آگاه: کشور ما درحال‌حاضر از منظر جمعیتی در چه وضعیتی قرار دارد؟ و مهم‌ترین آسیب‌های آن در حوزه جمعیتی چیست؟ درمورد ریشه‌های پدید آمدن آن در صورت امکان توضیح بفرمایید.
ما با شرایط بسیار ویژه‌ای در این برهه زمانی در موضوع جمعیت و مسئله خاصی روبه‌رو هستیم. مسئله مهم این است که ما باید نرخ رشد جمعیت‌مان را به حد نصاب 1/2 نزدیک کنیم، در غیر این صورت روند نزولی که اتفاق می‌افتد جمعیت جوان کشور را برای آینده کاهش می‌دهد. همین الان نیز جمعیت کشور از حد نصابی که لازم هست باشد، کمتر است.
1/2 حداقل نرخ رشد جمعیت است، یعنی هر دو نفری که در یک جامعه با هم ازدواج می‌کنند باید دو نفر دیگر را به دنیا بیاورند، در غیر این صورت جمعیت کشور و جامعه کم می‌شود. الان آمار حدود 6/1 نفر است، البته متوسط آن است. در بعضی از استان‌ها، این نسبت نزدیک به صفر است؛ یعنی در آن مناطق بسیار وضعیت وخیم‌تر است. ممکن است در آینده استانی که الان نرخ رشد جمعیت آن بسیار پایین است دیگر نداشته باشیم. یکی از استان‌هایی که در خطر است از استان‌های شمالی کشور ما بوده که ممکن است ما دیگر آنجا بومی نداشته باشیم و این بسیار باعث تاسف و رنج است. هم زبان و هم فرهنگ به همین شکل محو خواهند شد. غیر از این مسئله که بعضی از استان‌ها ممکن است این اتفاق برایشان بیفتد، در کل جمعیت کشورمان هم کم می‌شود. ایران کشوری است که از نظر منابع در سطح دنیا یکبار هم مقام معظم رهبری فرمودند که ما آمار بسیار خوبی داریم. ما در گاز رتبه اول و در نفت دوم و در حوزه معادن جایگاه بالایی داریم. از نظر مساحت هم کشور ما چیزی کم ندارد.
شرایط توانمندی گرداندن خانواده‌ها مهیاست و ما می‌توانیم در بسیاری از موارد خودکفا شویم. این مسئله کم شدن جمعیت در عدم خودکفایی حتما خودش را نشان می‌دهد. مثلا ما در فلان رشته دانشگاهی در کشور مقام (مثلا ما در نانو در سطح دنیا مقام داریم) داریم، اگر جمعیت کشورمان کم شود، کدام جوانی این کار را ادامه می‌دهد. الان در زمینه هوش مصنوعی ورود پیدا کرده‌ایم، ما به ذهن جوان و تازه‌نفس نیاز داریم و اگر اینها نباشند چه کسی باید این کارها را بکند؟ چه کسی از نظر سطح علمی، از نظر خودکفایی در کشاورزی، از نظر استخراج معادن نفت و گازمان و... کشور را به استقلال برساند؟
یک بحران پیش‌بینی می‌شود. مقام معظم رهبری هم چندین سال قبل تا به حالا، ابلاغیه بحث جمعیت را به مجمع تشخیص مصلحت فرستادند و گفتند. ستاد جمعیت تشکیل شده، قانون جمعیت نوشته شده، یک جاهایی عملیاتی می‌شود و جاهایی نمی‌شود. ما هنوز با همه این احوالات و فعالیت‌هایی که کرده‌ایم، شاید حدود 10 ـ 11 سال پیش حرف از کمی جمعیت می‌زدیم، چندان استقبال نمی‌شد ولی الان همه می‌دانند که ما جمعیت‌مان رو به کاهش است و این برای کشور خطرناک است.
بحران جمعیت برای استقلال و خودکفایی کشور یک بحران بزرگ است و باید حتما درباره این موضوع فکر کنیم. باید برای بچه‌هایمان در آینده فکر می‌کنیم که باید چه شغلی داشته باشند؟ چقدر رفاه بیشتری داشته باشند؟ چقدر شاداب‌تر باشند؟ ما اگر این جمعیت را رو به کاهش ببریم و پیری جمعیت افزایش پیدا کند، آن شادابی وجود نخواهد داشت و بچه‌هایمان در جامعه‌ای نیستند که مانند الان انتخاب و فرآیندهای مختلفی که برای افراد پیش می‌آید باشند. جمعیت یک فاکتور بسیار مهم است و فقط هم مختص کشور ما نیست. همه دنیا می‌خواهند که جمعیت‌شان افزایش پیدا کند. در کره زمین جایی وجود ندارد که بگوید می‌خواهیم جمعیت‌مان کم بشود. مدیریت آن جوامع در بعضی از کشورها موانعی را ایجاد می‌کند. اینکه برای ما نسخه می‌پیچند که شما نباید بیشتر از این جمعیت داشته باشید، دلایل خاص خودشان را دارند و فقط برای کشور ما نمی‌پیچند. در این مورد کتاب‌های زیادی نوشتند و تحقیق کردند که جمعیت کره زمین را باید کاهش دهند، مخصوصا پنتاگون در نظر دارد که باید جمعیت کره زمین را کاهش بدهیم، برای اینکه منابع کره زمین بیشتر به آنان اختصاص داده شود. آنها هشت میلیارد جمعیت را پیش‌بینی می‌کردند که باید آن را به چهار میلیارد برسانند. همین میکروب‌هایی مثل ایدز و غیره در آزمایشگاه‌های پنتاگون ساخته شده و به جامعه بشری تزریق شده و دامنگیر خودشان نیز شده‌اند ولی چیزی که آنها دنبال می‌کنند این است که جمعیت دنیا باید مقداری کاهش پیدا کند تا آنها از نظر منابع دچار مشکل نشوند. این برنامه غرب و آمریکاست که آن را با کمک سازمان ملل به بسیاری از کشورها تحمیل می‌کنند.
تقریباً از سال 1330ـ 1333 این کشورها برای ما برنامه‌ریزی کردند که فرزند کمتر، زندگی بهتر. در آن زمان متوسط تعداد بچه در خانواده‌ها 6ـ 7 تا بود و جایزه هم می‌گرفتند. از زمانی که سازمان ملل و سیاره فرمانفرمایان آمدند و در ایران برنامه‌ریزی کردند که در جمعیت کشور ما با کمک بهداشت دوران پهلوی کم شود، جمعیت همین‌طور روند به کاهشی داشت تا انقلاب شد. انقلاب که شد رشد جمعیت پیدا کردیم و بعد از آن از سال 1372ما روند نزولی را طی کردیم، به خاطر اینکه همان برنامه‌ها در وزارت بهداشت و ارگان‌های مختلف اجرا شد و الان هم نرخ رشد جمعیت در ایران بسیار تاسف‌آور است.
آیا شرایط بازگشت به دوران رشد و شکوفایی جمعیت وجود دارد؟
حتما وجود دارد. بسیاری از کشورها در حال انجام سیاست‌هایی در این زمینه هستند. برای مثال، زمانی در دانشگاه به ما می‌گفتند که محال است در این رشته‌های دانشگاهی حرف بزنید و ورود پیدا کنید. بچه‌های ما آمدند و آن رشته را به دست گرفتند. در زمینه هسته‌ای به ما گفتند که شما نمی‌توانید. عده‌ای گفتند که شما قرار است آبگوشت بزباش بپزید. در بسیاری جاها گفتند که شرایط وجود ندارد، این شرایط هست ولی این شرایط را هنوز ایجاد نکرده‌ایم و هنوز همت اصلی که باید مسئولان ما دنبال این قضیه را بگیرند انجام نشده است. با عدد و رقم و بعضی از افراد دانشگاهی ما با مقاله و غیره در مقابل رشد جمعیت مانع می‌شوند. باید این موانع را برداریم و گفتمان صحیح داشته باشیم. باید منافع رشد جمعیت را برای مردم بازگو کنیم. مضرات تک‌فرزندی و نداشتن فرزند و پیری جمعیت را باید بیان کنیم. مردم صلاح و رفاه خودشان را می‌خواهند؛ به‌عنوان مثال، در بحث مادری مقداری کم‌کاری می‌کنند ولی کم است و کار اساسی را که باید اثرگذار باشد نمی‌بینیم.
مثلاً صداوسیما سریال تاریخی می‌سازد که بسیار زیباست اما راجع به اینکه چرا ما باید در آینده جمعیت‌مان افزایش پیدا کند، خانواده‌ای که کم‌جمعیت است یا افرادی که خانواده تشکیل نمی‌دهند، با چه آسیب‌هایی در دوران پیری روبه‌رو هستند؟ چیزی نمی‌سازد. فقط صداوسیما نیست. صنعت فیلم، سینما، تئاتر، موسیقی و گفتمان‌های صحیح ما همگی مهم و تاثیرگذار هستند. باید در دانشگاه‌ها گفتمان کنیم. مردم باید متوجه شوند. یک کتاب به نام «غریزه مادری» در ایران منتشر شده که خانم دافنه نوشته و اینجا نهاد رهبری در دانشگاه‌ها آن را ترجمه کرده است. در این کتاب خانم دافنه می‌نویسد: «مادر شدن قبل از اینکه ثمره‌ای به فرزند داشته باشد برای خود زن چه از لحاظ روحی و روانی و چه از لحاظ جسمی مفید است» او را به یک نقطه بالا می‌رساند. چند درصد از زنان ما این را می‌دانند؟
زنان ما این را می‌دانند که باید تحصیل کنند و دنبال تحصیلات می‌روند. الان در دانشگاه‌ها دخترهای ما ورودی بهتری نسبت به پسرها دارند. هرجایی که فهم آن برای مردم ایجاد شود و اغنای فرهنگی و فکری رخ دهد، حتما جواب می‌دهد. ما به‌سرعت تاثیر آن را نخواهیم دید اما از این چاله و بحران درمی‌آییم. پنجره جمعیتی در حال بسته شدن است و اجازه ندهیم که این پنجره بسته بشود. قبل از اینکه آن فاجعه رخ دهد باید از همین الان اقدام کنیم. ستاد جمعیت کارهایی را در این زمینه انجام می‌دهد ولی کافی نیست. مسلما از زمانی که ستاد تشکیل شده تا الان ما نرخ رشد افزایشی نداریم و عملکرد آن موثر نبوده است. قانون جوانی جمعیت خوب بوده ولی به گفته دکتر بانکی‌پور، 30درصد از آن اجرا شده است. در بحث پیری جمعیت هم دو هفته پیش بود که خانم محمدبیگی در مجلس در مورد اینکه ما با خطر افزایش پیری جمعیت در کشور روبه‌رو هستیم، مصاحبه کردند و اعداد و ارقام ارائه دادند.
اگر جمعیت ما پیر شود، از آدم‌های پیر چه کسانی باید مراقبت کنند؟ این کار به نیروی جوان نیاز دارد. جوان ایرانی نیز حقیقتاً متمایز است. در المپیادهای دانشجویی، در سکوهای مختلف علمی جهان، در دانشگاه‌های مختلف دنیا، همه جا ایرانی هستند. در همه دنیا در رشته‌های برتر نگاه کنید، از کشورهای دیگر حمایت می‌کنند که جوانان ما را جذب کنند. جوانان ما جزو استعدادهای برتر جهان هستند. ما این استعدادها را از بین می‌بریم و اجازه ورود به آنها نمی‌دهیم.
مسئله دیگر که حتما باید اصلاح شود، مسئله سقط جنین است. ما حداقل الان روزی هزار سقط جنین داریم. چند بچه در یک جا کُشته شوند ما ناراحت می‌شویم، الان در کشور خودمان حداقل (چند سال پیش) روزی هزار بچه مسلمان، ایرانی، بی‌دلیل سقط می‌شوند. همه این سقط‌ها سقط بچه‌های غیرقانونی نیست. البته یک درصد بسیار کمی غیرقانونی هستند. بسیاری از این سقط‌ها در خانواده‌هایی رخ می‌دهند که تشکیل شده و شرعاً مجاز هستند و زندگی بسیار نرمال، قانونی و شرعی دارند. ما باید در این رابطه کار بسیار بزرگی انجام بدهیم. باید جامعه را در این زمینه اقناع کنیم. در این زمینه کم کار کرده‌ایم. یک کلیپ در این زمینه دیدم که بسیار دردناک بود، بچه با مادرش صحبت می‌کرد. ما در این مورد نه فیلم درست کردیم و نه روزنامه‌های ما کار کردند. با این مصاحبه‌ها که مردم اقناع نمی‌شوند. ما چند کلمه در حد مصاحبه می‌گوییم و ریشه‌های این قضیه را حل نمی‌کنیم، این مسئله و ریشه‌های سقط باید در سمینار دانشگاهی که زمان زیادی می‌برد، بحث شود. باید ریشه‌یابی کرد که چه نهادهایی مقصر هستند یا وزارت بهداشت چه کارهایی باید انجام بدهد یا برخوردهایی که باید با این مسئله شود چیست؟ در این زمینه اگر یک گفتمان صحیح ایجاد کنیم و یک رفتار درست داشته باشیم، حتما به‌زودی می‌توانیم جبران کنیم. فکر کنید روزی هزار تولد اضافه شود، بسیاری از مسائل و مشکلات حل می‌شوند. جاهایی که مبادرت به انجام سقط می‌کنند، قرصی که به کشور وارد می‌شود، جلوی این موارد باید گرفته شود یا در مراکز قاچاق فروش نرود. راه‌حل‌های زیادی داریم برای اینکه بتوانیم جلوی این کار را بگیریم. به نظر من همت همگانی ایجاد نشده است.
یکی از موضوعات مهم در این بحث، مشوق‌های افزایش جمعیت است. باتوجه‌به مطالعات و تخصص‌های ما در این زمینه، کشور با چه مشوق‌ها و سیاست‌هایی می‌تواند بیشتر افزایش جمعیت را تبلیغ و تشویق کند؟
این مشوق‌های جمعیت فقط مختص کشور ما نیست، در همه دنیا وجود دارند؛ به‌طور مثال اگر خانمی 11بچه داشته باشد، مسکن، آموزش، بهداشت، حتی هزینه رفت‌وآمد او مجانی است. یعنی برای مشوق‌ها کار جدی و واقعا هم عملیاتی می‌شود. یکسری مشوق‌هایی در قانون جمعیت گذاشتند، زحمت کشیدند و تحقیق هم کردند، ولی وقتی مشوق‌ها به‌راحتی در اختیار مردم قرار نمی‌گیرد، می‌گویند که ما زمین و ماشین یا وام می‌دهیم، ولی وقتی برای وام‌شان اقدام می‌کنند چند نفر ضامن برای بانک می‌خواهند.
برای ازدواج می‌گویند که حتما باید ضامن دولتی باشد و موارد دیگر. وقتی در مجلس قانون گذاشته می‌شود که وام پرداخت شود، پس باید وام بدهند، دیگر سخت نگیرند. مشوق‌ها موثر هستند اما اشکالی که در مشوق‌های ما وجود دارد این است که همه علل بچه‌دار نشدن در کشورهای ما با مشوق‌های مالی قابل حل نیست؛ البته ما مشوق‌های مالی هم داریم و در قانون جوانی جمعیت دیده شده است؛ مثلا اگر خانمی درحال تحصیل بچه‌دار شود به او مرخصی تحصیلی بیشتری می‌دهند. خانمی که کارمند است اگر بچه‌دار شود می‌تواند از مزایایی استفاده کند. این مزایا گذاشته شده است ولی کسانی که باید اجرا کنند این کار را انجام نمی‌دهند. یعنی در دانشگاه می‌گویند که شامل این قانون می‌شوند اما دانشگاه به او اجازه نمی‌دهد و وقتی که باردار است یا بچه کوچک دارد مجبور است به سر کلاس برود.
یکی از کارهایی که هزینه زایمان را به‌صورت غیرواقعی بالا می‌برد، بحث غربالگری است که ما قبلا این موضوع را به این شدت در کشور نداشتیم. غربالگری‌های اجباری و بعضی‌ها واقعی است. وزارت بهداشت باید بر این موارد نظارت کند. در برخی موارد در سونوگرافی اول اعلام می‌کنند که قلب جنین تشکیل نشده و باید سقط شود، درصورتی‌که مواردی داشتیم که بعدا قلب تشکیل شده و فرزند صحیح و سالم است. اینها را به‌صورت صحیح افراد، دستگاه‌ها و انجمن‌هایی که این تجارت‌ها را می‌کنند باید در این موارد به‌طور جدی دولت و مجلس ورود پیدا کنند. این موانع باید از سر راه برداشته شوند.
الان به مادران استرس می‌دهند، در قدیم مادران بچه‌دار می‌شدند و تا پیش از تولد نمی‌دانستند جنسیت آن چیست؟ الان در چند ماهگی بسیاری موارد گفته می‌شود که صحیح نیستند.
واقعا به خانم‌های باردار استرس می‌دهند. در صورتی که گاهی هیچ موضوع خاصی هم نیست.
بچه‌دار شدن به جای اینکه لذت‌بخش باشد در کشور ما عذاب‌آور شده است. یعنی برای یک مادر با استرس همراه است. چون دکتر می‌گوید که سونوگرافی برود و در طی این پروسه به پدر و مادر استرس می‌دهند و تست‌های مختلف انجام می‌دهند و بچه هم سلامت به دنیا می‌آید. ما اصلاً تعداد بچه‌هایی که ناسالم باشند بسیار پایین هستند. آمار در کشور ما بسیار پایین است و لازم نیست که همه را تحت فشار قرار دهیم. باید مادر، از مادر شدن خود لذت ببرد. بسیاری به مادر استرس می‌دهند و برخی می‌گویند که عطای آن را به لقایش بخشیدم. در زمان قدیم مادران فرزندان زیادی داشتند و استرس نداشتند و مرگ‌ومیر در آنها پایین آمد. درست است که باید این کنترل‌ها شوند. در خارج از کشور بچه‌های سندروم دانی که به دنیا می‌آیند به مادران می‌گویند که می‌توانید بچه را نگه دارید و دولت شما را حمایت کرده و نگهداری می‌کند و دولت هم حمایت و کمک می‌کند و می‌گویند که او حق زندگی دارد. می‌بینید که کودکان سندروم دان در یک مواردی ناتوان هستند و در موارد دیگری توانا هستند. حتی با همان حالت هم مادر بچه خود را می‌پذیرد.
الان در کشور ما فرد را متقاعد می‌کنند که بچه سالم را سقط کنند. برخی پزشکان دقت نمی‌کنند، الان این سقط‌های ما کجا انجام می‌شود؟ ما می‌دانیم پس حتماً دولت هم می‌داند. ما که محقق هستیم و می‌دانیم، دولت نمی‌داند؟ نمی‌تواند در این مطب‌ها را ببندد؟ و جلوی این افراد را بگیرد.
به عنوان مصداق اگر بفرمایید چه سیاست‌هایی را شما پیشنهاد می‌دهید؟ چند مورد را اشاره بفرمایید.
ما باید از سقط بی‌دلیل جلوگیری کنیم. باید نظام غربالگری را حتما نظم بدهیم و استرس را از روی مادران و خانواده‌ها برداریم و به آنها کمک کنیم. ما باید حتما برای جوانان‌مان، در تشکیل خانواده کمک کنیم و به‌جای سفارش به اینکه پنج سال اول بچه‌دار نشوید، به آنها بگوییم که اگر زودتر بچه‌دار شوید و فاصله شما با فرزندان‌تان کمتر شود، چه منافعی و لذتی برای شما دارد. باید به تشکیل خانواده کمک کنیم. مثلاً وام ازدواج که الان بهتر شده ولی گرفتن آن از بانک تقریبا مقداری سخت است و بانک‌ها با این مسئله کنار نمی‌آیند. باید وقتی بچه‌ها به دنیا می‌آیند، به مادرانی که در حال تحصیل بوده یا کارمند هستند، تسهیلات لازم را بدهند. خانم کارگری داریم که بچه‌دار شده است و گفتند که فقط ۱۰روز مرخصی زایمان دارد، مگر می‌شود؟! باید حتما به این مرخصی‌ها کمک کنیم و به خانواده‌ها هم در این زمینه آگاهی و امکانات بدهیم.
مثلا ما برای خانواده‌ای که سه‌قلو به دنیا آورده باید این نقص‌ها را رفع کنیم. به او گفتند که زمین می‌دهند و او می‌گوید که من اصلا صد میلیون تومان ندارم که پول زمین بدهم و نمی‌خواهم. کسی که پول ندارد شیر خشک بخرد می‌تواند صد میلیون پول زمین بدهد؟! من مستقیم با این جریان روبه‌رو بودم. یک کمک کارت چند میلیونی به اینها داده بودند از خوشحالی بیهوش شدند که الان می‌توانیم شیرخشک بخریم.
تسهیلاتی که در نظر می‌گیریم برای همه زمین نیست، ضمن اینکه فرزندآوری برای قشر بالای جامعه ما به مراتب بدتر است. در شمال تهران آمار ازدواج فرزند به مراتب بسیار کمتر از جنوب تهران است؛ جایی که ماشین‌ها و خانه‌های چند میلیاردی دارند، در این مناطق از فرزندآوری خبری نیست.
باید روی این فرهنگ داشتن حیوان به‌جای فرزند کار کنیم. ما فقط می‌گوییم بد است. چرا بد است را نمی‌گوییم و چرا به نفع ما نیست؟ بر این موارد باید کار کنیم و سریع سرپوش بگذاریم. استرس فرزندآوری در جامعه ما رو به افزایش است و همین هم موجب استرس مادران می‌شود. کسی که باید بچه به دنیا بیاورد مادر است، کسی که باید هویت واقعی خودش را در فرزندش و تشکیل خانواده‌اش پیدا کند زن است. باید ریشه‌ای در مسئله فرهنگی هم در این زمینه کار کنیم، یک دختر جوان ما اگر بخواهد دکتری بگیرد لازم نیست که صددرصد دست‌انداز سر راه زندگی او بگذاریم که حتما باید این دروس را پاس کنید، حالا اگر سن بالاتر هم رفت، بچه هم داشت و یک مقدار درس او عقب افتاد، مانعی ندارد. برای استخدام او هم مانعی نباید باشد. چترهایی روی سر این مادر قرار می‌دهیم که فکر می‌کند امکان رشد برای خود او وجود ندارد، ما باید این موانع را برداریم.
برای تحقق هرچه جدی‌تر سیاست‌های رهبر انقلاب در حوزه افزایش جمعیت، پیشنهاد شما چیست؟
به نظر من، ستاد کنترل جمعیت باید به‌طور جدی ورود پیدا کند و تمام دستگاه‌های مختلفی که جانبی هستند، غیر از وزارتخانه‌های اصلی همکاری کنند، مجلس باید قانون جوانی جمعیت را دوباره از اول مرور کند و باید شکل مشوق‌ها را مقداری تغییر بدهند، تا الان مشخص شده که اشکالات کجاست. باید اشکالات را برطرف کنند. باید این اهتمام در ذهن همه افراد به وجود بیاید، چند دستگاه باید کار فراوانی انجام دهند. یکی از دستگاه‌های ارتباط جمعی ما، وزارت ارشاد ما در زمینه هنر و در گفتمان هنر اقناعی کار کند، وزارت علوم ما باید کتاب‌های زیادی در این زمینه نشر بدهد، وزارت آموزش و پرورش ما باید در مورد فرزندآوری و منافع آن به‌صورت ریشه‌ای کار کند، وزارت بهداشت باید در بحث غربالگری و سقط به‌طور جدی خانه‌های بهداشت را به کار گیرد. الان وزارت بهداشت ما از طریق خانه‌های بهداشت می‌تواند این آگاهی را بدهد و این کمک را انجام بدهد چون خانه‌های بهداشت در سراسر ایران و در روستاها هستنند و واقعا باید یک اهتمام جدی کنیم تا این فرآیند حل شود.
مسئولان ما کسانی هستند که باید بدانند که مهم‌تر از هر کار دیگری این کار است. من مخالف صنعت نیستم و رشته خودم مهندسی برق است، نمی‌گویم که باید صنعت باشد، ولی وقتی ما جمعیت نداریم بهترین صنعت را هم بگذاریم چه اتفاقی می‌افتد؟!
وقتی جمعیت نداریم فقط نیروی کار نیست. من مهندس ندارم، پزشک ندارم، کلی امکانات در کشور بریزم، همه آنها خوب است و باید باشند ولی دغدغه اصلی دولت باید در این مقطع بحث جمعیت باشد و حتما هم باید کار فرهنگی الصاق شود.