آگاه: گرچه سال‌های سال است که جمعه سیاه به خرید و حراج بزرگ گره خورده اما اصل و ریشه آن به سقوط بازار طلا در ۲۴سپتامبر سال۱۸۶۹ در ایالات‌متحده که باعث هرج‌ومرج برای سرمایه‌داران وال‌استریت شد، برمی‌گردد. ریشه کلمه سیاه هم به همین رسوایی برمی‌گردد و زندگی‌های بسیاری که در این روز ویران شد؛ روزی که به‌عنوان «جمعه سیاه» یا «بلک فرایدی» ماندگار شد. چند سال بعد و در سال۱۹۶۱، پلیس فیلادلفیا جمعه ۲۹نوامبر را به‌دلیل ازدحام و ترافیک خیابان‌ها برای خرید در این شهر، جمعه سیاه نامید. به‌مرور اما وضعیت تغییر کرد و جمعه سیاه یا بلک فرایدی مفهومی یکسان را در ذهن همه شکل داد؛ «فرصتی طلایی برای خرید» یا آغاز فصل خریدهای عید کریسمس؛ روزی که فروشگاه‌ها شلوغ می‌شود و خیابان‌ها پرترافیک است. ایده بلک‌فرایدی در دهه‌های ۷۰ و ۸۰میلادی هم ادامه داشت. درواقع در این دهه‌ها بود که این کلمه بر سر زبان تمامی مردم آمریکا افتاد و خرده‌فروشان و عمده‌فروشان همه از آن سود کردند. مردم همگی در همین روز برای خرید به بازارهای مختلف می‌رفتند و برای کریسمس و سال نو خرید می‌کردند. رقابت بین فروشندگان کم‌کم شدت گرفت و اعمال تخفیف‌های عمده روز بلک‌فرایدی شروع شد. با شروع دهه۹۰ و قدم‌گذاشتن به قرن میلادی جدید، بلک‌فرایدی دیگر تنها یک رسم و یک روز برای خرید سال نو در آمریکا نبود. این عبارت در سطح جهان شناخته شد و فروشنده‌های سراسر دنیا در این روز روی اجناس خود تخفیف می‌گذاشتند تا فروش بیشتری داشته باشند.
این مناسبت در خارج از ایران از آنجا که ریشه در رسمی با قدمت و هویت شناخته‌شده دارد، هویت جاافتاده‌تر و عمومی‌تری نیز دارد. یعنی اینکه برپایی آن در یک فروشگاه بسیار کوچک نیز اعتبار و رسمیت دارد. در ایران اما ازآنجا که فرهنگی وارداتی است و خودبه‌خود وابستگی‌ای با مفاهیم و ویژگی‌های فرهنگی متمول و به اصطلاح لاکچری دارد، در ذهن مخاطب ایرانی با فضاها و فروشگاه‌های اینچنینی شناخته می‌شود. در واقع، تخفیف بلک‌فرایدی در فروشگاه‌های کوچک‌تر برای ما معنای خاصی ندارد. این در حالی است که نزدیک به عید نوروز در اسفندماه، از تمام فروشنده‌های بزرگ و کوچک توقع تخفیف‌های قابل‌توجه داریم.
جمعه سیاه، بلاتکلیف در تقویم خورشیدی
یکی از دلایل وصله ناجور بودن این مناسبت در ایران، همین است که منطق آن با منطق تقویم ما جور درنمی‌آید؛ یعنی جمعه آخر نوامبر برای کشورهایی که گاه‌شماری میلادی را برگزیده‌اند، همان دم عید ماست که نیازمند خریدند و تخفیف‌های قابل‌توجه در این روز برایشان فرصت مطلوبی است اما در کشور ما، این مناسبت حدود چهار ماه با نوروز فاصله دارد و زمان باارزشی برای خرید عموم مردم نیست. اگرچه در سال‌های اخیر، مردم برای این مناسبت برنامه‌ریزی می‌کنند تا خریدهای زمستانی‌شان را در آن انجام دهند اما باز هم خرید پرشوری نخواهد بود؛ البته دلایل دیگری هم دارد که در ادامه به آن اشاره می‌شود.
منطق اقتصادی و فربه شدن فروشگاه‌های بزرگ اینترنتی
با اطمینان می‌توان گفت ورود مناسبت‌های تقویم میلادی و فرهنگ‌های غربی به ایران، چه جمعه سیاه که بنایش بر خرید است و چه مناسبت‌های دیگر، اساس و مبنایی قوی برپایه اقتصاد و بازار دارند. کارکرد وابستگی اقتصادی اینطور است که حتی اگر افراد نیازی به خرید در این تاریخ نداشته باشند، عرضه‌کننده‌ها با ارائه تخفیف‌های وسوسه‌کننده، آنها را تشویق و وادار به خریدهای هیجانی کنند. این مورد می‌تواند تبدیل به عادت شود و در سال‌های بعد نیز برای افراد تکرار شود، حتی اگر منطقی نداشته باشد.
از طرف دیگر، وارد شدن جمعه سیاه به فرهنگ ما، بر بستر اینترنت و وابسته به آن شکل گرفت. در واقع این مفهوم فرهنگی-اقتصادی برای ما پیوندی با اینترنت دارد؛ برای همین است که به‌طور معمول با خرده‌فروشی‌های کوچک در خیابان‌ها ارتباط کمی دارد و وابسته به فروشگاه‌های آنلاین و بزرگ است. مصرف‌کنندگان فرهنگ غرب به‌طور عمده، همان مصرف‌کنندگان اینترنت هستند که عمده تبادل فرهنگی‌شان را در این فضا شکل داده‌اند. این موضوع، کار را برای تبلیغ در این فضا بسیار ساده می‌کند؛ مخاطب هدف روشن است و راه ارتباطی او نیز هموار است.
همین امر موجب می‌شود عرضه‌کنندگان اصلی تخفیف در این روز، فروشگاه‌های اینترنتی بزرگ باشند؛ چراکه با دسترسی آسان مخاطب به جهانی از کالا که حالا در معرض تخفیف و کاهش قیمت قرار گرفته‌اند، همه چیز را برای او آسان می‌کنند؛ درنهایت، این روند موجب فراموشی و رکود هرچه بیشتر خرده‌فروشان و فروشگاه‌های کوچک‌تری می‌شود که شعبه اینترنتی ندارند.
علاوه بر این، ورودی اقتصادی دیگری که برای برپایی جمعه سیاه در ایران ایجاد شده است، تورهای گردشگری جمعه سیاه است. این کلمه، حالا کلیدواژه‌ای است که با جست‌وجوی آن در اینترنت می‌توانید تورهای اینچنینی را که فقط با هدف خرید از کشورهای همسایه برگزار می‌شوند ببینید. این تورها به‌طور عمده به مقصد شهر استانبول در کشور ترکیه است و از حدود کف قیمتی ۱۳میلیون تومان به بالا شروع می‌شود. قیمت این تورها نیز در روزهای مربوط به بلک‌فرایدی به‌علت تقاضایی که وجود دارد، نسبت‌به روزهای قبل از آن، گران‌تر می‌شود.
سردمداران تخفیف جمعه سیاه
میانگین جهانی تخفیف در نظر گرفته‌شده برای روز بلک فرایدی در جهان، ۵۵درصد است و بیشترین تخفیف را فروشگاه‌های آمریکایی می‌دهند که در روز جمعه سیاه ۶۸درصد قیمت‌ها را پایین می‌آورند. کانادا با حدود ۶۶درصد و انگلستان با حدود ۶۲درصد، دیگر کشورهایی هستند که بیشترین تخفیف را در بلک‌فرایدی ارائه می‌دهند. تخفیف بلک‌فرایدی در ایران براساس چیزی که خود شرکت‌ها با افتخار در کارنامه عملکردشان گزارش می‌دهند، اعداد عجیب و باورنکردنی‌ای است.
البته که جمعه سیاه در کشورهای غربی و حجم خریداران فروشگاه‌ها و ازدحام آنها گاهی مصیبت هم به همراه داشته است. تاجایی‌که گفته می‌شود در سال۲۰۱۰ در فروشگاه زنجیره‌ای والمارت درگیری‌های خریداران به کشته شدن ۱۰نفر و مصدوم شدن ۱۱۱نفر منجر شده است. پیش از آن و در سال ۲۰۰۸هم یک نگهبان فروشگاه والمارت زیر پای هجوم بیش از دوهزار نفر به‌دلیل خفگی جان سپرد و یک زن باردار نیز مصدوم شد.
تجربه‌های جمعه سیاه ایرانی
در بلک‌فرایدی سال گذشته، یکی از معروف‌ترین فروشگاه‌های آنلاین ایران ادعا کرد یک دستگاه پلی استیشن را با تخفیف ۹۹درصدی می‌فروشد، به شرط اینکه کاربران کد تخفیف مخصوصی که در گالری عکس محصولات مخفی‌شده را پیدا کنند. درنهایت با ردشدن تمامی عکس‌ها، تکلیف این تخفیف مشخص نشد. همچنین یک سایت معروف فروش محصولات آرایشی بهداشتی، در شبکه‌های اجتماعی با انتشار یک بنر تبلیغاتی ادعا کرد در تخفیف بلک‌فرایدی یک مجموعه آرایشی گران‌قیمت را به تخفیفی قابل‌توجه می‌فروشد. یک دقیقه پس از پایان شمارش معکوس، صفحه‌ای پاپ‌آپ باز شد و به مراجعه‌کنندگان اطلاع داد که موجودی کالا به پایان رسیده است. مراجعه‌کنندگانی که موفق به دیدن این پیام نشدند، تنها بازدید سایت را بالا برده و با جست‌وجو و ماندن در وبسایت فروشگاه، به بخش فنی و مارکتینگ سایت کمک کردند تا رتبه و اعتبار خود را نزد موتور جست‌وجوی گوگل افزایش دهد. کاربری در شبکه اجتماعی توییتر نوشته، بلک‌فرایدی امسال ۲۷کالا با تخفیف بیش از ۵۰درصد را به سبد خرید خود در یک فروشگاه اینترنتی وارد کرده ولی قبل از نهایی کردن سفارش و پرداخت، قیمت آنها را یکی یکی در چند فروشگاه اینترنتی دیگر مقایسه کرده و با همین روش موفق شده ۲۶کالا را بدون تخفیف، با قیمت کمتر پیدا کند. درنهایت سبد خرید این کاربر به یک عدد تقلیل پیدا کرده و هزینه ارسال آن یکی هم از قیمت خود محصول بیشتر بوده است. این فضا به لطف به‌اشتراک‌گذاری تجربه‌های شخصی کاربران که با عکس‌های آنها مستند و واقعی‌تر نیز می‌شود، در فضای مجازی جریانی به راه انداخته است که به‌خوبی واقعیت تخفیف‌های اینچنینی داخلی را نشان داده اثر تبلیغات جعلی و دروغین را تا حدی خنثی می‌کند. اگر چرخی در شبکه اجتماعی ایکس فارسی بزنید، موارد مشابه بسیاری پیدا خواهید کرد که به شما کمک می‌کند تا بهتر واقعیت اقتصادی این مناسبت را در ایران دریابید و در نهایت خرید بهتری داشته باشید.