آگاه: جشنواره تئاتر امید یا همان کودک‌ونوجوان، نخستین‌بار آبان سال۱۳۷۰ در شهر همدان برگزار شد. این جشنواره با هدف هویت بخشیدن به تئاتر کودک و نوجوان و رشد و بالندگی آن کار خود را آغاز کرد. پیش از این در سال۱۳۶۸ پس از فروکش کردن جنگ تحمیلی، گروهی از کودکان و نوجوانان در شهر همدان چند نمایش را با موضوعات مختلف از جمله جنگ، پیامدهای بمباران مناطق مسکونی روی صحنه بردند که این آثار توجه همگان و افکار عمومی را به خود جلب کرد و همین حرکت بنیان و شالوده برگزاری جشنواره‌های تئاتر کودک و نوجوان در سال۱۳۷۰ شد.
از آغاز تاکنون جشنواره تئاتر همدان
نخستین جشنواره سراسری تئاتر کودک و نوجوان از ۲۹شهریور تا چهار مهر سال۱۳۷۰ و با حضور ۶گروه نمایشی از سراسر کشور در همدان برگزار شد که در زمان خود به‌عنوان حرکتی فرهنگی و هنری در سراسر کشور انعکاس بسیار خوبی داشت و تا نهمین دوره برگزاری خود تا سال۷۸ در همدان ماند. برگزاری این جشنواره در همدان در دهه۷۰، پیامدهای مثبت بسیاری داشت که از جلسات نقد و بررسی تئاترهای اجرا شده، کارگاه‌های جانبی برگزاری جشنواره، حضور هنرمندان تئاتر کودک کشور به‌عنوان مهمان، تاثیر پذیرفته بود که مشهودترین آن، اثرپذیری تربیت و پرورش استعدادهای هنری و بازیگران مطرح تئاتر در این دهه از حیات هنر نمایش کشور بود.
جشنواره تئاتر کودک در همدان در آستانه ۱۰سالگی به دلیل جابه‌جایی مدیران در اداره کل فرهنگ و ارشاد همدان و بی‌اعتنایی مدیران جدید به تئاتر، از این شهر به شهر دیگری رفت و دهمین دوره آن سال۱۳۷۹ در ارگ جدید بم برگزار شد. آنطور که هنرمندان و پیشکسوتان تئاتر همدان نقل می‌کنند، جشنواره دهم یکی از دوره‌های پربار جشنواره تئاتر کودک بوده که در این دوره، انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، نشست‌های تخصصی، با موضوع جایگاه قصه در تئاتر کودک و نوجوان برگزار کرده است. بعد از این دوره بار دیگر جشنواره به شهر دیگری رفت و دوره یازدهم در زاهدان و دوازدهم در گچساران برگزار شد. این اتفاق باعث پایین آمدن کیفیت برگزاری جشنواره شد تا جایی که دوره سیزدهم که قرار بود سال۸۲ برگزار شود، لغو و جشنواره تا سه سال پس از این به‌دنبال حامی مالی بود تا بتواند حیات پیدا کند که این اتفاق نیفتاد و جشنواره تئاتر کودک از سال۸۲ دیگر برگزار نشد. هیات‌مدیره دفتر تئاتر کودک و نوجوان مرکز هنرهای نمایشی که در آن نام چهره‌های شناخته‌شده تئاتر کودک دیده می‌شد ازجمله رضا بابک، سیدحسین فدایی‌حسین، سیدعلی کاشفی‌خوانساری، سیدصادق موسوی و عباس جهانگیریان، کار خود را به‌طور رسمی از اسفندماه سال۱۳۸۴ آغاز کرد و نخستین دستاوردهای تشکیل این دفتر، احیای جشنواره تئاتر کودک، پس از یک وقفه پنج‌ساله بود. در این دوره از جشنواره به استان همدان به‌عنوان زادگاه حیات این جشنواره پیشنهاد برگزاری داده شد که همدان به‌دلیل مشکلات مالی نتوانست این کار را انجام دهد و جشنواره به استان اصفهان رفت.
جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان برای هفدهمین دوره برگزاری مجدد به همدان و زادگاهش برگشت. در این دوره ۱۱۲اثر نمایشی از سراسر کشور به دبیرخانه این جشنواره ارسال شد که هنرمندان شهرهای همدان و تهران بیشترین متقاضیان شرکت در این جشنواره بودند. از این تعداد، ۱۲گروه نمایشی برای شرکت در هفدهمین جشنواره تئاتر کودک و نوجوان انتخاب شدند و این جشنواره در چهار بخش مسابقه بین‌المللی، مسابقه ایران، مسابقه نمایشنامه‌نویسی و بخش ویژه برگزار شد. بعد از این دوره تا مدت‌ها میزبانی پنج‌ساله برای استان همدان در برپایی این جشنواره تمدید می‌شد و جشنواره تئاتر کودک در زادگاهش تا سال‌ها زندگی کرد. پس از شیوع کرونا، دو سال جشنواره تعطیل شد و سال۱۴۰۰ با وقفه، بیست‌وهفتمین دوره جشنواره تئاتر کودک و نوجوان در همدان برگزار شد و برگزاری آن به مدت پنج سال دیگر یعنی تا سال۱۴۰۵ در همدان تمدید شد.
پیوند مبارک همدان با جشنواره تئاتر
از آنجا که زادگاه جشنواره تئاتر کودک در همدان است و این روزها همدان سودای جهانی شدن به‌واسطه تاریخ خود را دارد، به نظر می‌رسد مسئولان باید بیشتر بر کارکرد فرهنگی، گردشگری و اقتصادی جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان به میزبانی همدان توجه داشته باشند؛ چراکه اگر معتقدیم در محورهای توسعه استان همدان گردشگری تعریف شده است، باید به این مهم توجه شود که یکی از تاثیرات جشنواره تئاتر کودک و نوجوان برای همدان تقویت گردشگری فرهنگی است که با تاکید بر رویدادهای فرهنگی و بهره‌برداری از عناصر فولکلوریک بوده و همه‌ساله توانسته خیل عظیمی از گردشگران مشتاق را در قالب هنرمندان فعال در جشنواره تئاتر کودک به همدان دعوت کند. جشنواره تئاتر کودک و نوجوان که حالا جشنواره بین‌المللی و شناخته‌شده‌ای است، می‌تواند فرهنگ جامعه و مردم همدان را به دیگر جوامع و علاقه‌مندان معرفی کند و در راستای این معرفی باعث تقویت غرور و همبستگی جامعه میزبان و افزایش آستانه تحمل آنها در برابر فرهنگ‌های دیگر شود.
مسیر رشد جشنواره تئاتر کودک و نوجوان
در سال‌های برگزاری جشنواره، به‌ویژه از دهه۹۰، رشد قابل‌توجهی در زمینه درام‌نویسی، کارگردانی، بازیگری، میزانسن، نوع تبلیغات و مخاطب‌شناسی به‌وجود آمده است. تفکیک سنی گروه‌های خردسال، کودک و نوجوان باعث شده تا تولید نمایش برای این گروه‌ها به‌صورت تخصصی دنبال شده و تنها آن دسته از عناصر تئاتر بزرگسال که متناسب با کار کودک است، برای این رده سنی نیز استفاده شود. اکنون جشنواره تئاتر کودک و نوجوان یکی از حرفه‌ای‌ترین و تخصصی‌ترین جشنواره‌هاست و همه آثار آن، مختص گروه‌های سنی خردسال، کودک و نوجوان هستند.
یکی از اصلی‌ترین دلایل رشد تئاتر کودک و نوجوان در مقایسه با سینمای کودک و نوجوان این است که تولید تئاتر کودک در گونه‌های مختلف استمرار داشته است. وقتی که کاری استمرار داشته باشد، از بین آثار تولیدی، چندین کار خوب ظهور می‌کند. سینمای کودک استمرار نداشت و از همین رو متوقف شد. طبیعتا زمانی که عرضه نباشد، تماشاگران کم‌کم، آن‌گونه هنری را فراموش می‌کنند اما اگر استمرار داشته باشد، خوب و بد پالایش می‌شوند و تماشاگر با حضور و حق انتخاب خود، سینما یا تئاتر کودک و نوجوان را زنده نگه می‌دارد.
سیاست اجرایی جشنواره کودک و نوجوان این نیست که آثار تولیدی از جشنواره به اجرای عمومی برسد، بلکه برعکس، از اجرای عمومی است که آثار به جشنواره می‌رسند. به عبارتی، اینطور نیست که کاری برای جشنواره سفارش داده شده و برای اولین‌بار در آن رونمایی شود و بعدا امکانات اجرای آن برای عموم فراهم شود. همه کارهایی که به جشنواره می‌آیند، آثاری هستند که در گذشته اجرای عمومی داشته و ممکن است در جشنواره‌های مختلف هم شرکت کرده باشند و بعد متقاضی شرکت در جشنواره تئاتر کودک و نوجوان شده باشند. از این‌نظر، آثار مخاطب‌سنجی شده و بازخورد آن در رابطه با مخاطب اخذ شده و سپس انتخاب شده است.
جایگاه تئاتر دانش‌آموزی کجاست؟
پیش از این، شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوب کرده بود که تئاتر در مدارس راه‌اندازی شود و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت آموزش‌وپرورش تکلیف کرده است که آن را اجرایی کنند. این بدین معناست که باید در هر مدرسه حداقل یک معلم تئاتر وجود داشته باشد که البته اینطور نیست. کمترین فایده تئاترهای دانش‌آموزی این است که می‌تواند به دانش‌آموزان مختلف از طریق سرگرمی، مهارت‌های اجتماعی را بیاموزد و آنها را از آسیب‌های اجتماعی دور کند. پیش از این در جشنواره، بخش دانش‌آموزی بود که از مزایای آن تبادل اندیشه بین دانش‌آموزان و نسل بالاتر از آنهاست. دانش‌آموزان می‌بینند که اگر تئاتر را ادامه دهند، چه آینده‌ای خواهند داشت. فضای رقابتی جشنواره آنها را علاقه‌مند می‌کند و باعث می‌شود آنها برای سال‌های آینده با مطالعه و تمرین بیشتری در جشنواره شرکت کنند. در واقع جشنواره باعث پویایی و افزایش کیفیت آثار دانش‌آموزی می‌شود.
اقدام خوبی که استمرار نیافت
در سال‌های گذشته، همزمان با برگزاری و همسو با شعار وقت جشنواره که «کودک و حقوق اجتماعی» تعیین شده بود، از کودکان کار، کانون اصلاح و تربیت و همچنین کودکانی که دارای معلولیت‌های جسمی و ذهنی بودند، استفاده شد. جشنواره به این قبیل گروه‌ها کمک کرد تا حرف و اثرشان دیده شود؛ اثری که از کانون اصلاح و تربیت حضور داشت، مورد استقبال قرار گرفت و اجرای عمومی هم داشت. بعد از آن هم برنامه‌هایی برای پرداخت دیه بچه‌های گروه این نمایش انجام شد تا با فراهم کردن مبالغی، دیه‌ها پرداخت شده و بتوانند آزادی خود را به دست آورند. قوه قضاییه هم اعلام همکاری کرد تا در مسیر پیشگیری از بزه‌کاری قرار گرفته، نه اینکه جرم رخ داده و سپس مجرمان تنبیه شوند. در این زمینه تئاتر می‌توانست به قوه قضاییه کمک کند. این اقدام استمرار نیافت و در حد یک دوره باقی ماند.
لزوم تدوین راهبرد و نقشه‌راه برای جشنواره
مهم‌ترین ایرادی که نه‌تنها برای تئاتر کودک و نوجوان، بلکه برای همه فضای تئاتر کشورمان وجود دارد، نداشتن نقشه‌راه است. سند مکتوب و مدونی در این زمینه، چه در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و چه در سایر ارگان‌های متولی تئاتر، وجود ندارد. این امر باعث می‌شود حرکات و اقداماتی که انجام می‌شود، در مقطع خود اثرگذار باشند اما انتظارات و اهداف اصلی و بلندمدت را برآورده نکنند. ازآنجاکه نقشه‌راه مرجع وجود ندارد، افراد دیدگاه‌ها و سلایق فردی خود را در برگزاری جشنواره دخیل می‌کنند، دیدگاه‌هایی که مبتنی بر دانش و توانمندی فردی دبیرها و هیات اجرایی است و اهداف مقطعی را دنبال می‌کند. جشنواره نیازمند برنامه کلان و نقشه‌راهی است که علاوه‌بر متخصصان امر، اذهان عمومی نیز آن را ببینند و با توجه به محتویات آن، بتوانند کیفیت برگزاری جشنواره را رصد کنند. در این صورت رسانه‌ها و منتقدان براساس آن برنامه منتشرشده، می‌توانند به ارزیابی جشنواره بپردازند. این جشنواره اکنون به‌طور مقطعی، باتوجه‌به بودجه مشخص به‌صورت فردی یا گروهی برنامه‌ریزی می‌شود و اهداف بلندمدت را نمی‌تواند پیگیری کند. واقعیت این است که بخش‌های اجرایی جشنواره‌ها به دلیل درگیری‌های اجرایی که دارند فرصت کافی برای تدوین نقشه راه جامع را ندارند اما مکان‌هایی مانند پژوهشگاه‌ها می‌توانند با انجام تحقیق، برای آن برنامه ارائه دهند