آگاه: آنچه از ابتدای اهدای این جایزه برای سال‌های زیادی توجه بسیاری را جلب کرده و جنجال‌هایی را آفریده است، جهت‌گیری‌های سیاسی و فرهنگی و برخی اشتباهاتی است که با اهدای این جایزه به یک شخص، تقویت و مطرح می‌شود. به همین دلیل، جایزه نوبل به‌ویژه در بخش ادبیات و صلح در چندین دوره مورد انتقاد و اعتراض بسیاری از مردم و حتی دولت‌ها قرار گرفته است اما بیش از همه، اهدای جایزه با برخی سوگیری‌های غیرانسانی یا غیرمنصفانه در بیش از یک قرن برپایی این جایزه، مورد انتقاد و اعتراض قرار گرفته است. در این گزارش با مرور ادوار جایزه نوبل ادبی به برخی از جنجال‌ها و سوگیری‌های آشکار در انتخاب برگزیده این جایزه می‌پردازیم.
دسته‌بندی جایزه نوبل به این ترتیب است: صلح، ادبیات، فیزیک، شیمی، پزشکی. جوایز نوبل در پنج دسته مجزا اعطا می‌شود که هر کدام حوزه متفاوتی از دستاوردها و تلاش‌های بشری را نشان می‌دهند. در سال۱۹۶۸ بانک مرکزی سوئد جایزه نوبل ششم را برای حوزه اقتصاد در نظر گرفت که البته خانواده نوبل آن را به رسمیت نمی‌شناسند. پنج جایزه نوبل ازسوی کشور سوئد به برندگان اهدا می‌شوند، به‌جز جایزه صلح نوبل که به اصرار آقای نوبل و به‌دلیل نامشخص، مسئولیتش برعهده کشور نروژ قرار دارد.
جایزه نوبل ادبیات به نویسندگان، شاعران و نمایشنامه‌نویسانی اهدا می‌شود که آثار ادبی آنها شایستگی هنری استثنایی و بینش عمیق درمورد وضعیت انسانی را نشان داده باشند. این جایزه، از هرگونه کمک به دنیای ادبیات که از مرزهای ملی فراتر رفته و میراث فرهنگی جهانی را غنی کند، قدردانی می‌کند. از برندگان برجسته این جایزه می‌توان به ویلیام فاکنر، گابریل گارسیا مارکز و تونی موریسون اشاره کرد که شهرت آثارشان همچنان در بین خوانندگان در سراسر جهان طنین‌انداز است.
تعداد جوایز نوبل ادبیات
از سال۱۹۰۱ تاکنون ۱۲۱جایزه نوبل در ادبیات اعطا شده است. این جایزه در هفت سال به هیچ‌کس تعلق نگرفت: در سال‌های۱۹۱۴، ۱۹۱۸، ۱۹۳۵، ۱۹۴۰، ۱۹۴۱، ۱۹۴۲ و ۱۹۴۳. چرا در آن سال‌ها جوایز ادبی تعلق نمی‌گرفت؟ در اساسنامه بنیاد نوبل آمده است: «اگر هیچ‌یک از آثار مورد بررسی اهمیت مندرج در بند اول را نداشته باشد، پول جایزه تا سال بعد ذخیره می‌شود. اگر حتی در آن زمان نیز جایزه قابل اعطا نباشد، این مبلغ به وجوه محدود بنیاد اضافه می‌شود.» همچنین، در طول جنگ جهانی اول و دوم، جوایز نوبل کمتری اهدا شد.
همچنین، جایزه نوبل ادبیات تنها در پنج نوبت، یعنی سال‌های ۱۹۰۴، ۱۹۱۷، ۱۹۶۶ و ۱۹۷۴بین دو برنده تقسیم شده است. به اشتراک گذاشتن جایزه نوبل پدیده رایج‌تری در سایر دسته‌های جایزه نوبل است.
چرا جایزه نوبل بحث‌برانگیز است؟
تمایز جایزه نوبل ادبیات نسبت‌به دیگر جوایز ادبی شناخته‌شده و معتبر جهان چیست؟ چرا این جایزه بیش از دیگر جوایز مورد نقد و جنجال قرار می‌گیرد؟ یکی از عمده‌ترین تفاوت‌های این جایزه جهانی با دیگر جوایز ادبی در این است که جوایز دیگر همگی دایره محدود یا کوچک‌تری را برای انتخاب برگزیدگانشان در اختیار دارند؛ به‌عنوان مثال، پولیتزر مختص آثار آمریکایی است و از سال۱۹۱۷ هر سال به روزنامه‌نگاران، نویسندگان و موسیقی‌دانان اهدا شده است، جایزه بوکر از سال۱۹۶۹ کار خود را آغاز کرده و متعلق به کتاب‌هایی است که به زبان انگلیسی نوشته شده‌اند یا گنکور که یکی از معتبرترین جایزه‌های جهان است، معیار خوبی برای خواندن آثار درخشان فرانسوی به‌شمار می‌رود. به همین دلیل است که این جایزه در بسیاری از موارد بسیار اتفاقی و شانسی به کسی تعلق گرفته و در بسیاری از موارد نیز درگیر رویکردهای سوگیرانه شده است. این جایزه از ابتدای قرن میلادی گذشته تاکنون، بیش از هر جایزه دیگری جنجال ایجاد کرده است. با این حال، وقتی صحبت از ادبیات به میان می‌آید، این احتمال وجود دارد که تعداد زیادی از مردم آثار نویسندگانی را که هر سال ازسوی آکادمی سوئد برای جوایز معتبر موردتوجه قرار می‌گیرند، مطالعه کرده باشند.
حتی بیشتر به این دلیل که جایزه نوبل به یک اثر تعلق نمی‌گیرد، بلکه به مجموعه آثار یک نویسنده تعلق می‌گیرد. شاید به همین دلیل است که جایزه نوبل ادبیات بیشترین تعداد بحث و جدل را دارد که جوایز نوبل را در هر دسته‌ای مخدوش کرده است. در ادامه به برخی از جنجال‌برانگیزترین ادوار این جایزه در رشته ادبیات اشاره می‌کنیم:
۲۰۱۰: ماریو بارگاس یوسا
وقتی به بارگاس یوسا فکر می‌کنید بیشتر به عقاید سیاسی او فکر می‌کنید تا کتابش. این نویسنده پرویی که برخی او را «پادشاه جنجال‌ها» می‌نامند، به‌طور قطع یکی از مهم‌ترین رمان‌نویسان و مقاله‌نویسان آمریکای لاتین است. با این حال، او نویسنده‌ای است که تعهد اولیه خود به سوسیالیسم را برای سیاست جناح راست کنار گذاشت و در سال۱۹۹۰ به‌عنوان رییس‌جمهور پرو انتخاب شد. برای بسیاری، پیروزی او یک انتخاب بحث‌برانگیز آکادمی سوئد بود.
۲۰۱۶: باب دیلن
وقتی آکادمی سوئد اعلام کرد که برنده جایزه نوبل ادبیات سال۲۰۱۶ خواننده و ترانه‌سرای آمریکایی، باب دیلن است، مردم با سردرگمی کامل واکنش نشان دادند: آیا دیلن اصلا یک رمان‌نویس است؟ خود دیلن در پاسخ به این اعلامیه سکوت کرد و برای گرفتن جایزه حاضر نشد. اگرچه دیلن اشعار و ترانه‌های زیبایی سروده است و به نحوی انقلابی در موسیقی آمریکایی را رقم زده است، به نظر می‌رسید او به‌سختی جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد. حتی طرفداران او نیز از انتخاب آکادمی سوئد متحیر شدند.
«هاری کونزرو»، داستان‌نویس و روزنامه‌نگار هندی‌ـ‌انگلیسی واکنش تندی به این قضیه داشته و نوشته بود: از زمانی که به «اوباما» به‌خاطر «بوش» نبودن جایزه دادند، این ضعیف‌ترین جایزه نوبل بود. رابعه علامدین، رمان‌نویس لبنانی، برنده شدن جایزه نوبل ادبیات دیلن را با اعطای سه‌ستاره میشلین به خانم فیلدز - یک فروشگاه زنجیره‌ای آمریکایی که کلوچه می‌فروشد - مقایسه کرد.
* تصویر مربوط به جنبش مادران سوگوار بوسنیایی است که علیه انتخاب نویسنده آلمانی اعتراض کردند
۲۰۱۹: نوبل ادبیات برای حامی نسل‌کشی مسلمانان بوسنی
شاید یکی از جنجالی‌ترین و بحث‌برانگیزترین جوایز ادبیات در دوره‌ای بود که به نویسنده اتریشی، پیتر هانتکه که از منکران شناخته‌شده نسل‌کشی بوسنی در طول جنگ در بالکان در دهه۱۹۹۰ و از حامیان نزدیک رییس‌جمهوری سابق صربستان، اسلوبودان میلوشویچ بود، تعلق گرفت. صدها نفر در خارج از مراسم در سوئد تظاهرات کردند و تقریبا ۶۰هزارنفر با امضای طوماری از آکادمی سوئد خواستند تا جایزه را لغو کند. مهم‌تر از همه، دولت‌های بوسنی و هرزگوین، کوزوو و ترکیه به‌طور رسمی این جایزه را محکوم کردند، درحالی‌که سفرای آلبانی، بوسنی، کرواسی، کوزوو، مقدونیه شمالی و ترکیه مراسم اهدای جایزه را تحریم کردند.
اسلاوی ژیژک، فیلسوف، نظریه‌پرداز و جامعه‌شناس اسلوونیایی و از منتقدان سرسخت هانتکه دراین‌باره گفته بود: هانتکه در سال۲۰۱۴ خواستار عدم برگزاری و برانداخته شدن جایزه نوبل ادبیات شد و گفت این جایزه موجب تقدیس کاذب ادبیات می‌شود. اعتقادی که او داشت امروز به اثبات رسید. کسی که از جنایات جنگی دفاع می‌کرد حالا نوبل ادبیات دریافت کرده درحالی‌که سوئد کاملا در ترور شخصیت قهرمان زمان یعنی جولیان آسانژ مشارکت کرد؛ واکنش ما باید اینگونه باشد: نوبل ادبیات را به هانتکه ندهید.
۱۹۰۲-۱۹۰۶: لئو تولستوی
گفته می‌شود، لئو تولستوی هر سال امید خود را برای بردن یک جایزه بزرگ در رشته خود نگه می‌داشت اما هرگز به این آرزو نرسید. تولستوی که یکی از بهترین نویسندگانی است که تابه‌حال جهان به خودش دیده است و یکی از استادان ادبیات روسیه محسوب می‌شود، سخت تلاش کرد تا او را به رسمیت بشناسند و برخی از طولانی‌ترین آثار نوشته‌شده و نیز بعضی از بهترین‌ها را نوشت. بسیاری گفته‌اند که آکادمی سوئد به‌دلیل تاریخ دشوار و خصمانه بین سوئد و روسیه هرگز به تولستوی جایزه نداد. آنچه مسلم است این است که تولستوی در سال۱۹۱۰ درگذشت، بدون اینکه هرگز این تقدیر بسیار معتبر را دریافت کند. با این‌حال او در نوبل نگرفتن با جمع خوبی اشتراک دارد: نویسندگان مشهور جهانی، مانند جیمز جویس، جورج اورول، گراهام گرین، مارک تواین و بسیاری دیگر هرگز این جایزه را دریافت نکردند.
جایزه نوبل ادبیات امسال نیز نام‌های مطرح‌شده‌ای را در میان نامزدها داشت؛ ازجمله برگزیدگانی که انتظار می‌رفت برنده شوند عبارت‌اند از: هاروکی موراکامی، نویسنده محبوب ژاپنی، چیماماندا نگزی آدیچی نیجریه‌ای و سلمان رشدی آمریکایی انگلیسی‌تبار هندی‌الاصل که به‌علت ضد دین بودن آثارش مورد نفرت بسیاری از مسلمان‌هاست.
تاخیر در اهدای نوبل ادبیات
نوبل ادبیات در سال۲۰۱۹ با جنجال سوءاستفاده جنسی و استعفاهای پی‌درپی همراه شد. برای همین در سال بعد، دو جایزه نوبل ادبیات اهدا شد. این اتفاق انتقادها و جنجال‌های بسیاری را در پی داشت و صحبت‌های بسیاری از تعطیلی این جایزه ادبی به میان آمد.
ردپای شفاف تبعیض‌های جنسیتی و نژادی در پی ادوار نوبل
نوبل و تنوع جنسیتی آمارها در این زمینه چندان دلچسب نیست. زنان معدودی در طول تاریخ به جایزه نوبل رسیده‌اند. «دانا استریکلند» که در سال‌های گذشته نوبل فیزیک را دریافت کرد، به انتخاب ۵۴ساله مردان در این حوزه پایان داد. او سومین زنی بود که نوبل فیزیک گرفت. علاوه‌براین، تاکنون تنها پنج زن جایزه نوبل شیمی را به دست آورده‌اند و در حوزه اقتصاد هم تنها یک زن به نام «الینور اوستروم» لایق این جایزه دانسته شده است. همچنین، از سال۱۹۶۹ فقط سه زن به دریافت جایزه نوبل فیزیک مفتخر شده‌اند؛ البته می‌گویند دلیل تعداد پایین زنان در این آمار، اهدای جایزه به دانشمندان در سال‌های پایانی عمر کاری آنهاست.
آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی هم که در چند دهه پیش به زنان بهای زیادی نمی‌دادند. طی سال‌های اخیر، سن برندگان درحال افزایش بوده است. بین سال‌های ۱۹۳۱ و ۱۹۴۰ میانگین سن برندگان نوبل فیزیک ۴۱سال بود ولی این رقم در دهه جاری به ۶۸سال رسیده است.
بدتر اینکه، سوگیری واضحی درباره انتخاب دانشمندان غربی هم دیده می‌شود. از سال۱۹۰۱ بیش از ۸۱درصد برندگان نوبل اهل آمریکا، کانادا یا اروپای غربی بوده‌اند. قاره آفریقا کمترین برندگان نوبل را داشته است، یعنی فقط ۱۷نفر که ۱۰نفر آنها اهل آفریقای جنوبی بوده‌اند. جالب است برای مقایسه بدانید که تعداد برندگان نوبل با اسم کوچک «جان» از تعداد کل برندگان قاره آفریقا بیشتر است.
رشته اشتباهات نوبل صلح
یکی از فاحش‌ترین اشتباهات در اهدای جایزه نوبل، نوبل پزشکی سال۱۹۲۶ بود که به‌خاطر «کشف Spiroptera carcinoma» به ژوهانس فیبیگر رسید. فیبیگر یک کرم انگلی کوچک را به‌عنوان عامل سرطان معده در موش کشف کرد اما بعد مشخص شد این حیوان به خاطر کمبود ویتامین «آ» دچار مشکلات پوستی بوده است. کشف او را «بزرگ‌ترین دستاورد در حوزه طب تجربی» نامیدند اما بعدها به «بزرگ‌ترین اشتباه موسسه کارولینسکا» معروف شد.
انتخاب بحث‌برانگیز دیگری در سال۱۹۴۹ و نوبل پزشکی رخ داد، جایزه‌ای که به آنتونیو اگاس مونیس، عصب‌شناس پرتغالی اختصاص یافت. او روشی برای لوبوتومی مغز توسعه داد ولی بعد این عمل خطرناک به‌طور کامل ممنوع شد اما مشکل اینجاست که تا آن زمان ده‌ها هزارنفر تحت این عمل جراحی قرار گرفته بودند.
نیلز گوستاف دالن، فیزیکدان سوئدی در سال۱۹۱۲ به‌خاطر ابداع دریچه‌های خودکار برای فانوس دریایی جایزه نوبل فیزیک را دریافت کرد. سیستم ابداعی او، چراغ فانوس دریایی را با بالاآمدن خورشید خاموش می‌کرد. دریافت نوبل برای این موضوع کم‌اهمیت، آن هم در سالی که اینشتین نظریه نسبیت عام را مطرح کرده بود، تصمیم عجیبی بود!
با این حال، جایزه صلح را می‌توان عجیب‌ترین و بحث‌برانگیزترین جایزه نوبل دانست. باراک اوباما، رییس‌جمهور اسبق آمریکا، تنها ۱۲روز بعد از حضور در کاخ سفید، جایزه صلح نوبل را دریافت کرد.
آنگ سان سو چی، سیاستمدار میانماری نوبل صلح۱۹۹۱ را دریافت کرد اما هیچ‌کاری برای جلوگیری از کشتار مسلمانان روهینگیایی انجام نداد.
ماهاتما گاندی پنج‌بار نامزد دریافت جایزه صلح شد اما هیچگاه این جایزه را دریافت نکرد. کمیته نوبل در سال۲۰۰۶، اعطا نکردن جایزه صلح به گاندی را بزرگ‌ترین غفلت خود در تاریخ ۱۰۶ساله اعلام کرد.
زمانی که هنری کیسینجر، وزیر خارجه آمریکا در سال۱۹۷۳ نوبل صلح را دریافت کرد، دو نفر از اعضای نروژی کمیته نوبل به نشانه اعتراض، استعفا دادند. کیسینجر فردی بود که هنگام مذاکرات صلح، دستور بمباران هانوی را داد.
انتخاب هارالد تسور هاوزن، دانشمند آلمانی برای نوبل پزشکی سال۲۰۰۸ هم تحت‌تاثیر فساد شرکت داروسازی AstraZeneca قرار گرفت.