آگاه: استان فارس به‌عنوان پایتخت حکومت ۴۰۰ساله ساسانیان، آثار تاریخی بسیاری را از آن دوران در خود جای داده است. در سال۲۰۱۸ برخی از سایت‌های باستان‌شناسی این منطقه با عنوان «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانیان» یا «منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این مجموعه که شامل شهر، سازه‌های معماری و سنگ‌نگاره‌ها می‌شود، متعلق به سال‌های مختلف حکومت ساسانی از ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی است. قلعه دختر فیروزآباد یکی از هشت اثر به ثبت رسیده در این مجموعه محسوب می‌شود.
قلعه دختر فیروزآباد، دژی دفاعی است که ازسوی بنیان‌گذار سلسله ساسانی به جهت حفاظت از اولین پایتخت این حکومت بنا شده است. این قلعه از جاهای دیدنی فیروزآباد محسوب می‌شود که در نزدیکی شهر فیروزآباد امروزی قرار دارد. بنای قلعه دختر در ۲ اسفند سال ۱۳۱۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. با ما همراه باشید تا با این اثر تاریخی بیشتر آشنا شوید.
فیروزآباد، مرکز شهرستانی به همین نام در استان فارس، واقع در ۱۱۰کیلومتری جنوب شیراز است. قلعه دختر فیروزآباد با قدمتی از اوایل قرن سوم میلادی است که در شمال این شهر و در دامنه کوهی مشرف به جاده فیروزآباد به کوار قرار دارد. این بنا با هدف حفاظت از شهر تاریخی گور (فیروزآباد فعلی)، پایتخت ساسانیان بنا شد و در نزدیکی نقش برجسته‌های دره تنگاب قرار دارد.
قلعه دختر با هدف دفاع از این شهر در برابر آخرین پادشاه اشکانی، بالای کوه و در فاصله ۱۰کیلومتری از فیروزآباد بنا شد. این قلعه در فاصله ۱۴٫۵کیلومتری (۱۵دقیقه با ماشین) از شهر تاریخی گور قرار دارد.قلعه دختر در دوره ساسانی برای محافظت از شهری بنا شد که شهر «گور»، «اردشیر خوره» یا «فر اردشیر» نام داشت و امروزه آن را با نام «شهر باستانی فیروزآباد» می‌شناسند.شهر فیروزآباد در دشتی به همین نام قرار داشت؛ دشتی که به‌واسطه ویژگی‌های جغرافیایی خود دسترسی آسانی نداشت و به‌دلیل کوه‌های بلند و ساختار صخره‌ای پیرامون، نوعی حفاظ طبیعی داشت. این ویژگی و نزدیکی به رودخانه‌ها، توجه پادشاه را به خود جلب می‌کرد. شواهد حاکی از آن است که قرن‌ها پیش از حکومت ساسانیان، پادشاهان هخامنشی در این منطقه شهری پررونق با حصارهای محکم داشتند. اسکندر مقدونی در زمان حمله به ایران، وقتی راهی برای نفوذ به این شهر نیافت، با هدایت جریان رودخانه آن را غرق در آب کرد. در دوره اشکانیان از رونق و شهرت شهر گور و این منطقه کاسته شد تا در زمان ساسانیان و پس از پیروزی اردشیر بابکان بر اردوان پنجم، شهر باستانی فیروزآباد یا اردشیرخوره دوباره آباد شد و شکوهی دوچندان یافت.
قلعه دختر فیروزآباد دژی است که به دست اردشیر بابکان ساخته شد تا از پایتخت اولیه آنها، اردشیرخوره محافظت کند. او این شهر را پس از تصرف کرمان و اصفهان بنا کرد. قلعه دختر مانعی برای عبور دشمنان از دره تنگاب و رسیدن به این شهر بود و در سال۲۲۴ پس از میلاد در زمان درگیری وی با پادشاه آخر اشکانیان، اردوان پنجم (اشک سی‌ام) بنا شد.در زمان ساسانیان ستایش و پرستش آناهیتا رواج داشت. آناهیتا یکی از ایزدبانوان ایرانی است که در آیین زرتشتی به‌عنوان الهه آب‌ها شناخته می‌شود. براساس پژوهش‌های تاریخی، پدربزرگ اردشیر بابکان از روحانیان برجسته معبد آناهیتا در شهر باستانی دارابگرد بود و در ادامه نیز شاپور ساسانی سرپرستی معبد آناهیتا را به عهده داشتند.آناهیتا نماد پاکی و تجسم دختری معصوم و نجیب بود. به همین جهت بسیاری نسبت دادن این قلعه به دختر را متاثر از آیین پرستش آناهیتا و اهمیت این الهه در دوران ساسانیان می‌دانند. بر اساس برخی روایت‌های دیگر، نام‌گذاری قلعه دختر به ویژگی‌های آناهیتا، خدای آب‌ها اشاره دارد. مسیر دسترسی دشوار به این قلعه و دست‌نیافتنی بودن آن به برخی صفات الهه آناهیتا بی‌مانند نیست؛ این الهه به معصومیت، دست‌نیافتنی بودن و تسخیرناپذیری مشهور است.استحکامات قلعه دختر فیروزآباد با بیش از ۲,۰۰۰مترمربع زیربنا، از بخش‌های پایین دره تنگاب آغاز و تا بالاترین نقطه کوه کشیده شده است. بنای اصلی این قلعه در بالاترین نقطه کوه قرار دارد و با مصالحی همچون گچ و لاشه‌سنگ ساخته شده است. دیوارهای اطراف قلعه دختر بر اساس فراز و فرود طبیعی کوه و روی صخره‌های شیب‌دار قرار دارند. به نظر می‌رسد این کمربند دفاعی ارتفاعی در حدود ۶ یا هفت متر داشته است.
قلعه دختر فیروزآباد به‌واسطه محصور شدن با صخره‌های کوهستانی مرتفع از سه جهت شمال، غرب و جنوب نفودناپذیر بوده است. از سمت شرق با فاصله یک کیلومتر بقایای دیوار سنگی مستحکمی دیده می‌شود که مانع نفوذ افراد از این سمت می‌شد. روی تمام صخره‌های اطراف نیز برج‌های دیده‌بانی به جهت محافظت از بنای مرکزی در نظر گرفته بودند و تنها راه ورودی به دژ، پلکانی در جنوب قلعه بوده که همچنان پابرجاست.در قسمتی از قلعه دختر فیروزآباد دهانه غاری دیده می‌شود که براساس کاوش‌ها، راه ارتباطی مخفی به شهر اردشیرخوره (شهر باستانی گور) بوده است. از این راه ارتباطی در گذشته برای رساندن نیروی انسانی و موادغذایی به قلعه در زمان حمله دشمن استفاده می‌شد.بنای اصلی قلعه دختر فیروزآباد که بخش مسکونی و سلطنتی آن محسوب می‌شود، در سه سطح و به‌صورت سه ساختمان پلکانی طراحی شده است. این بنا با ۱۲۰متر طول و ۴۰متر عرض، فرمی مستطیلی دارد. هرکدام از این سه بخش، معماری ویژه‌ای دارند و با پلکانی مارپیچ به سایر بخش‌ها متصل می‌شوند. در بالاترین بخش و قسمت انتهایی کاخ، آثاری از ایوانی باشکوه و تالاری دیده می‌شود که روی آن بقایای گنبدی باقی مانده است.
قلعه دختر فیروزآباد از بخش‌های مختلفی همچون تالار، ایوان، اتاق‌های تودرتو، برج دیده‌بانی، راهرو، مخزن آب، حیاط مرکزی و پلکان مارپیچ ساخته شده است. این قلعه برای اولین‌بار زیر نظر پژوهشگرانی از سوئیس و سازمان یونسکو مورد بررسی قرار گرفت و بعدتر، به‌دلیل آسیب‌های جدی ناشی از زلزله، ازسوی سازمان میراث فرهنگی مرمت شد. متاسفانه امروز بخش زیادی از اتاق‌ها، راهروها و دیوارها از بین رفته و به‌دلیل فشاری که طاق بر آنها وارد کرده است، دچار آسیب‌های جدی شده‌اند.
در طراحی گنبد قلعه دختر از معماری ویژه‌ای استفاده شده است که از آن با نام «سه کنج» یا «فیلگوش» یاد می‌شود. معماران رومی برای قراردادن سقفی گنبدی‌شکل روی بنایی مربع‌شکل از تکنیک‌های دیگری استفاده می‌کردند. آنها از چهار گوشه بنا آجرها را به‌صورت تدریجی جلوتر می‌آوردند تا شکلی مدور ایجاد کنند اما در معماری گنبد قلعه دختر از تکنیک گوشه‌سازی برای تغییر مقطع چهارگوش دیوارها به گرد استفاده شده است. در این تکنیک مقطع مربع یا مستطیلی به مقطعی بیضی‌شکل نزدیک و زمینه شکل‌گیری گنبد دایره‌ای‌شکل فراهم می‌شود.
۲۱ آذر ۱۴۰۳ - ۱۱:۲۶
قلعه دختر فیروزآباد، دژی دفاعی است که توسط بنیان‌گذار سلسله ساسانی به جهت حفاظت از اولین پایتخت این حکومت بنا شده است. این قلعه از جاهای دیدنی فیروزآباد محسوب می‌شود که در نزدیکی شهر فیروزآباد امروزی قرار دارد.