آگاه: ایران در دوره‌های مختلف با کشت و تولید مواد افیونی داخلی مواجه بوده؛ اما طی دهه‌های اخیر، نقش ایران بیشتر به عنوان مسیر ترانزیت اصلی مواد افیونی و بازار مصرف منطقه‌ای مطرح بوده است. موقعیت جغرافیایی ایران در همسایگی افغانستان که در دهه‌های متعدد اخیر بزرگ‌ترین تولیدکننده خشخاش جهان بوده، این کشور را در مواجهه مستقیم با امواج قاچاق و پیامدهای اجتماعی آن قرار داده است. همچنین تلاش‌های انتظامی و امنیتی ایران طی دهه‌ها مقدار زیادی از محموله‌ها را توقیف کرده؛ اما این اقدام‌ها بدون راهکارهای جامع کاهش تقاضا و جایگزینی معیشتی، مشکل را ریشه‌ای حل نکرده‌اند.
وضعیت کنونی تولید منطقه‌ای و پیامدهای آن برای ایران
گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که بعد از ممنوعیت گسترده در افغانستان توسط دولت‌های محلی در سال ۲۰۲۲، تولید و سطح زیرکشت در این کشور به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافت؛ هرچند طی سال های ۲۰۲۳ - ۲۰۲۴ نوساناتی مشاهده شده و برخی گزارش‌ها از افزایش نسبی تولید طی سال‌های اخیر خبر می‌دهند. به‌موازات، میانمار و برخی دیگر از مناطق جنوب‌شرقی آسیا افزایش تولید را تجربه کرده‌اند که پویایی کلی بازار و مسیرهای قاچاق را تغییر می‌دهد. چنین تحولاتی دو پیام مهم برای ایران دارد: اول اینکه کاهش عرضه از یک نقطه بزرگ تولید (افغانستان) می‌تواند موقتا باعث افزایش قیمت و تغییرات سودآوری برای شبکه‌ها شود؛ دوم اینکه شبکه‌های قاچاق انعطاف‌پذیرند و در مواجهه با تغییرات به سرعت مسیرها و کالاها را جابه‌جا می‌کنند.
ایران: مسیر، بازار و عملکرد انتظامی
ایران همواره به‌عنوان یکی از مسیرهای مهم عبور مواد افیونی از افغانستان به بازارهای بین‌المللی شناخته شده است و نهادهای بین‌المللی بارها به نقش ایران در توقیف محموله‌های عمده پرداخته‌اند. این کشور هزینه‌های قابل‌توجهی برای مقابله انتظامی صرف کرده و براساس گزارش‌های UNODC (دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد) و نهادهای بین‌المللی، بخشی از بزرگ‌ترین کشفیات منطقه‌ای در خاک ایران صورت گرفته است. با وجود این، وجود تقاضای داخلی، ضعف‌های ساختارهای توسعه‌ای در نواحی مرزی و سودآوری اقتصادی شبکه‌ها موجب شده که صرفا تکیه بر اقدامات انتظامی کافی نباشد. همراه با توقیفات، مهم‌ترین معضل این است که شبکه‌های قاچاق به‌سرعت از نقاط کشف‌شده دور می‌شوند و مسیرها را تغییر می‌دهند.
ابعاد اقتصادی و اجتماعی کشت خشخاش
اقتصاد مرتبط با خشخاش در جوامع مرزی تولید، ماه‌ها و سال‌ها نقش محوری در معیشت خانوارها داشته است. کاهش ناگهانی عرضه یا ممنوعیت‌های شدید می‌تواند درآمد هزاران نفر را از بین ببرد و فشار اقتصادی به مهاجرت، جرم و بی‌ثباتی اجتماعی بیفزاید. در ایران نیز جوامع مرزی در برخی نقاط با مشکلات بیکاری، فقر ساختاری و فقدان گزینه‌های اقتصادی جایگزین مواجه هستند؛ این شرایط، همواره پیچیدگی سیاستی را پیش می‌آورد؛ اقدامات قهری بدون برنامه جایگزین ممکن است تنها فقر و آسیب اجتماعی را تشدید کند. از زاویه سلامت عمومی، وابستگی و مصرف مواد اپیوییدی (شبه افیونی) و گرایش به مواد خطرناک برای سیستم بهداشت و درمان بار سنگینی ایجاد می‌کند.
تهدیدهای جدید
یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های سال‌های اخیر، ظهور و گسترش مواد سنتتیک و مصنوعی بسیار خطرناک است. کاهش عرضه سنتی اپیوم ممکن است بازار را به سوی مواد جایگزین سوق دهد که هم صنعتی‌ترند و هم پیامدهای بهداشتی متفاوت و اغلب مرگبارتری دارند. گزارش‌های جهانی هشدار می‌دهند که همزمان با جابه‌جایی در تولید خشخاش، قاچاقچیان و شبکه‌ها می‌توانند به تولید یا واردات مواد سنتتیک ورود کنند؛ پدیده‌ای که پیامدهای نظارتی، درمانی و حقوقی تازه‌ای پیش می‌آورد. بنابراین سیاست‌های ملی باید همزمان بر اپراتورهای سنتی و تهدیدات نوظهور متمرکز شوند.
پیامدهای امنیتی و حقوقی برای ایران
هزینه‌های مقابله با قاچاق برای ایران فقط هزینه مالی نیست؛ تنش‌های اجتماعی، فشار بر دستگاه قضایی و اثرات انسانی گسترده از جمله افزایش زندانیان مرتبط با مواد مخدر و پیامدهای خانوادگی نیز قابل‌توجه است. علاوه بر این، تغییر مسیرها و تنوع محصولات قاچاق می‌تواند فشارهای منطقه‌ای و دیپلماتیک را افزایش دهد و ایران را به همکاری نزدیک‌تر با نهادهای بین‌المللی و کشورهای همسایه نیازمند کند. از منظر قانون‌گذاری، کارایی طرح‌های کیفری و انتظامی زمانی افزایش می‌یابد که با سیاست‌های بهداشتی و توسعه‌ای هم‌راستا شوند.
کشت خشخاش در ایران
کشت خشخاش در ایران را باید در بافتی منطقه‌ای و میان‌بخشی دید: راه‌حل‌های صرفا انتظامی ناکافی هستند؛ همزمان باید از ترکیب هوشمند اقدامات انتظامی، برنامه‌های کاهش تقاضا، پروژه‌های جایگزین معیشتی و همکاری بین‌المللی بهره برد. رسانه‌ها نقش مهمی در شکل‌دهی به گفتمان عمومی دارند و باید از انتشار جزییات فنی که می‌تواند سوءاستفاده شود، اجتناب کنند و تمرکز را بر پیامدها و گزینه‌های سیاستی بگذارند. در نهایت انعطاف‌پذیری برنامه‌ها و سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌های نظارتی و درمانی به‌ویژه در برابر تهدید مواد سنتتیک ضروری است تا کشور بتواند هم سلامت عمومی را محافظت و هم امنیت مرزها و جوامع محلی را تقویت کند.
تصمیم درست و بجا بگیریم
در حال حاضر کشت غیرقانونی در کشور، بیشتر در استان‌هایی دیده می‌شود که برخی معضلات و آسیب‌ها از جمله طلاق و بیکاری و مشخصا اعتیاد در آنها وضعیت قابل‌تاملی دارد و همین امر می‌تواند در نتیجه همزیستی مردم با مراکز کشت، ناخواسته و در درازمدت آمار مصرف‌کننده مخدر را هم بالا ببرد و هزینه‌هایی بیشتر بر کشور تحمیل کند. پیشنهاد کشت قانونی خشخاش تحت نظارت و کنترل رسمی دولت، بارها از سوی برخی کارشناسان و صاحب‌نظران در حوزه مبارزه با مواد مخدر و حتی در بدنه دولت مطرح شده است. هدف از این طرح، تامین پایدار مواد اولیه موردنیاز صنعت داروسازی و جلوگیری از وابستگی به واردات است؛ اما تصمیم‌گیری در اتاق‌های در بسته و بدون شنیدن و دیدن واقعیت‌های موجود ممکن است منجر به تصویب قانونی شود که در کوتاه‌مدت، هم اثربخشی خود را از دست دهد و هم نیازمند اصلاحات متعدد شود.
داروهای مشتق از خشخاش در حکم مسکن قوی
اسحاق اسماعیلی، رئیس اداره دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو: داروهای مشتق از خشخاش که به عنوان مسکن‌های قوی و برتر در دنیا شناخته می‌شوند در حوزه‌های تسکینی، اتاق‌های عمل، برای بیماران سرطانی و همچنین در مراقبت‌های تسکینی برای ترک اعتیاد مورد استفاده قرار می‌گیرند. این داروها به دلیل وابستگی جسمی و روانی که ایجاد می‌کنند، در دنیا به عنوان داروهای استراتژیک تحت کنترل تلقی شده و توسط سازمان‌هایی مانند INCB (شورای بین‌المللی کنترل مواد مخدر) وابسته به سازمان ملل متحد، تحت نظارت و کنترل شدید هستند. کشورها موظف به گزارش سالانه میزان تولید، توزیع، مصرف، واردات و صادرات این داروها به این سازمان بین‌المللی هستند. پیش از انقلاب، ایران یکی از کشورهای پیشرو در کشت قانونی خشخاش و استخراج مواد موثره آن برای تولید انواع داروهای مشتق قرص، شربت و... بود. این کشت تحت حمایت قوانین کشوری و بین‌المللی انجام می‌شد، اما پس از انقلاب، ایران به صورت داوطلبانه از این کشت قانونی انصراف داد و تامین نیاز داخلی عمدتا از طریق کشفیات مواد مخدر توسط پلیس و ستاد مبارزه با مواد مخدر انجام می‌شد. این مواد کشف شده به مصارف دارویی اختصاص می‌یافتند. هر چند این روش، نیازهای داخلی را تا حد زیادی تامین می‌کرد، اما از نظر استانداردهای بین‌المللی، منشأ این مواد نامشخص تلقی شده و صادرات داروهای تولید شده از این طریق ممنوع بود.
احساس نیاز به کاشت شقایق الفیراد و شاهدانه در کشور
حسین ذوالفقاری، نماینده رئیس‌جمهور و دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر: اکنون شرکت‌های دارویی و وزارت بهداشت، درباره تامین مخدرهای موردنیاز برای تولید دارو به صراحت اعلام نیاز کرده و گفته‌اند در صورت عدم تصمیم‌گیری در این خصوص، سلامت کشور مورد خطر است. اکنون عده‌ای به اشتباه و غلط می‌گویند قصد دارند کشت موادمخدر را در کشور آزاد کنند؛ درصورتی که این برداشت غلطی است، در صورت تصویب موضوع مذکور در جلسه ستاد، در گام نخست کشت شقایق الیفرا و شاهدانه صورت خواهد گرفت. البته باید متذکر شوم که شقایق الیفرا و شاهدانه توسط کشاورزان نیز قابل استحصال نیست.
خشخاش باتوجه به نیازهای دارویی
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت درباره مجوز کاشت خشخاش: کاشت خشخاش باتوجه به نیازهای دارویی و دسته ضددردها، ریشه در پیش از انقلاب دارد که بعد از انقلاب از این امر به سمت واردات حرکت کرد و با توجه به تغییرات سیاسی در افغانستان منابع ما به‌سرعت رو به کاهش گذاشت. راهی که برای تامین خشخاش مورد نیاز در کشور وجود داشت یا واردات یا تامین داخلی بود که باتوجه به اینکه امکان کاشت آن وجود دارد و اینکه واردات آن ممکن است باتوجه به تحریم‌ها و برخی سایه‌های سیاسی در این زمینه ما را دچار ناپایداری کند، جمع‌بندی بر تولید داخلی قرار گرفت که با سازوکار نظارتی انجام می‌شود.
قانون چه می گوید؟
براساس قانون و طبق ماده ۱ قانون مبارزه با موادمخدر، کشت و مصرف خشخاش در کشور ممنوع و جرم است و اگر اتفاقی بخواهد در این زمینه بیفتد، باید در ابتدا یک اصلاح قانون صورت بگیرد. یا در ماده ۱، کشت تریاک از جرم خارج شود یا در ماده ۴۱ قانون، در ابتدای آن کلمه «کشت» اضافه شود؛ قانون مبارزه با موادمخدر کشور تنها قانون استثنای کشور است که شاید ۲۵ سال است که قوانین مربوط به موادمخدر در مجمع تشخیص مصلحت نظام، اصلاح و مصوب می‌شد، نه در مجلس. یکی دو سال است که بحث اصلاح قانون از مجمع تشخیص به مجلس رفته است.
تامین پایدار داروهای حیاتی برای بیماران صعب‌العلاج
محمد هاشمی، سخنگوی سازمان غذا و دارو: با توجه به درخواست سازمان غذا و دارو برای کشت شقایق سومنیفروم الیفراد در کشور و موافقت رئیس‌جمهور، کشت قانونی این نوع شقایق تنها برای تولید داروهای حیاتی و مشتقات دارویی انجام می‌شود و هدف آن تامین پایدار داروهای مورد نیاز بیماران صعب‌العلاج، سرطانی و اتاق عمل است. این فرآیند تحت نظارت و الزامات امنیتی و قانونی، مطابق پروتکل‌های بین‌المللی INCB انجام خواهد شد. با توجه به گونه و واریته این شقایق، چون مثل روش‌های مرسوم قابلیت تیغ زدن ندارد، اصولا امکان سوءاستفاده عمومی یا مصرف غیرقانونی برای این گیاه وجود ندارد. به عبارت دیگر، سازمان غذا و دارو معتقد است با اجرای درست کشت قانونی و نظارت‌های دقیق، نگرانی‌های مربوط به تبعات اجتماعی و قاچاق موادمخدر برطرف می‌شود و تنها هدف، تامین دارو و جلوگیری از کمبود آن در کشور است. سازمان غذا و دارو تاکید دارد که کشت قانونی صرفا برای تولید داروهای حیاتی شامل مورفین، کدئین و سایر مسکن‌های قوی انجام می‌شود و هیچ ارتباطی با مصرف غیرقانونی مواد مخدر ندارد. هدف اصلی، تامین پایدار داروهای حیاتی برای بیماران صعب‌العلاج، سرطانی و نیازمند اتاق عمل است که کمبـــــــــود آنها می‌تواند مستقیــــــمـــــــا سلامت بیماران را تهدید کند.
نظر شما