آگاه: با توجه به نزدیک شدن به هفته و روز پژوهش، به نظر شما چرا در کشور ما و به‌خصوص در بخش دولتی، آن‌طور که باید به پژوهش توجه نمی‌شود و چرا بودجه‌های پژوهشی همیشه در اقلیت هستند؟
من هم پیشاپیش هفته پژوهش را تبریک عرض می‌کنم. بی‌تردید، اهمیت پژوهش و فعالیت‌های پژوهشی در گره‌گشایی از مشکلات کشور و پیشرفت آن بر کسی پوشیده نیست اما این موضوع نیازمند توجه جدی، حمایت مداوم و سرمایه‌گذاری مناسب است. ما به‌شدت به خروجی‌های مراکز پژوهشی برای حل مشکلات خرد و کلان کشور نیازمندیم.
برای برون‌رفت از چالش‌ها و مشکلاتی که کشور با آن مواجه است، چند مولفه اساسی وجود دارد:
۱. اعتماد و توجه به جامعه نخبگانی: یکی از کلیدهای موفقیت، اعتماد به نخبگان و استفاده از توانایی‌های جامعه نخبگانی است.
۲. کارشناسی و کار تخصصی: همان‌طور که رییس‌جمهور در صحبت‌هایشان اشاره کرده‌اند، کار کارشناسی و تخصصی یکی از ارکان اساسی پیشرفت کشور است؛ البته گاهی در زیرمجموعه‌ها این موضوع مغفول می‌ماند اما بدون شک این مسیر یکی از راه‌های برون‌رفت از مشکلات است.
۳. داشتن روحیه انقلابی و جهادی: برای پیشرفت و کاهش مشکلات، علاوه‌بر توجه به نخبگان و کار تخصصی، داشتن روحیه انقلابی و جهادی ضروری است. این سه مولفه در کنار هم می‌توانند به بهبود وضعیت کشور کمک کنند. رهبر انقلاب نیز تاکید کرده‌اند که ما باید به سمت مرجعیت علمی و سرآمدی علمی در منطقه حرکت کنیم. یکی از الزامات این هدف، توجه ویژه به پژوهش و فعالیت‌های علمی است اما متاسفانه، توجه کافی به این حوزه وجود ندارد.
برای رفع این کاستی‌ها، به یک عزم همگانی نیاز داریم. همه بخش‌ها باید پای کار بیایند و به شکل‌های مختلف از پژوهش حمایت کنند؛ ازجمله تامین بودجه کافی و ارتقای آن. تنها با این نگاه می‌توانیم شاهد نتایج مطلوب و پیشرفت کشور باشیم.
روحیه پژوهش و تحقیق در نظام آموزشی ما چه آموزش‌وپرورش و چه آموزش عالی ضعیف شده است. با توجه به اینکه شما سابقه حضور در نظام آموزش‌وپرورش کشور را هم دارید برای تقویت این روحیه چه اقداماتی باید انجام داد؟ همچنین، حوزه‌های علمیه در این زمینه چه نقشی ایفا می‌کنند؟
ما مراکز زیادی داریم که به‌نوعی با فعالیت‌های پژوهشی گره خورده‌اند. اگر بخواهیم از مدارس شروع کنیم، وجود پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی یکی از بسترهای مهم برای پرورش روحیه پژوهش در میان دانش‌آموزان است. در مراحل بالاتر، در دانشگاه‌ها، پژوهشکده‌ها، اندیشکده‌ها و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز بسترهای متعددی برای انجام پژوهش وجود دارد.
یکی از اقدامات موثر این است که این مراکز را تقویت کنیم و فعالیت‌های آنها را از دوره دانش‌آموزی تا دوران دانشجویی و حتی فراتر از آن گسترش دهیم. باید برای دانش‌آموزان و دانشجویان مشوق‌هایی در نظر گرفت تا آنها از همان ابتدا به پژوهش علاقه‌مند شوند. با ایجاد علقه و علاقه از سنین پایین، دانش‌آموزان پژوهش‌محور و مسئله‌محور بار می‌آیند و این روحیه تا دوران دانشجویی ادامه پیدا می‌کند.
در مورد آموزش‌وپرورش این اهمیت بیشتر است و باید از نظامی پویا برخوردار باشد؛ به‌طوری‌که علم و پژوهش در آن نهادینه شده و پژوهش دانش‌آموزان جایگاه موقعیت واقعی خود را در نظام آموزشی بازیابد. اگر چنین شود حس کنجکاوی و اشتیاق به تحقیق در آنان تقویت و استعدادهای بالقوه به بالفعل تبدیل می‌شود. محتوای کتب درسی باید به گونه‌ای باشد که انگیزه به تحقیق و پژوهش را در دانش‌آموزان برانگیزد. فعالیت‌هایی بعد از هر مبحث درسی تهیه می‌شود تا منجر به کنجکاوی دانش‌آموزان شده و آنها را به سمت تحقیق سوق دهد.
انجام فعالیت‌های فوق‌برنامه و تدوین مسابقات علمی، فرهنگی، هنری، ارائه مقالات پژوهشی و تحقیقاتی ازسوی دانش‌آموزان نیز گامی درراستای فرهنگ تحقیق و پژوهش در آموزش‌وپرورش است که به ورود پژوهش و تحقیق در صحنه تعلیم و تربیت کمک می‌کند؛ البته تاثیر و تجهیز مدارس به امکانات تحقیقاتی نظیر کتابخانه، مجله، رایانه، مدارس، دسترسی به سایت‌های مناسب بر هیچ کسی پوشیده نیست. کتابدارانی که نیاز دانش‌آموزان را به‌خوبی درک کرده و همواره به‌دنبال کتب جدید هستند. در مواقع لازم با استفاده از شیوه‌های نوین کتابداری دانش‌آموزان را به مطالعه و پژوهش ترغیب می‌کنند نقش بسزایی در توسعه فرهنگ پژوهش در مدارس دارند. نظر به اهمیت موضوع لازم است در انتخاب کتابداران دقت لازم صورت گرفته و متولیان امر با آموزش‌های مستمر آنان را در امر یاری رساندن به دانش‌آموزان همراهی کنند؛ البته بی‌توجهی به بحث کتاب و کتابخانه در اکثر مدارس کشور و نبود منابع کافی برای تحقیقات دانش‌آموزی خود جای بحث دارد.
استفاده از عوامل انگیزشی مناسب و منزلت‌بخشی برای تشویق معلمان و دانش‌آموزان به تحقیق و پژوهش می‌تواند در نهادینه کردن فرهنگ تحقیق و پژوهش کمک شایانی کند.
در دوران دانشجویی هم می‌توان از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های پژوهش‌محور و مسئله‌محور که به حل مشکلات اساسی کشور در حوزه‌ها و رشته‌های مختلف می‌پردازند، حمایت کرد. این حمایت‌ها می‌تواند شامل ارائه مشوق‌هایی برای دانشجویان در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری باشد. این امر باعث می‌شود که اقبال بیشتری به‌سمت پژوهش‌های کاربردی و مسئله‌محور ایجاد شود و از سوی دیگر، مشکلات کشور نیز به‌تدریج کاهش یابد.
باتوجه‌به اینکه شما در مجلس شورای اسلامی حضور دارید، برای افزایش بودجه پژوهش و تحقیقات در سال آینده چه اقداماتی انجام شده است؟
در حال حاضر، ما درگیر بودجه سال۱۴۰۴ هستیم. پیش از این نیز در مجلس قبلی اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده است. بنده این توفیق را داشتم که عضو کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری باشم که شامل آموزش‌وپرورش و آموزش عالی می‌شود. یکی از افتخارات مجلس یازدهم انقلابی، پیگیری موضوعات مهم در حوزه پژوهش و آموزش بوده است.
با این حال، برای سال‌های آینده نیز باید تلاش کنیم تا بودجه پژوهش و تحقیقات افزایش یابد و زمینه‌های لازم برای تقویت فعالیت‌های پژوهشی در تمامی مقاطع فراهم شود. این امر نیازمند عزم جدی و برنامه‌ریزی دقیق است تا بتوانیم شاهد رشد و توسعه پژوهش و نوآوری در کشور باشیم.
یکی از دستاوردهای بزرگ مجلس یازدهم، تصویب قانون جهش تولید دانش‌بنیان بود. این قانون به قدری مهم بود که مقام معظم رهبری نیز آن را به‌عنوان یکی از سه قانون برجسته آن دوره نام بردند.
در ماه‌های پایانی مجلس یازدهم، برنامه هفتم توسعه و پیشرفت کشور نیز تصویب شد. این برنامه شامل ۲۴فصل است که فصل‌های ۱۹ و ۲۰ آن به مباحث آموزشی و پژوهشی اختصاص دارد. در این فصول، منابع مالی ویژه‌ای برای تقویت این حوزه‌ها در نظر گرفته شده است.
به‌عنوان مثال، در این برنامه به مراکزی نظیر پژوهش‌سراها، معاونت علمی ریاست‌جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی توجه ویژه‌ای شده است. مقرر شده که ۱۵درصد از اعتبارات این صندوق به فعالیت‌های پژوهشی و دانش‌بنیان اختصاص یابد. همچنین پنج درصد از اعتبارات برای مسائل فرهنگی مرتبط با پژوهش در نظر گرفته شده است.
این سیاست‌ها با هدف تقویت شرکت‌ها و مراکز تولیدی برای حرکت به‌سمت دانش‌بنیان شدن طراحی شده‌اند. چنین رویکردی نه‌تنها بهره‌وری را افزایش می‌دهد، بلکه منابع مالی لازم را برای این شرکت‌ها فراهم می‌کند تا بتوانند از تسهیلات و اعتبارات موجود استفاده کنند.
کشورهای دیگر در حوزه پژوهش در دوران دانشجویی از چه ترفندهایی استفاده کرده‌اند؟
کشورهایی که توانسته‌اند پژوهش‌محوری را در اولویت خود قرار دهند، با اعتماد به جامعه نخبگان و ایجاد علاقه به پژوهش از همان دوران ابتدایی تحصیل، به موفقیت‌های بزرگی دست یافته‌اند. این کشورها دانش‌آموزان را پژوهش‌محور و مسئله‌محور تربیت کرده‌اند و آنها را به‌سمت فعالیت‌های علمی، فناوری و اختراعات سوق داده‌اند.
نتیجه این رویکرد، پیشرفت در حوزه‌های مختلف، ایجاد ثروت، کسب افتخارات بین‌المللی، دستیابی به سرآمدی علمی، ارزآوری و صادرات محصولات دانش‌بنیان بوده است. تمام این دستاوردها مولود تمرکز بر پژوهش و حمایت از مراکز پژوهشی است. پس از انقلاب، توجه ویژه‌ای به حوزه‌های پژوهشی و مراکز مرتبط با آن شده است. پیشرفت‌های خوبی در این زمینه حاصل شده و بسیاری از مراکز پژوهشی و فعالیت‌های دانش‌بنیان تقویت شده‌اند. اما بااین‌حال، این تلاش‌ها کافی نیست و برای دستیابی به جایگاه مطلوب، باید تلاش بیشتری صورت گیرد.
برخی از اساتید دانشگاه‌های کشور، مانند آقای ابراهیم فیاض و آقای گلشنی، معتقدند که تمرکز بر آی‌اس‌آی و مقاله‌محوری به پژوهش‌ها و تحقیقات علمی دانشگاه‌ها ضربه می‌زند. نظر شما در این باره چیست؟
بله، حرف این اساتید درست است. روزمرگی در مسیر پژوهش، به‌ویژه تمرکز صرف بر مقاله‌محوری و آی‌اس‌آی، می‌تواند به تحقیقات علمی دانشگاه آسیب بزند. به همین دلیل باید پژوهش‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دوره دکتری را به‌سمت مسئله‌محوری و پژوهش‌محوری سوق دهیم. در دوره‌های ارشد و دکتری، دانشجو باید حرف نو و ایده جدیدی ارائه کند که هم بر پایه مطالعات گذشته باشد و هم نوآوری داشته باشد. اگر این نوآوری مسئله‌محور باشد و به مشکلات کشور پاسخ دهد، قطعا می‌تواند گرهی از مسائل باز و به پیشرفت کشور کمک کند.
برای افزایش احساس نیاز به پژوهش‌های بنیادین در کشور چه اقداماتی باید انجام شود؟
برای افزایش نیاز به پژوهش‌های بنیادین باید به حمایت از این حوزه توجه ویژه‌ای داشت. این حمایت باید هم مالی باشد و هم شامل مشوق‌هایی که بتواند نخبگان، دانشجویان و دانش‌آموزان را به سمت پژوهش جذب کند. این مشوق‌ها می‌تواند شامل تسهیلاتی برای ثبت اختراعات و حمایت از ایده‌های نو باشد. علاوه بر حمایت مالی، احترام، معرفی و شناساندن دستاوردهای پژوهشی نیز اهمیت دارد. با فراهم کردن مشوق‌ها و تسهیلات مناسب، پژوهشگران و نخبگان در این مسیر دلگرم خواهند شد و با انگیزه بیشتری به فعالیت‌های خود ادامه خواهند داد. برای حل مشکلات کشور، به کارهای پژوهشی، علمی و تحقیقاتی عمیق نیاز داریم. هدف ما رسیدن به مرجعیت علمی است که دست‌یافتنی است، مشروط به اینکه حمایت‌های لازم انجام شود، روحیه جهادی و انقلابی به جامعه تزریق شود و نخبگان کشور به این مسیر دلگرم شوند.