آگاه: جایزه جلال آل‌احمد مهم‌ترین جایزه ادبی کشور و دربرگیرنده بخش‌های مهم ادبیات کشور است که از ابتدای تیر سال جاری با انتشار فراخوان و جمع‌آوری آثار، مطابق اساسنامه مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی آغاز به کار کرده است. تاکنون ۲۵۲۶ اثر از ۸۷۹ ناشر به دبیرخانه ارسال شده است که در چهار بخش اصلی، شامل داستان بلند و رمان، مجموعه داستان کوتاه، مستندنگاری و نقد ادبی، دسته‌بندی شده‌اند.
مروری بر بالا و پایین‌های جایزه جلال
شورای عالی انقلاب فرهنگی درنظر داشت «جایزه ملی جلال آل‌احمد با هدف ارتقای زبان و ادبیات ملی- دینی از رهگذر بزرگداشت پدیدآورندگان آثار ادبی برجسته، بدیع و پیشرو» برگزار شود. با مصوبه دیگری که حاصل نشست دیگر اعضای این شورا در آبان‌ماه ۱۳۸۵ بود، مقدمات قانونی برگزاری این جایزه بزرگ ادبی از جمله تعیین هیات امنا و ریاست این هیات تکمیل و تصمیم بر این شد که میزان جایزه ۱۱۰سکه بهار آزادی باشد و مراسم اختتامیه هرسال در سالروز تولد جلال آل‌احمد یعنی دوم آذرماه برگزار شود. مطابق نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی، خانه کتاب که موسسه‌ای غیرانتفاعی و غیردولتی است که با هدف ارائه اطلاعات در زمینه کتاب‌های منتشرشده در ایران از سال۱۳۷۲ آغاز به کار کرده است، عهده‌دار برگزاری جایزه جلال آل‌احمد شد. این موسسه نخستین دوره را در سال۱۳۸۷ در شاخه‌های داستان، مستندنگاری و تاریخ‌نگاری و نقد ادبی برگزار کرد. در این دوره آثار منتشر شده در سال‌های۱۳۸۵، ۸۶ و ۸۷ ازسوی داورانی که برای همیشه گمنام ماندند، ارزیابی شدند اما از میان ۳۵۱۷جلد کتاب، هیچ‌کدام برگزیده نشدند. درمجموع پنج اثر شایسته تقدیر اعلام شدند و ۲۵سکه بهار آزادی و لوح تقدیر به آنان تعلق گرفت.
دوره دوم که در سال۱۳۸۸ برگزار شد، هم داوران مشخص داشت و هم برگزیده‌ای در بخش مستندنگاری و تاریخ‌نگاری؛ البته بخش داستان همچنان بدون برگزیده ماند. سال۱۳۸۹، جایزه جلال نخستین دوره خود را تکرار کرد؛ داورانی نامعلوم و ۱۱۰سکه‌ای که به هیچ‌کس نرسید؛ البته اسامی هفت تن از داوران که با انتشار اسامی خود مخالفت نداشتند، در مراسم اختتامیه اعلام شد. روزبه‌روز حساسیت‌ها نسبت به برگزیده نداشتن جایزه جلال آل‌احمد و داوران گمنام آن بیشتر می‌شد. سرانجام در پاییز سال۱۳۹۰ که دوره چهارم به پایان رسید، پنج کتاب در سه بخش داستان، نقد ادبی و تاریخ‌نگاری (سه اثر به‌طور مشترک)، موفق شدند عنوان برگزیده، ۱۱۰سکه طلا و تندیس را ازآن خود کنند اما این‌بار هم اسامی آنان که آثار را به قضاوت نشسته بودند، اعلام نشد. جایزه جلال سال۹۱ داوران مشخص داشت اما باز هم برگزیده‌ای نداشت. پنجمین دوره را می‌توان پرحاشیه‌ترین دوره این جایزه دانست، دوره‌ای مملو از اعتراض و نامه‌نگاری. حتی چند روز پس از اتمام جشنواره برخی از داوران به نادیده انگاشته‌شدن تصمیم خود انتقاد کردند و نامه‌ای سرگشاده به دبیر علمی این جشنواره نوشتند. با وجود تمام حواشی دوره پنجم، آذرماه سال۹۲ نیز آنچه در دوره اول و سوم رخ داده بود، تکرار شد؛ داورانی که معرفی نشدند و برگزیده‌ای که انتخاب نشد. ۶دوره از شروع جایزه جلال گذشته بود و حواشی آن از تاثیرگذاری‌اش بیشتر بود. اختلاف نظر درمورد حضور دولت در یک جایزه ادبی، برچسب دولتی‌زدن به برگزیده‌ها، مناقشه بر سر عظمت نویسنده‌ای که این جایزه اعتبارش را مرهون نام او بود، گمنامی داوران در بیشتر دوره‌ها، میزان سکه‌ها و تاثیر آن در لرزش دست و دل داوران در انتخاب برگزیده، نامه‌نگاری‌ها و اعتراضات مختلف، میراث اصلی این ۶دوره و شاید دلیل اصلی تغییر مجریان جایزه از خانه کتاب به بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان بود.
پاییز۱۳۹۳، جایزه ادبی جلال آل‌احمد درحالی به کار خود پایان داد که مسئولیت برگزاری‌اش بر عهده بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان بود و بعد از ادغام این بنیاد با خانه کتاب بعد از دوازدهمین دوره آن، دوباره مسئول و مجری برگزاری این جایزه بر عهده خانه کتاب و ادبیات ایران نهاده شد. در هفتمین دوره از جایزه جلال، بخش تاریخ‌نگاری حذف شد اما اصلی‌ترین حاشیه باز هم به سکه‌های طلا باز می‌گشت. تصمیم بر این شد که میزان جایزه به ۳۰سکه کاهش پیدا کند که با نظرات موافق و مخالف متعددی همراه شد؛ البته این تصمیم با کمک مالی شهرداری در دوره هفتم اجرایی نشد و در دوره هشتم بود که میزان جایزه کاهش پیدا کرد. از دوره هفتم تا یازدهم این جایزه ادبی، هر دوره هم اسامی داوران اعلام و هم برگزیده انتخاب شد. با توجه به اینکه میزان جایزه ادبی جلال آل‌احمد در دوره‌های پیشین کاهش پیدا کرده بود، در چهاردهمین دوره این جایزه به پیشنهاد یاسر احمدوند، معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با تایید محمدمهدی اسماعیلی رئیس هیات‌امنای جایزه ادبی جلال آل‌احمد و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ارتقا پیدا کرد. از این رو مبلغ جایزه برگزیدگان چهاردهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد از ۱۵۰میلیون تومان در دوره‌های پیش، به ۲۵۰میلیون تومان و مبلغ جایزه شایستگان تقدیر این دوره نیز از ۳۰میلیون به ۵۰میلیون تومان افزایش یافته بود که در نهایت در دوره پیشین، یعنی دوره شانزدهم به ۴۰۰میلیون تومان برای برگزیدگان و نیز ۱۰۰میلیون تومان برای شایستگان تقدیر ارتقا یافت.
معرفی دبیر هیات علمی جایزه جلال و انتقادها
سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با صدور احکامی جداگانه مریم جلالی، مریم حسینی، محمد حنیف، بهزاد دانشگر، سارا عرفانی، کورش علیانی، محسن کاظمی، صادق کرمیار و مسعود کوثری را به‌عنوان «اعضای هیات‌علمی هفدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد» منصوب کرد. در متن احکام صادره آمده است: «نظر به پیشنهاد معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و باتوجه‌به سوابق و تجارب ارزنده شما در زمینه ادبیات داستانی به موجب این حکم، به‌عنوان «عضو هیات‌علمی هفدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد» منصوب میشوید. شایسته است براساس وظایف مندرج در آییننامه مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی درخصوص این جایزه، اقدامات مقتضی را به نحو احسن انجام دهید.» مطابق احکام صادره ازسوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، مسعود کوثری، استادیار و مدیرگروه ارتباطات دانشگاه تهران به‌عنوان دبیر علمی این جایزه منصوب شده است.
دبیر جایزه جلال آل‌احمد، گران‌ترین و معتبرترین جایزه ادبی جمهوری اسلامی به فاصله ۱۲روز تا زمان پیش‌بینی شده برای اختتامیه این جایزه (همزمان با زادروز جلال آل‌احمد) از سوی سیدعباس صالحی اما این گزینه با تمام دبیران سال‌های گذشته متفاوت است و این موضوع انتقادها و حرف‌های زیادی را به دنبال داشته است.
مسعود کوثری متولد ۱۳۴۳ در مشهد است. او پژوهشگر حوزه ارتباطات، فرهنگ، موسیقی و توسعه، استادیار و مدیر گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران است. کوثری در سال۱۳۸۳ به‌دلیل ارائه مقاله «نشانه‌شناسی موسیقی مردم‌پسند»، جایزه بهترین مقاله فرهنگی را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت کرد. این مقاله به‌عنوان یکی از مقاله‌های علمی برگزیده سال۱۳۸۳ انتخاب شد. مسئولیت‌هایی که کوثری تاکنون به عهده داشته است، به این ترتیب است: «مدیر کل پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت ارشاد»، «رییس کتابخانه دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران»، «معاون موسسه مطالعات آمریکای شمالی و اروپا»، «عضو کمیته ارتباطات و فرهنگ، شورای عالی انقلاب فرهنگی»، «معاون کمیته علوم اجتماعی و روانشناسی در دفتر تحقیقات کاربردی معاونت پژوهشی دانشگاه تهران» و «نایب‌رییس انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات». همچنین، در سوابق او عضویت در «شورای عالی سیاستگذاری و برنامه‌ریزی جشنواره‌های فرهنگی، قرآنی و رسانه‌ای»، عضویت در «شورای سیاستگذاری روابط عمومی و اطلاع‌رسانی معاونت اداری و مالی دانشکده علوم اجتماعی» دیده می‌شود. او همچنین، طی پنج سال فعالیت به‌عنوان مدیرعامل شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، کارنامه قابل دفاعی از خود به‌جا گذاشت و در آنجا موفق شد که بخش مهمی از میراث ادبیات ایران را احیا کرده و کتاب‌های چاپ قدیم این ناشر را با طرح جلد جدید به بازار روانه کند.
عبدالحسین کلانتری نیز که معاون فرهنگی وزیر ارشاد است، سابقه دانشگاهی دارد و دارای دکترای تخصصی جامعه‌شناسی، عضو هیات‌علمی و دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران است و احتمال می‌رود براساس شناخت وی از کوثری انتخاب شده است اما به زعم بسیاری از منتقدان این انتصاب، انتخابی که حداقلی‌ترین ویژگی یعنی آشنایی با ادبیات داستانی و ارتباط با جامعه داستان‌نویسان و نویسندگان خلاق و منتقدان حوزه ادبیات داستانی را نادیده گرفته است. این در حالی است که اهالی قلم، سال‌های گذشته با انتخاب مریم بصیری و گلعلی بابایی به‌دلیل فعالیت در حوزه مستندنگاری، آنها را شایسته دبیری گران‌ترین جایزه ادبیات داستانی کشور نمی‌دانستند. ناگفته نماند که مسعود کوثری پیش از این در دوره دهم یعنی در سال۱۳۹۶ نیز، از اعضای هیات‌علمی این جایزه بوده و نیز در دوره‌های گذشته در بخش‌های مختلفی از جایزه جلال آل‌احمد، داوری آثار را برعهده داشته است.
روند داوری در جایزه جلال
روند داوری در جایزه جلال در مرحله اول، انتخاب اولیه و دسته‌بندی آثار رسیده ازسوی دبیرخانه و زیر نظر هیات‌علمی صورت می‌گیرد؛ در مرحله دوم، آثار منتخب از مرحله اول، ازسوی هیات داوران، داوری می‌شود تا آثاری که نصف به‌علاوه یک رای مثبت کسب کنند به مرحله سوم بروند، اینجا و در مرحله دوم یک تبصره وجود دارد، که برگزیدگان و دبیر دوره پیشین جایزه ادبی جلال آل‌احمد می‌توانند هرکدام حداکثر سه اثر در حوزه مربوطه را به‌عنوان آثار منتخب مرحله دوم و آثار ارائه شده، پنج اثر را در هر بخش به‌عنوان نامزد برنده جایزه انتخاب می‌کنند. هیات انتخاب نهایی در هر بخش متشکل از هیات داوران آن بخش، دبیر علمی جایزه یا نماینده وی و یک نفر از اعضای هیات‌علمی به انتخاب همین هیات، اثر برگزیده را تعیین و به دبیرخانه معرفی می‌کنند تا در مراسم اهدای جوایز اعلام شود. در هر بخش تنها به یک اثر (مگر به تشخیص هیات انتخاب نهایی، به حداکثر دو اثر) جایزه داده می‌شود. آثار واجد شرایط اعضای هیات امنا، هیات‌علمی، هیات داوران و اعضای دبیرخانه در جایزه شرکت داده نمی‌شود. اعضای هیات انتخاب نهایی و هیات داوارن موظف به صیانت از رأی نهایی و اعضای هیات‌علمی موظف به صیانت از روند داوری و مصوبات هیات‌علمی هستند. جزئیات نتایج و جلسات داوری و نظر هریک از اعضا درباره هر اثر محرمانه تلقی شده و اعلام نمی‌شود.
رویکرد جایزه جلال در دوره هفدهم
مسعود کوثری، دبیر علمی جایزه ادبی جلال در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران، ضمن اشاره به اینکه یکی از حوزه‌های علاقه‌مندی و تخصصش در سال‌های متمادی، جامعه‌شناسی ادبیات بوده است، گفته است: نظریه‌های مطالعات فرهنگی از رویکردهای نوینی است که می‌توان از آن در تحلیل رمان و داستان کوتاه استفاده کرد، در سال‌های اخیر تمرکزم در نقد ادبی با این رویکرد همراه بوده است. یکی از حوزه‌های کاری ما در نظریه‌های مطالعات فرهنگی، رویکرد این نظریات در ادبیات است که به‌ویژه در دوران معاصر مرکز توجه منتقدان و پژوهشگران ادبی قرار گرفته است. در این مطالعات، پژوهشگر رابطه چند سویه ادبیات، فلسفه و جامعه شناسی را می‌کاود.
وی در پاسخ به این پرسش که نظریه‌پردازان ایرانی در این مطالعات چه جایگاهی دارند، گفت: در ایران اساتید خوبی داریم که تلاش‌هایشان در طول این سال‌ها درخورتحسین و تامل است، مانند دکترحسین پاینده، دکتر پاکتی در دانشگاه امام صادق، دکتر شعیری و دکتر فرزان سجودی که نشانه‌شناسان برتر ایرانی هستند. این پژوهشگران تلاش زیادی کردند تا بتوانند فهم ادبیات را به جامعه ایرانی نزدیک کنند و از لحاظ نقد ادبی متون جامع و کاملی را تولید و منتشر کردند. وی ادامه داد: اما مشکل اساسی در این رابطه زبان است که یک مانعی اصلی به شمار می‌رود، به این دلیل که این آثار ترجمه نشده و به زبان فارسی است و عمدتا در محدوده جغرافیایی ما باقی می‌مانند و نظریاتشان در تبادلات بین‌المللی صورت نمی‌پذیرد و به همین شکل اتفاق خوبی که در کشور شاهد آن هستیم به بازار مطالعاتی و پژوهش محور جهانی راه پیدا نمی‌کند. مسعود کوثری درباره رویکرد این دوره از جایزه جلال عنوان کرد: جایزه جلال باید زمینه‌ای را فراهم کند که کشور به‌صورت گسترده‌تر در حوزه ادبیات رو به‌سوی حوزه‌های بین‌المللی داشته باشد و در زمینه رمان، داستان کوتاه و نقد ادبی، بتواند سهم خودش را از اعتبار بین‌المللی دریافت کند. دبیر جایزه ادبی جلال درباره اینکه وضعیت ادبیات داستانی ایران را در نسبت با آثار ادبی جهان چگونه ارزیابی کرده‌اند، افزود: مسئله اساسی و اول این است که جایگاه ادبیات در دنیا به‌سرعت رو به تغییر است یعنی آن تصور پیشینی که از نویسندگان کلاسیک و کهنه‌کاری چون چارلز دیکنز، کافکا، جویس و داستایوفسکی وجود داشت و تاثیری که این بزرگان ادبی در جهان رقم زدند، به‌کلی تغییر کرده است. ورود انسان به فضای مجازی با حضور در شبکه‌های اجتماعی، فضای جدیدی را در جهان ایجاد کرده است که ادبیات در حیرت به تماشای آن نشسته است. گویا می‌خواهد ببیند سرنوشت این تلاطم‌ها سرانجام به کجا خواهد کشید؛ بنابراین فکر می‌کنم یک دوره بازبینی هم در دنیا و هم در ایران باید در موضوع ادبیات اتفاق بیفتد و نحوه مواجهه با این مسئله به خصوص در مورد رویکرد نسل جوان با آن یک مشکل اساسی است. وی در پاسخ به این پرسش که با توجه به اقبال مخاطب امروز به ناداستان، آیا در جایزه ادبی جلال هم شاهد رویکردهای نوگرایانه‌تری به این حوزه خواهیم بود، پاسخ داد: در رویداد ادبی جلال، بخش ناداستان را با عنوان مستندنگاری داریم، این رویداد شامل چهار بخش رمان، داستان بلند، داستان کوتاه نقد ادبی و مستندنگاری است و به ناداستان در این حوزه خواهیم پرداخت. کوثری با توضیح اینکه ناداستان در سرفصل‌های زیادی گسترده می‌شود، اضافه کرد: باتوجه‌به این گستردگی، توضیح درباره ناداستان بسیار است اما به‌صورت اجمالی جوانان امروز بیشتر به‌دنبال تجربه‌هایی می‌گردند که ریشه‌ای در واقعیت داشته باشد که انعکاس آن در قالب ناداستان امکانپذیر است؛ البته رویکرد در حوزه جامعه‌شناسی و سایر شاخه‌های مطالعاتی نیز قابل پایش و تامل است. رویکردی که در آن بتوان از تخیل‌های ساختگی و فانتزی ادبیات دور شویم و به جنبه‌هایی از واقعیت نزدیک شویم.
دیگر اعضای هیات‌علمی
دوره هفدهم جایزه جلال آل‌احمد
مریم حسینی
او که برای نخستین دوره، عضو هیات‌علمی جایزه جلال شده، استاد دانشگاه و عضو هیات‌علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات، زبان‌ها و تاریخ دانشگاه الزهراست و آثاری چون ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی را در کارنامه خود دارد.
محمد حنیف
حنیف، نویسنده و پژوهشگر ادبی است که در کارنامه خود نامزدی و برگزیدگی جوایز ادبی چون جلال برای کتاب با اعمال شاقه، کتاب سال و جایزه شهید غنی‌پور را در کارنامه دارد. آخرین اثر او هم رمان رختشو از نشر خط مقدم است.
صادق کرمیار
کرمیار نیز از نویسندگان مشهور ادبیات داستانی است و او را بیشتر با رمان نامیرا می‌شناسند؛ البته سابقه کارگردانی نیز در کارنامه دارد و برای رمان نامیرا نیز در سومین دوره جایزه جلال شایسته تقدیر معرفی شد.
محسن کاظمی
کاظمی هم از نویسندگان و پژوهشگران تاریخ معاصر است و از فعالان حوزه تاریخ‌نگاری و تاریخ شفاهی است. از معروف‌تری آثار وی می‌توان خاطرات عزت‌شاهی و نقاشی قهوه‌خانه را نام برد.
بهزاد دانشگر
دانشگر درحال‌حاضر مدیر دفتر ادبیات داستانی حوزه هنری است و در حوزه روایت پیشرفت نیز فعالیت می‌کند و از وی می‌توان آثاری چون تندتر از عقربه‌ها حرکت کن و دختران آفتاب را نام برد.
سارا عرفانی
عرفانی نیز مدیر مجموعه بانوی فرهنگ است که در حوزه تربیت بانوان نویسنده فعالیت می‌کند. آثاری که می‌توان از وی نام برد لبخند مسیح و پنج‌شنبه فیروزه‌ای است.
مریم جلالی
جلالی نیز که در سال‌های پیش دبیر علمی پانزدهمین جشنواره شعر فجر شد و حواشی‌ای را ایجاد کرد، این‌بار در جایزه جلال عضو هیات‌علمی شد. وی عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران است.
کوروش علیانی
علیانی نیز فعال حوزه فرهنگی است که بیشتر با عنوان کتاب متاستاز اسرائیل از نشر جام‌جم شناخته می‌شود.