آگاه: عمر این سکوهای نمایشی به شکل امروزی آن در ایران به حدود ۱۵سال پیش برمی‌گردد و هنوز بسیار جوان است اما سرعت تحول و تغییر آن و نیز تغییری که در مصرف سرگرمی و رسانه‌ای مخاطب و ذائقه او ایجاد کرده است به قدری هست که اهمیت آن را حالا شاید بتوان هم‌راستا با رسانه ملی دانست. در این گزارش به ابعاد اقتصادی و قیمت‌گذاری‌های سه مورد از شناخته‌شده‌ترین و قدیمی‌ترین این سکوهای نمایشی یعنی فیلیمو، فیلم‌نت و نماوا نگاهی انداخته و درباره آن حرف زده‌ایم.
حدود ۲۰سال پیش بود که مردم از طریق ویدیوکلوب (واژه‌ای است با ریشه فرانسوی: Video-club) به شبکه‌ای رسانه‌ای به‌عنوان رسمی شبکه نمایش خانگی دسترسی داشتند و از طریق آن از برنامه‌های ضبط‌شده تلویزیونی تا انواع فیلم و سریال و انیمیشن از هر کشوری را خریداری یا اجاره می‌کردند. اگر از متولدین دهه‌های ۶۰ یا ۷۰ باشید حتما خاطرتان هست که در دوره‌ای این شبکه تحت نظارت قانونی محدود به خرید و فروش مجاز شد و درنتیجه بخش‌هایی از آن که در فروشگاه‌های رسمی پیدا نمی‌شد به شبکه زیرزمینی راه یافت. این شبکه بخش عمده‌ای از مصرف سرگرمی رسانه‌ای بسیاری از مردم بود که با محدود شدن به تبع کم‌کم جایگاهش را میان مردم از دست داد. لازم است بگویم که حذف بخش زیرزمینی این شبکه با وجود قوتی که رسانه ملی در جذب مخاطب با تولیدات باکیفیت آن زمان -حتی در عین محدودیت شبکه‌ها و برنامه‌های تولیدی- داشت، اثر مشهودی بر مصرف رسانه‌ای مردم نگذاشت. بعد از آن اما تلویزیون‌های کابلی که در ایران به ماهواره شهرت پیدا کرده بود به‌زودی تحت مالکیت غول‌های رسانه‌ای فارسی‌زبان که در خارج از ایران برای مخاطب ایرانی تولید برنامه می‌کردند چنان جایگاهی در میان قشر متوسط به بالا و به‌ویژه مخاطب شهری پیدا کردند که برای مدتی هرچند موقت با تلویزیون ملی رقابتی جدی ایجاد کرده بودند. این‌بار محدود کردن این شبکه رسانه‌ای زمان و هزینه بسیار بیشتری نیاز داشت و حقیقت آن است که در نتیجه نظارت و بازدارنده‌های قانونی کنترل نشد. درنهایت درحالی‌که مثل قارچ‌هایی از روی پشت‌بام خانه‌ها با بشقابی فلزی سربرمی‌آورد با ورود تکنولوژی‌های نوین رسانه‌ای کم‌کم عقب‌نشینی کرد و جایش را به جدیدترها داد.
انحصار پلتفرم‌ها از کجا شروع شد؟
اگر می‌خواهید بدانید چه شد که پلتفرم‌های نمایش خانگی و تولیداتشان این‌قدر مهم شدند باید برگردیم به حوالی سال‌های ۱۳۹۸ و یورش بی‌امان ویروس منحوس و برقراری پروتکل‌های ایمنی و بهداشتی که مهم‌ترین آنها قرنطینه بود. سینماها، تئاترها و کنسرت‌ها همه تعطیل شدند و تلویزیون هم نتوانست همدم مردم خانه‌نشین شود. این برگ برنده‌ای بود که دست اتفاق برای شبکه‌های نمایش خانگی رو کرد و آنها هم شاید نه به بهترین نحو اما به طریقی از آن بهره بردند. مشترک این پلتفرم‌ها بودن جدی‌تر و مهم‌تر شد و آنها هم زورشان را زدند تا حرفی برای گفتن داشته باشند. همان میانه همه‌گیری کرونا بود که قیمت اشتراک‌های این پلتفرم‌ها که تا قبل از آن هزینه‌ای معمولی در نسبت با تورم و درآمد افراد و خانواده‌ها داشت به اعدادی قابل توجه رسید و طی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ چندین مرتبه تلخی افزایش قیمت را به مخاطب چشاند. در نهایت توضیح درباره علت این افزایش‌ها و گرانی ختم شد به اینکه مصرف‌کننده‌ها سرمایه‌گذاران این پلتفرم‌ها هستند و بخشی مهمی از هزینه‌های ساخت آثار جدید از این محل تامین می‌شود.
از سوی دیگر، در همان موقع بود که فرآیند فیلترینگ و مسدودسازی عجیب وبسایت‌های منبع دانلود آثار نمایشی خارجی شروع شد. فرآیندی که این شائبه را به‌وجود آورده بود شاید بین این مسدودسازی و ایجاد فضا برای پلتفرم‌های نمایشی ارتباطی وجود داشته باشد. در نهایت مهم‌ترین و در دسترس‌ترین این وبسایت‌ها به‌کلی از چرخه مصرف مخاطبان خارج شد. این عامل مهم دیگری بود که مخاطب را بیش از پیش به‌سوی مصرف و مشترک شدن در پلتفرم‌های داخلی کشاند و آمار مخاطب این فضاها را صعودی کرد. هم‌زمان هم پلتفرم‌ها اقدام به عرضه فیلم و سریال‌های خارجی با نازل‌ترین کیفیت دوبله و زیرنویس کردند و اینگونه تلاش کردند تا جای این منابع را پر کنند.
راه‌های منتهی به تولیدات وی.او.دی‌ها
با آنکه استفاده از محصولات رسانه‌ای وی.او.دی‌های ایرانی با وجود گستردگی دسترسی به اینترنت در ایران (با همان سرعت پایین!) و همچنین دسترسی تقریبا فراگیر به دستگاه‌های تکنولوژیک رسانه‌ای و ارتباطی حالا دیگر کار سختی نیست و مصائبی هم اگر داشته باشد، اصلا قابل مقایسه با سختی‌های دسترسی به دستفروش‌های دی.وی.دی یا ابزار و امکانات راه‌اندازی ماهواره در خانه نیست اما با وجود مانع قیمت و هزینه آبونه شدن آن باز هم انتخاب مخاطبان و مردم استفاده از این پلتفرم‌ها به‌شکل رسمی آن نیست. از راه‌های بسیار پرمصرف دسترسی به فیلم، سریال‌ها و برنامه‌های این سکوهای نمایشی می‌توان به کانال‌های تلگرامی غیرمجاز، کانال‌های ماهواره‌ای که محصولات نمایش خانگی ایران را پخش می‌کنند و درصد کمی هم استفاده از ویدیوکلوب‌های محلی اشاره کرد.
چرا قاچاق رونق گرفت؟
رشد رسانه‌های آنلاین و به‌خصوص مدیوم‌های نمایش فیلم و سریال در ایران تا حد زیادی مخاطب را به این نوع استفاده رسانه‌ای متعهد و پایبند کرد. درواقع می‌توان گفت که بعد از رفتن کامل کرونا وضعیت اقبال مخاطب به این رسانه‌ها هرگز به حالتی که پیش از آن بود بازنگشت. گرچه سینما دوباره رشد کرد و عدد و رقم‌های جدیدی ثبت کرد اما بی‌کیفیتی تولیدات تلویزیون و دسترسی بی‌حدومرز مخاطب به هر محصول رسانه‌ای روی مبل راحتی در خانه، شرایط را به نحوی پیش برد که گلوی مخاطب پیش مدیوم‌های نمایش خانگی گیر کند و وفادار او بماند. در ادامه نیز با افت کیفیت تولیدات پلتفرم‌ها که با وعده‌های پیشینی آنها مطابق نبود تا حدی از رغبت و انگیزه مخاطب برای خریداری اشتراک کاست و ارزش خرید آن را در نظر مخاطب بسیار پایین آورد. اینجا بود که شبکه قاچاق دست‌به‌کار شد و گزینه‌های زیادی برای مخاطب روی میز گذاشت. عمده‌ترین راه دسترسی به تولیدات شبکه‌های نمایش خانگی از طریق کانال‌های تلگرامی است که با هر بار مسدودسازی نیز از کانال دیگری وارد می‌شوند و خلاصه کنتور که نمی‌اندازد.
از مقایسه نمودارهای قیمتی چه می‌فهمیم؟
آنچه از مقایسه قیمت‌های سه پلتفرم شناخته‌شده‌تر شبکه نمایش خانگی در سه سال گذشته برمی‌آید این است که هر سه بعد از افزایش تورم صعودی در حدود سال۱۴۰۱ قیمت‌ها را تا حد قابل‌توجهی افزایش داده‌اند. پلتفرم فیلیمو در افزایش قیمت در سه سال گذشته و در هر سه مدل اشتراکی که ارائه کرده است نسبت‌به دیگر پلتفرم‌ها پیشتاز بوده و بیشترین میزان افزایش قیمت را اعمال کرده است. با این‌حال مطابق آمار منتشرشده، این پلتفرم بیشترین مشترک را دارد و بیش از همه شناخته‌شده است. نکته دیگر اینکه بعد از جان گرفتن شبکه انتشار قاچاق فیلم و سریال که بخشی از دلایل آن به همین افزایش قیمت‌ها بازمی‌گردد، این پلتفرم‌ها تا حدی سعی کرده‌اند که قیمت‌ها را متعادل و با کنترل بیشتری افزایش دهند.
درآمدهای وی.او.دی‌ها
راه‌های درآمدزایی پلتفرم‌ها گرچه هرگز به‌طور کامل شفاف اعلام نمی‌شود اما تا حدی می‌توان مسیرهای آن را ردیابی کرد و در برخی منابع نیز داده‌هایی در این مورد یافت می‌شود که منابع آن هم شفاف و به‌طور یقینی قابل اعتماد نیست. این راه‌های درآمد به شرح زیر است:
فروش اشتراک (عمده‌ترین محل درآمد)
فروش تبلیغات درون برنامه
فروش ترافیک داده
فروش فیلم و سریال‌ها
سایر درآمدها که بخش‌های دیگر درآمدی را تشکیل می‌دهد