به گزارش آگاه، یارانه‌ها را می‌توان به دو نوع آشکار و پنهان تقسیم‌بندی کرد؛ یارانه‌های آشکار، جزو هزینه‌های دولت به حساب می‌آیند و در قوانین یا برنامه‌های دولت مشخص شده است. گاهی دولت این هزینه را مستقیما به مردم پرداخت می‌کند، به مانند یارانه ۴۵ و ۵۰۰ هزار تومانی و گاهی دولت می‌پذیرد بخشی از هزینه‌ها را بپردازد تا کالا ارزان‌تر به‌دست مصرف‌کننده برسد.

با این حال در کشورهایی که دولت قدرت زیادی در تولید دارد و انحصار محصولی را در دست می‌گیرد به خصوص در کشورهای نفتی، یارانه پنهان به‌وجود می‌آید. این نوع یارانه زمانی شکل می‌گیرد که به طور دقیق مشخص نیست چه میزان به عنوان یارانه پرداخت می‌شود و یارانه در واقع به شکل یک امتیاز خاص تخصیص داده می‌شود. به عنوان مثال در کشور ما قیمت بنزین به صورت دستوری تعیین می‌شود ولی مشخص نیست قیمت واقعی بنزین چه مقدار بوده و چه میزان یارانه پرداخت شده است.

در نیمه دوم سال ۱۳۸۹ طرح هدفمندی یارانه‌ها در کشور اجرا شد هدفمند کردن یارانه‌های انرژی و چگونگی اجرای آن همواره یکی از چالش برانگیزترین موضوعات اقتصادی کشور محسوب می‌شد تا اینکه قانون هدفمند کردن یارانه‌ها به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و از آذر ماه ۱۳۸۹ اجرا شد.
هدف اصلی این طرح افزایش قیمت حامل‌های انرژی به منظور اصلاح قیمت‌های نسبی بود و اینطور تلقی می‌شد که در پی اجرای آن بهینه‌سازی و کاهش مصرف انرژی صورت می‌گیرد و از محل کسب درآمدهای ناشی از افزایش قیمت‌ها امکان توضیح عادلانه‌تر یارانه‌ها نیز فراهم می‌گردد.
با اجرای فاز نخست از قانون هدفمند کردن یارانه‌ها افزایش قابل ملاحظه‌ای در قیمت حامل‌های انرژی رخ داد و دولت خود را متعهد به پرداخت یارانه‌های نقدی به مردم دانست که بیش از درآمدهای حاصل از اجرای این قانون بود. متعاقب اجرای این قانون و تشدید تحریم‌های اقتصادی نرخ ارز آزاد نوسانات بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد و به شدت افزایش یافت با توجه به اینکه در قانون هدفمند کردن یارانه‌ها قیمت‌های دلاری مبنای تعیین قیمت‌های داخلی حامل‌های انرژی بود. مجدداً بر شکاف قیمت‌های داخلی و خارجی طی زمان افزوده شد.

اما یارانه به زنجیره تولید و مصرف در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های مهم اقتصادی در کشور تبدیل شده است. همین چند روز گذشته بود که رئیس مجلس شورای اسلامی در دیدار رئیس و اعضای هیأت رئیسه اتاق بازرگانی ایران و اعضای اتاق تهران گفت: در حال حاضر در حوزه دام و طیور، ارز ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی به ابتدای زنجیره تولید داده می‌شود و از سوی دیگر یارانه به انتهای زنجیره یعنی مصرف کننده نیز داده می‌شود. قرار بود با تخصیص یارانه به انتهای زنجیره، یارانه ابتدای آن قطع شود اما نشد و از دو سو در حال پرداخت یارانه هستیم که در این بین، هم دولت، هم مردم و هم تولید کننده ضرر می‌کنند.

هدف گیری باید درست باشد

جعفر قادری، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس درباره دلایل این مشکل و نحوه ارائه یارانه به ابتدا یا انتهای زنجیره تولید به آگاه می‌گوید: این مشکلات ماحصل عدم مطالعه جدی دولت در زمینه موضوع یارانه‌هاست چراکه دولت باید به گونه‌ای عمل کند که هدف‌گیری اصابت یارانه‌ها درست باشد. وی با بیان اینکه متاسفانه این مشکلات باعث شده تا یارانه‌ها کارایی لازم را نداشته باشند، گفت: به واقع باید یارانه‌ها به انتهای زنجیره تولید پرداخت شود چراکه این موضوع می‌تواند منطقی‌تر باشد و مشکل قشرها و گروه‌های آسیب‌پذیر بهتر حل خواهد شد.

عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس تصریح کرد: برخی از موضوعات اعم از مسکن، حمل و نقل و کالاهای اساسی - غذایی بخش عمده‌ای از هزینه‌های خانوار را تشکیل می‌دهد. از این رو اگر بتوانیم تخصیص یارانه به این بخش را مدنظر قرار دهیم و نیازهای ضروری خانوارها را با یارانه‌ها تامین کنیم این موضوع می‌تواند کمک‌رسان باشد. این نماینده مجلس شورای اسلامی بیان کرد: اگر بتوانیم در بخش‌هایی نظیر حمل و نقل و مسکن به خوبی از مردم حمایت یارانه‌ای کنیم این موضوع می‌تواند بخشی از هزینه‌های خانوارها را کاهش دهد.

نتیجه نامراد پرداخت یارانه به انتهای زنجیره تولید

به واقع با اعطای یارانه مستقیم به انتهای زنجیره به مانند یارانه نقدی، شاهد کاهش ضریب جینی و فاصله طبقاتی و تحقق عدالت بیشتر خواهیم بود؛ به شرطی که ارزش یارانه پرداختی در هر سال به روز شود و ثابت نباشد. البته دولت راهکار ارائه کالا برگ الکترونیکی را طی سال جاری مدنظر قرار داد که این موضوع هم با انتقاداتی همراه شد.

جعفر قادری با اشاره به ارائه کالابرگ به اقشار جامعه به آگاه می‌گوید؛ کالابرگ باعث می‌شود تا منابع نقدی صرف کالاهای اساسی شود. کالابرگ می تواند این اطمینان را به خانوارها دهد که این یارانه صرف کالاهای اساسی خواهد شد. از این رو کالابرگ می تواند ارجحیت پیدا کرده و موثر باشد. با همه این تفاسیر و به اعتقاد بسیاری از کارشناسان حصول نتایج مناسب در زمینه پرداخت یارانه زمانی میسر خواهد شد که یارانه ی اختصاص یافته به خانوارهای کم درآمد درست و همراه با یک پایش دقیق باشد.

بیراه نیست اگر بگوییم اختصاص یارانه به ابتدای زنجیره می‌تواند به ایجاد یارانه پنهان دامن بزند چراکه در این شرایط هر کسی که مصرف بالاتری داشته باشد، بیشتر از آن بهره‌مند می شود. بنابراین سازوکار اعطای یارانه به ابتدای زنجیره مانند اعطای ارز ۴۲۰۰ تومانی باعث شده همواره بیشترین سهم از یارانه‌ها را افراد توانمند ببرند و در مقابل افراد ضعیف‌تر نیز از این یارانه بی‌بهره بمانند.