آگاه: همین چند روز پیش، رییس کمیته عمران شورای اسلامی شهر تهران تاکید کرد که فرونشست زمین یک بحران ملی است و باید در اولویت برنامه‌های دولت و مجلس قرار بگیرد اما عزم جدی برای حل این موضوع دیده نمی‌شود. حجت‌الاسلام محمد آقامیری به ارسال لایحه فرونشست زمین از طریق شورای‌عالی استان‌ها به مجلس خبر داده و تاکید می‌کند هرچند نمایندگان قول داده‌اند لایحه کنترل فرونشست زمین پس از تصویب بودجه سال۱۴۰۴ کل کشور، در دستور بررسی صحن علنی مجلس قرار داده و تا پایان سال آن را پیگیری کنند اما ممکن است این موضوع محقق نشود، چراکه حساسیت‌های لازم وجود ندارد.
اما اینکه طرحی که به مجلس رفته است بررسی شود؛ یکی از کارهایی است که باید در این رابطه انجام دهیم. طرح پیشنهادی برای کنترل فرونشست زمین که در مجلس شورای اسلامی در انتظار بررسی و تصویب است، می‌تواند گامی بزرگ در مسیر مدیریت بحران فرونشست باشد. ایجاد یک چارچوب قانونی برای کنترل برداشت از منابع آب زیرزمینی، تخصیص بودجه برای اجرای پروژه‌های کاهش و جبران فرونشست، افزایش هماهنگی بین سازمان‌های دولتی و بخش خصوصی برای مقابله با این بحران و تشویق به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین مدیریت آب و خاک می‌تواند از نتایج تصویب این لایحه باشد. اگرچه نهادهای متعددی درگیر موضوع فرونشست زمین هستند، نبود برنامه یکپارچه ملی و ضعف در اجرای قوانین باعث شده این پدیده در ایران به یک بحران خاموش تبدیل شود. حل این مشکل نیازمند ایجاد باید تمام نهادهای مربوطه از وزارت نیرو تا محیط‌زیست و سازمان زمین‌شناسی و وزارت جهاد کشاورزی با اختیارات فرابخشی وارد کار شوند. در این زمینه تقویت قوانین بازدارنده و مشارکت جامعه محلی نیز لازم است.
جای خالی برنامه‌ریزی
درحال‌حاضر ما با یک بحران زیست‌محیطی روبه‌رو هستیم و نیازمند اقدامی جدی. احد وظیفه، رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی درباره بحران فرونشست زمین در ایران به خبرنگار روزنامه «آگاه» می‌گوید: فرونشست زمین در ایران یکی از شدیدترین نمونه‌های این پدیده در جهان است. براساس مطالعات، در برخی مناطق کشور میزان فرونشست سالانه به ۳۰سانتی‌متر رسیده است، درحالی‌که میانگین جهانی برای وضعیت بحرانی، چهار سانتی‌متر در سال است. این یعنی ایران در وضعیت فوق‌بحرانی قرار دارد. مناطقی مانند دشت‌های تهران، اصفهان، کرمان، یزد و مشهد از جمله نقاطی هستند که با این مشکل جدی مواجه‌اند. به اعتقاد او، مهم‌ترین عامل فرونشست زمین برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است. خشکسالی‌های پی‌درپی و کاهش بارندگی باعث شده که کشاورزان و صنایع به‌جای استفاده از منابع سطحی، به چاه‌های عمیق روی بیاورند. این مسئله منجر به افت سطح آب‌های زیرزمینی و درنتیجه فشردگی لایه‌های خاک و فرونشست شده است. علاوه‌براین، ساخت‌وسازهای غیرعلمی، استخراج مواد معدنی و تغییرات اقلیمی نیز نقش پررنگی در این بحران دارند.
وظیفه با اشاره به اینکه عدم کنترل این پدیده کشور را تهدید می‌کند، خاطرنشان می‌کند: اگر این روند ادامه پیدا کند، در آینده شاهد آسیب‌های گسترده به زیرساخت‌های کشور خواهیم بود. شکاف در جاده‌ها، فرودگاه‌ها، خطوط راه‌آهن و حتی ترک‌خوردگی ساختمان‌ها فقط بخشی از این خسارات است. همچنین کاهش ظرفیت آبخوان‌ها، افزایش احتمال سیلاب و کاهش کیفیت منابع آب، امنیت اقتصادی و غذایی کشور را نیز تهدید خواهد کرد.
رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی معتقد است که می‌توان با اقداماتی مانند پایش فرونشست با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای، کنترل برداشت از چاه‌های غیرمجاز و اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها در برخی مناطق تاحدودی از این فرونشست‌ها جلوگیری کرد. او توضیح می‌دهد: اما این اقدامات کافی نیست و نیازمند سیاست‌گذاری‌های جدی‌تر و پایبندی به قوانین سختگیرانه‌تر هستیم. خوشبختانه، طرح «کنترل فرونشست زمین و کاهش اثرات آن» در مجلس درحال بررسی است که اگر به‌درستی اجرا شود، می‌تواند قدم بزرگی در مدیریت این بحران باشد.
کاهش وابستگی به منابع زیرزمینی
وظیفه خاطرنشان می‌کند: اولین و مهم‌ترین اقدام، کاهش وابستگی به منابع آب زیرزمینی است. این امر از طریق اصلاح الگوی کشت، افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی و بازچرخانی آب‌های مصرفی امکان‌پذیر است. همچنین باید روی توسعه فناوری‌های پایش دقیق‌تر و بهبود استانداردهای ساخت‌وساز در مناطق در معرض خطر تمرکز کنیم. درنهایت، افزایش آگاهی عمومی درباره خطرات این پدیده نیز بسیار مهم است، چراکه بدون همراهی مردم، اجرای هیچ سیاستی موفق نخواهد بود. او درمورد تصویب طرح پایش فرونشست زمین تاکید می‌کند: اگر این لایحه به‌صورت جامع و با ضمانت اجرایی تصویب شود، می‌تواند نقطه‌عطفی در مدیریت بحران فرونشست در کشور باشد. اما صرف تصویب یک قانون کافی نیست؛ باید منابع مالی لازم برای اجرای آن تامین شود و یک نظارت قوی بر حسن اجرای آن صورت بگیرد. همکاری دولت، مردم و نهادهای علمی در این مسیر حیاتی است.
آسیب به زیرساخت‌ها و ساختمان‌ها
کارشناسان بر این باورند که فرونشست زمین می‌تواند باعث ترک‌خوردگی و تخریب ساختمان‌ها، آسیب به خطوط لوله گاز و آب، شکاف در جاده‌ها و مسیرهای ریلی و فرودگاه‌ها شود. این امر هزینه‌های سنگینی برای تعمیر و نگهداری زیرساخت‌ها به همراه دارد. از سوی دیگر، کاهش نفوذپذیری خاک در مناطق دچار فرونشست، باعث افزایش رواناب سطحی و تشدید خطر سیلاب می‌شود. این موضوع می‌تواند به بروز بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی منجر شود. نکته مهم اینجاست که فرونشست زمین باعث کاهش ظرفیت آبخوان‌ها برای ذخیره آب و افزایش نفوذ آلاینده‌ها به منابع آب زیرزمینی می‌شود که درنتیجه کیفیت آب آشامیدنی کاهش می‌یابد. فرونشست زمین می‌تواند سبب ازبین‌رفتن حاصلخیزی خاک، کاهش منابع آبی و افزایش هزینه‌های تولید کشاورزی شود که این موضوع تهدیدی برای امنیت غذایی کشور محسوب می‌شود. فرونشست می‌تواند باعث کاهش عملکرد مزارع و بیابان‌زایی شود.
ریشه‌های فرونشست زمین
ایران به‌دلیل قرارگیری در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک، به‌شدت وابسته به منابع آب زیرزمینی است. در دهه‌های اخیر، برداشت بیش‌ازحد از سفره‌های آب زیرزمینی برای تامین نیازهای کشاورزی، صنعتی و شرب باعث کاهش سطح آبخوان‌ها شده است. این کاهش سطح آب منجر به فشردگی لایه‌های زمین و درنهایت فرونشست شده است. گسترش بی‌برنامه شهرها، توسعه زیرساخت‌های سنگین و ساخت‌وساز در مناطق مستعد فرونشست بدون مطالعات ژئوتکنیکی مناسب، یکی دیگر از عوامل ایجاد و تشدید این پدیده است. بتن‌ریزی و افزایش بار روی زمین باعث اعمال فشار بیشتر بر خاک‌های سست و نشست زمین در مناطق شهری می‌شود. اما در این میان استخراج موادمعدنی و منابع زیرزمینی نیز بی‌تاثیر نیست، فعالیت‌های معدنی، حفاری‌های عمیق برای استخراج زغال‌سنگ، نفت و گاز و بهره‌برداری از معادن سنگ‌آهک و گچ، تعادل طبیعی لایه‌های زمین را به هم زده و باعث ایجاد حفره‌های زیرزمینی و درنهایت فرونشست می‌شود. افزایش تبخیر ناشی از گرمایش جهانی نیز ذخایر آبی زیرزمینی را کاهش داده و وضعیت را وخیم‌تر کرده و این موضوعی است که می‌تواند مسائل و مشکلاتی هم به‌دنبال داشته باشد.
نظر شما