آگاه: مواجهه با هوش مصنوعی هم مثل فناوری‌های نوپدید دیگر، ترس‌ها و تردیدهایی را به همراه دارد. به ویژه در میان کودکان و افراد زیر ۱۸ سال که بیشترین مخاطبان و کاربران فناوری‌های جدید هستند و به تبع آن بیشتر از سایر گروه‌های جامعه در معرض آسیب‌های احتمالی آن قرار دارند.
با این وجود صاحب‌نظران بر این باورند که ضریب دادن به چنین ترس‌هایی در بدو ورود، ابتکار عمل را در کیفیت و کمیت بهره‌مندی از چنین فناوری‌هایی که برای آینده کشور ضروری است از دست کاربران و سیاستگذاران خارج می‌کند. علاوه بر این همین گروه از کارشناسان اعتقاد دارند باید حساب هوش مصنوعی را از سایر فناوری‌های ارتباطی و اجتماعی و شبکه‌ای جدا کرد.
پای لنگ آموزش در هوش مصنوعی
در این بین، نوع برخورد با هوش مصنوعی در میان سنین و اقشار مختلف، متفاوت است. بر این اساس ساده‌انگاری مواجهه با آن هم آسیب‌زاست. به عنوان نمونه ربات‌ها گونه‌هایی از فناوری هوش مصنوعی هستند که بیش از سایرین مورد علاقه کودکان و نوجوانان هستند. در این رابطه جایگزینی آن‌ها با ارتباطات انسانی و احساسی می‌تواند بالقوه یک خطر ایجاد کند. از سوی دیگر اعتیاد به شکل‌های مختلف هوش مصنوعی می‌تواند وابستگی کودکان را به روابط عاطفی کاهش دهد و بر هوش هیجانی و ادراکی بچه‌ها اثرات منفی بگذارد. در نتیجه ورود آموزش و پرورش به این مسأله و آموزش مبانی آن، بهترین راهکار برای بهره‌مندی از ابزارهای آن است.
از سوی دیگر دو روز قبل مرکز پژوهش‌های مجلس طی گزارشی از شناسایی کارکردهایی از هوش مصنوعی در خط‌مشی‌گذاری عمومی براساس چارچوب چرخه خط‌مشی، خبر داد. این موارد شامل: خودکارسازی فرایندها و مدیریت دانش، تشخیص و اولویت‌بندی مسائل با تحلیل کلان‌داده‌ها، کشف راه‌حل‌ها و پیش‌بینی پیامد تصمیمات و شواهدمحوری در تصمیم‌گیری و ارزیابی به‌هنگام و مستمر پیامد تصمیمات و قوانین است. همچنین چون به‌کارگیری هر فناوری نوین مستعد ایجاد چالش‌ها و ابهاماتی می‌شود، در این گزارش برخی چالش‌های قابل‌پیش‌بینی نیز مطرح شده است.
در گزارش این مرکز آمده است: در نهایت پس از بررسی کارکردها و چالش‌ها، متناسب با هر بخش زیرمجموعه مجلس شورای اسلامی (معاونت قوانین، معاونت نظارت، کمیسیون‌های تخصصی، هیئت رئیسه، دیوان محاسبات و مرکز پژوهش‌ها) و ذیل هرکدام از کارکردهای شناسایی‌شده (خودکارسازی فرآیندها و مدیریت دانش، تشخیص و اولیت‌بندی مسائل با تحلیل کلان داده‌ها، ارزیابی به هنگام و مستمر پیامدها تصمیمات و قوانین، کشف راه‌حل‌ها و پیش‌بینی پیامد تصمیمات و شواهدمحوری در تصمیم‌گیری) پیشنهادهایی برای ارتقای کارآمدی این بخش‌ها با به‌کارگیری فناوری هوش مصنوعی، مطرح شده است.
همچنین این گزارش توضیح می‌دهد که پس از تجزیه و تحلیل مسائل و چالش‌ها، پیشنهادات و توصیه‌های سیاستی برای تسهیل بستر و تشویق به‌کارگیری هوش مصنوعی در خط‌مشی‌گذاری عمومی و حکمرانی به‌طور عام در ۶ محور مدیریتی و ساختاری، پذیرش و به‌کارگیری، مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی، مشارکت و همکاری اجتماعی، اخلاقی و امنیتی و داده و اطلاعات و به‌طور خاص در مجلس شورای اسلامی مطرح شده است که این نکات به تفصیل در نتیجه‌گیری گزارش مطرح شده‌اند.
مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش براساس چالش‌های مدیریتی و ساختاری پیشنهاداتی را طرح می‌کند که به این شرح است؛ درنظرگیری هوش مصنوعی در نظر حاکمیت به‌عنوان یک ظرفیت راهبردی و تحولی، اهتمام ورزیدن به تدوین خط‌مشی‌های بخش عمومی متناسب با تغییرات فناورانه با ابزارهای مناسب از جمله رصدخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها سیاستی برای به‌کارگیری هوش مصنوعی، تدوین سند، خط‌مشی‌ها، قوانین و مقررات راهنما برای توسعه هوش مصنوعی شامل چارچوب‌های توسعه‌ای و نظارتی و تقسیم کار نهادی متناسب با ظرفیت نهادی این حوزه.
این گزارش همچنین در حوزه چالش پذیرش و به‌کارگیری هوش مصنوعی پیشنهاد ارتباط مؤثر بخش‌های مرتبط در دولت‌ها (مانند معاونت‌های توسعه وزارتخانه‌های مختلف و مراکز فناوری اطلاعات دستگاه‌ها) با پژوهشگران هوش مصنوعی، جامعه مدنی و سازمان‌های مرتبط بین‌المللی، در اولویت قرارگیری تأمین زیرساخت‌های لازم در لایه‌ها و نهادهای مختلف با تکیه بر دستاوردهای قابل حصول برای هر دستگاه در برنامه توسعه و بودجه سالیانه، عدم اکتفا به سندهای کلان و تهیه و تدوین برنامه‌های عملیاتی میان‌مدت و کوتاه‌مدت به‌همراه برش‌های سالیانه در بخش عمومی، برای آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی این بخش برای تطبیق با پیشرفت‌های فناورانه را مطرح می‌کند.
از سوی دیگر در زمینه مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی پیشنهاد می‌دهد که هوش مصنوعی به نحو مشروط در خط‌مشی‌گذاری تعبیه شود؛ به‌نحوی که تحت تضمین کیفیت مناسب قرار گیرد تا نقش مسئولانه و معنادار انسان نادیده گرفته نشده و تصمیمات نهایی زیرنظر عامل انسانی و مقامات مسئول اخذ شوند. همچنین الگوریتم‌های هوشمند طراحی شود، به نحوی که در کل مسیر قبل از تولید نتیجه نهایی قابل ردیابی باشند؛ زیرا توانایی قابل توضیح بودن تصمیمات هوش مصنوعی بسیار مهم است.
پیشنهاد این گزارش درباره مشارکت و همکاری اجتماعی به این شرح است؛ اهمیت دادن به مشارکت دادن شهروندان در فرآیند اخذ تصمیمات در زمینه اجرای فرآیندها به کمک هوش مصنوعی و اتخاذ تدابیری به منظور آزمایش، شفاف‌سازی و در دسترس قرارگیری الگوریتم‌های مورد استفاده در بخش عمومی.
در حوزه چالش‌های اخلاقی و امنیتی هوش مصنوعی نیز این پیشنهادات را مطرح می‌کند: پاسخ به نگرانی‌های مشروع و اتخاذ تدابیر ضروری هدف پیشگیری از به تأخیر افتادن پیشرفت به جهت برخی عوامل نگران‌کننده در بخش‌های مختلف، در نظرگیری فرایندهای پالایش الگوریتم‌های مورد استفاده در بخش عمومی از منظر برابری و عدالت و عدم سوگیری با تست‌های مختلف، تدوین استانداردهای داخلی شفاف، واضح و متناسب با اقتضائات اخلاقی، فرهنگی و امنیتی کشور.
این گزارش برای حل چالش‌های مرتبط با داده‌ها و اطلاعات این پیشنهادات را ارائه می‌دهد: توجه به بحث حکمرانی داده و در دسترس قرار دادن داده‌های مناسب و به‌موقع و همچنین حفاظت از این داده‌ها و اطلاعات، تنظیم مقررات مرتبط با استانداردسازی داده‌های بخش عمومی با تعیین اولویت برای ساختارمندسازی داده‌های بخش‌های مختلف.
آموزش هوش مصنوعی در مدارس معطل شوعاوپ
دست و پا زدن سیاستگذاران برای ورود هر چه زودتر به عرصه آموزش هوش مصنوعی البته به سد آموزش و پرورش برخورده است. این مسأله را علی محبی رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش اینطور توضیح می‌دهد: «متولی تحقیقات و بررسی‌ها برای ورود هوش مصنوعی به مدارس شورای عالی آموزش و پرورش است.» محبی ادامه می‌دهد: «پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش تنها در خصوص هوش مصنوعی پژوهش‌هایی را انجام داده است اما تصمیم‌گیر در خصوص زمان و نحوه ورود مطالب مربوط به هوش مصنوعی در کتب درسی با سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی است.» وی با بیان اینکه پژوهشگاه در زمینه هوش مصنوعی ۳ اثر تحقیقاتی را دنبال می‌کند؛ می‌گوید: «یکی تولید سند ملی هوش مصنوعی در آموزش و پرورش است که در این سند ملی به همه سؤالات در خصوص هوش مصنوعی پاسخ داده می‌شود. اینکه چشم‌انداز چیست؛ چه زمانی قرار است به آن برسیم؛ راهبردها برای رسیدن به اهداف مدنظر و رسالت و وظیفه هر یک از دستگاه‌ها چیست.»
رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش می‌افزاید: «در سطحی پایین‌تر ما یک پروژه کلان با نام طراحی نظام تعلیم و تربیت هوشمند را با همکاری دانشگاه تربیت مدرس آغاز کردیم که نظام آموزش و پرورش هوشمند را که برخی کشورها از آن برخوردار هستند؛ طراحی کنیم. با این نظام هوشمند، همه امور نظام تعلیم و تربیت از حوزه پشتیبانی تا حوزه تخصصی آموزش یا حوزه تولید محتوا و ارزشیابی به صورت کلی هوشمند خواهد شد.»
وی با بیان اینکه نمی‌توانیم زمان دقیق آماده شدن سند یا پروژه کلان نظام تعلیم و تربیت هوشمند را اعلام کنیم، تصریح می‌کند: «دبیرخانه این پژوهش‌ها به شورای عالی آموزش و پرورش رفته است و متولی این تحقیقات و بررسی‌ها برای ورود هوش مصنوعی به مدارس دیگر شورای عالی آموزش و پرورش است و ما تنها در این خصوص به آن‌ها کمک می‌کنیم؛ بهتر است که زمان دقیق را از شورای عالی آموزش و پرورش بپرسید اما خیلی نباید زمان طولانی برای اعلام سند مانده باشد.»
محبی در پاسخ به این سؤال که آموزش تولید هوش مصنوعی یا آموزش کار کردن با آن برای چه مقاطع تحصیلی در نظر گرفته شده است؛ می‌گوید: «در طی تحقیقات علمی و بررسی‌هایی که در حال انجام است؛ مشخص خواهد شد که برای مقاطع مختلف تحصیلی چه محتواهای آموزشی مربوط به هوش مصنوعی آماده خواهد شد. البته وقتی از نظام تعلیم و تربیت هوشمند سخن می‌گوییم طبیعتاً همه مقاطع تحصیلی را در بر می‌گیرد اما میزان و نوع استفاده از هوش مصنوعی در پایه‌ها متفاوت خواهد بود.»
نباید دچار انفعال شد
«بهروز مینایی» دبیر ستاد هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت و گو با «آگاه» می‌گوید: «بر خلاف اینترنت یا گیم که ممکن است چند سویه باشد هوش مصنوعی سلبیات و موارد منفی‌اش خیلی کمتر است و فقط نیاز است تا در مورد اعتبار پاسخ‌هایی که هوش مصنوعی به سؤالات بچه‌ها می‌دهد، آگاهی بخشی شود.» وی می‌افزاید: «باید دانش‌آموزانی که استعداد حل مساله دارند را درگیر توسعه هوش مصنوعی کنیم تا دچار انفعال در این زمینه نشوند و بتوانند در این عرصه تولیدکننده باشند.»
مینایی که سال‌ها سابقه مدیریت فناوری‌های نوین در عرصه جوانان و کودکان را دارد، ادامه می‌دهد: «باید جذابیت‌های درآمدی و آینده‌نگرانه‌ای برای هوش مصنوعی ایجاد کنیم تا بخشی از هجوم دانشجویان به سمت رشته‌های پزشکی را به سمت رشته ریاضی و رشته‌های فنی و مهندسی بکشانیم تا از فرصت هوش مصنوعی برای توسعه آینده کشور بهره ببریم.» وی در عین حال که چالش‌ها و پیامدهایی برای اندازه‌ای از هوش مصنوعی که در کشور رواج دارد را چندان جدی برآورد نمی‌کند، خاطرنشان می‌کند: «ما باید نسل جدیدی از دانش‌آموزان را تربیت کنیم که با هوش مصنوعی عجین هستند و کاربردهای آن را می‌شناسند و قادرند کاربردهای جدید و منحصر به‌فرد دیگری را درباره آن ایجاد کنند. در حالی که در حال حاضر تنها گونه‌هایی از هوش مصنوعی پاسخگو در اختیار کودکان و نوجوانان است که سلبیات و ملاحظات اخلاقی چندانی ندارند. مسأله مواجهه و دوستی با ربات‌ها هم در کشور ما به اندازه‌ای گران است که همه دسترسی ندارند و دسترسی به آن به دلیل هزینه بر بودن و تحریم‌های موجود علیه کشورمان به کندی وارد کشور می‌شود. بنابراین دلیلی ندارد از ترس آن‌ها دسترسی به سایر امکانات را محدود کنیم.» دبیر ستاد هوش مصنوعی معاونت علمی ریاست‌جمهوری اضافه می‌کند: «آموزش هوش مصنوعی باید در قالب بازی به بچه‌ها آموزش داده شود تا نسل نویی برای آینده کشور تربیت شود. در این میان هوش مصنوعی می‌تواند یک فن‌آوری امیدآفرین، فراگیر و توسعه دهنده از جهت اقتصادی باشد. همچنین سواد عمومی در بهره‌مندی از هوش مصنوعی باید به گونه‌ای باشد که افراد در برخورد با این فناوری قدرت تمیز و مدیریت خود را از دست ندهند.» به گفته مینایی سرفصل‌های آموزشی مهارت هوش مصنوعی تدوین شده و در آستانه آموزش قرار دارد. همچنین با رایزنی‌هایی که با آموزش و پرورش انجام شده علاوه بر تدوین برنامه درسی آموزش هوش مصنوعی در مدارس، به دنبال ایجاد همکاری‌هایی مهارتی میان مدارس و مراکز آموزش هوش مصنوعی خواهند بود. وی می‌گوید: «قرار شده به صورت عملیاتی منطقه‌ای از آموزش و پرورش را پایلوت کنیم تا نتیجه‌اش را ببینند. فکر می‌کنم آموزش هوش مصنوعی از سال تحصیلی آینده به صورت رسمی وارد مدارس کشور شود.»
مینایی به طرح‌های نوید برای افراد زیر ۱۸ سال و سیمرغ برای افراد بالای ۱۸ سال اشاره و بیان می‌کند: «در این رابطه آموزش دانشجو معلمان در دانشگاه فرهنگیان در دستور کار است.» مینایی ادامه می‌دهد: «مقام رهبری دائماً نسبت به سلبیات فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای تذکر می‌دهند اما در مورد هوش مصنوعی فقط تشویق می‌کنند. این رویکرد تسهیلگری به جای تنظیم‌گری هم در سند ملی هوش مصنوعی و هم در برنامه‌ریزی‌های ما و هم در قانون در دست تدوین و تصویب مجلس رعایت شده است.»
تأکیدات رهبر انقلاب
این موضوعی است که از ۶ سال پیش رهبر انقلاب بر آن تأکید داشتند. ایشان طی بیاناتی در اوایل بهمن سال ۹۷ عنوان کردند: «هر ملتی که امروز در زمینه این دانش‌های جدید... عقب بیفتد، سرنوشتش، سرنوشت آن ملت‌هایی است که در آغاز انقلاب صنعتی عقب افتادند و سرنوشتشان شد استعمارزدگی، شد زیر دست بودن، شد فقیر ماندن، شد ذلیل شدن.»
مقام رهبری سه سال بعد و در سال ۱۴۰۰ نیز تأکید کردند: «من پیشنهاد می‌کنم یکی از مسائلی که مورد تکیه و توجه و تعمیق واقع می‌شود، مسأله هوش مصنوعی باشد که در اداره آینده دنیا نقش خواهد داشت... باید کاری کنیم که حداقل به ۱۰ کشور اول دنیا در این مسأله برسیم. »
در نهایت نیز حضرت آیت‌الله خامنه‌ای شهریور امسال گفتند: «امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌دهنده‌ای [دارد پیش می‌رود]؛ یعنی انسان متحیر می‌شود از شتابی که این فناوری عجیب در دنیا پیدا کرده و دارد پیش می‌رود... در مسأله هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست؛ این فن‌آوری لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آن لایه‌ها مسلط شد؛ آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع این فن‌آوری هوش مصنوعی را تأمین کنید، فردا اینها یک‌ایستگاهی مثل آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش مصنوعی ــ که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند ـ که اگر چنانچه به آن‌ایستگاه رسیدید، باید اجازه بگیرید که در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید، در فلان بخشِ دیگر حق ندارید استفاده کنید! این‌جوری است؛ زرنگ‌های دنیا، فرصت‌طلب‌ها و قدرت‌طلب‌های دنیا دنبال این چیزها هستند... البته زمان دولت سیزدهم یک سازمانی تشکیل شد به نام «سازمان ملی هوش مصنوعی»، زیر نظر رییس‌جمهور... اگر چنانچه همان سازمان زیر نظر خود آقای رئیس‌جمهور ادامه کار بدهد، امید فراوانی وجود دارد که ان‌شاء‌الله این کار به همین شکلی که عرض شد پیش برود.»
نظر شما