می‌کنند.
عدد خبر
۴.۵ میلیون دانش‌آموز در مدارس غیردولتی درس می‌خوانند
۱۸ هزار مدرسه غیردولتی
۲۰ هزار آموزشگاه غیردولتی
۳۵۰۰ مدرسه هیات امنایی
۲۵۰ هزار معلم، مدیر و عوامل اجرایی در مدارس غیردولتی
۱۲۰ هزار نیرو در در مدارس غیردولتی