مهربان باشیم!

علی جواهری ـ دبیر گروه جامعه
۱۵ اسفند ۱۴۰۳ - ۰۹:۳۹

اسلام به عنوان یک دین جامع، همواره بر مهربانی، رحمت و همدلی تاکید فراوانی داشته است. این تاکید در ماه مبارک رمضان، باتوجه‌به فضیلت‌های ویژه این ماه، شدت بیشتری می‌یابد. قرآن کریم مهربانی را از صفات الهی می‌داند و انسان‌ها را به الگوگیری از آن فرامی‌خواند: «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَیٰ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینِ» (نساء:۳۶) (خدا را بپرستید و چیزی را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید.)

آگاه: همچنین در آیه۱۸۳ سوره بقره، هدف روزه را تقویت تقوا و خودآگاهی معنوی ذکرمی‌کند که مهربانی بخشی از آن است.
مهربانی، مهمان‌نوازی و همدلی همواره بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت جمعی ایرانیان بوده و ردپای آن را در ادبیات، اشعار و آموزه‌های اخلاقی این سرزمین می‌توان یافت. بااین‌حال، تحولات پرشتاب اجتماعی و اقتصادی دهه‌های اخیر، سبک زندگی شهری، فشارهای معیشتی فزاینده و گسست‌های فرهنگی ناشی از جهانی‌سازی، به نظر می‌رسد که ظاهر جامعه را تا حدی از برخی از این ارزش‌ها دور کرده باشد.
باوجود این، فرهنگ ماهیتی پویا دارد و پیوسته در حال بازآفرینی خود است. بسیاری از ایرانیان هنوز در عمل به ارزش‌هایی مانند مهربانی، یاری به همنوع و احترام به دیگران استوارند، هرچند این رفتارها گاه کمتر به چشم می‌آید یا بازتابی در رسانه‌ها نمی‌یابد. نمونه‌های فراوان اقدامات خودجوش مردم در بحران‌هایی چون سیل، زلزله و حمایت از نیازمندان، گواهی است بر اینکه روحیه همبستگی و نوع‌دوستی در این جامعه همچنان جاندار و پویاست.
فرهنگ را می‌توان به رودخانه‌ای تشبیه کرد که گاه آرام و گاه خروشان جریان دارد اما با مشارکت جمعی می‌توان مسیر آن را به‌سوی ارزش‌های انسانی هدایت کرد.
البته تحولات نوین بر روابط انسانی هم در مسیر بی‌تاثیر نیست. تحولات سریع تکنولوژیک، تغییر سبک زندگی و افزایش فشارهای اقتصادی و فردگرایی، تا حدی بر کیفیت روابط انسانی تاثیر گذاشته است. با این حال، این مسئله لزوما به معنای ناپدید شدن مهربانی نیست، بلکه شکل و شیوه‌های ابراز آن ممکن است تغییر کرده باشد. تحولات اجتماعی، ورود فناوری‌های جدید و دگرگونی‌های اقتصادی، تاثیرات عمیقی بر فرهنگ مهربانی و روابط اجتماعی در ایران داشته‌اند. این تغییرات همزمان، چالش‌ها و فرصت‌هایی ایجاد کرده‌اند که درک آنها نیازمند بررسی چند بُعدی است.
اما برای ترویج مهربانی در جامعه چه باید کرد؟ برای بازطراحی و ترویج مهربانی در جامعه‌ای مانند ایران، ترکیبی از راهکارهای فرهنگی، اجتماعی، آموزشی و نهادی ضروری است. 
حالا باید پرسید، آیا بازتعریف مهربانی در چارچوب مدرنیته امکان‌پذیر است؟ جامعه‌شناسانی مانند «گیدنز» معتقدند ارزش‌های سنتی باید با نیازهای عصر مدرن بازسازی شوند؛ به عنوان مثال، استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال برای تقویت همبستگی اجتماعی (مانند کمپین‌های آنلاین کمک به نیازمندان) می‌تواند مهربانی را در قالبی نوین حفظ کند.
هابرماس بر این باور است که فضای عمومی مبتنی بر گفت‌وگوی آزاد و عقلانی به تقویت همدلی و درک متقابل کمک می‌کند. ایجاد فضاهای گفت‌وگوی جمعی (حتی مجازی) برای کاهش قطبی‌سازی و تقویت مهربانی ضروری است.
مهربانی نه یک «حالت انفعالی»، بلکه «کنشی فعال» است که نیازمند مشارکت نهادهای دولتی، جامعه مدنی، خانواده‌ها و تک‌تک افراد است. تجربه ایران در بحران‌هایی مانند سیل و زلزله نشان داده که روحیه همیاری در این جامعه زنده است اما برای نهادینه‌سازی آن، باید مهربانی را از سطح «واکنش به بحران» به «سبک زندگی روزمره» ارتقا داد.