آگاه: مرتضی سرهنگی در خانواده‌ای مذهبی تربیت یافته و بزرگ شده بود. «بیوک سرهنگی» پدرش کارگر ساده سیلوی گندم در خیابان بعثت منطقه۱۶ بود و همواره تلاش می‌کرد تا روزی حلال بر سر سفره خانواده ببرد. «مریم خوش‌پی» مادرش نیز بانویی خانه‌دار که در تربیت او و دیگر خواهر و برادرانش نقش زیادی داشته است. او کودکی و نوجوانی‌اش را در محله چهارصددستگاه گذرانده، همان‌جا دیپلم گرفته و بعد از سربازی در همین محله ازدواج کرده و تشکیل زندگی داده است. او دوره ابتدایی را در مدرسه «شبلی» محله نازی‌آباد گذرانده و پس از آن در مدارس برجسته «ماکو» و «هدف» در دوره‌های راهنمایی و دبیرستان تحصیل کرده است. او با بیان اینکه علاقه به مطالعه زندگی‌اش را تغییر داده است، اضافه می‌کند: «وقتی پول توجیبی‌ام به پنج تومان می‌رسید برای خرید مجله «کیهان بچه‌ها» به‌سرعت برق و باد خودم را به بازار دوم نازی‌آباد می‌رساندم تا از تنها دکه روزنامه‌فروشی مجله بخرم. نمی‌دانید چطور تا خانه‌مان یکسره مشغول خواندن مجله تارزان، زندگینامه بزرگان و دانشمندان می‌شدم. اصلا متوجه نمی‌شدم راه برگشت به خانه را چگونه سپری کردم. خواندن این مطالب آنقدر برایم لذت‌بخش بود که متوجه گذرزمان نمی‌شدم.» مرتضی سرهنگی چندی پیش در سفرش به شهر مشهد دچار عارضه‌ای قلبی شده است و حالا برای اطمینان از سلامتی‌اش و مراقبت‌های بیشتر در بیمارستان بستری است. به این بهانه در این گزارش نگاهی به سابقه و فعالیت‌های او در حوزه ادبیات پایداری و دفاع مقدس انداخته‌ایم.
نظر رهبر انقلاب درباره مرتضی سرهنگی و دیگر نویسندگان ادبیات پایداری
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب: اگر بنده شاعر بودم، یقینا در مدح شماها، در مدح آقای سرهنگی، در مدح آقای بهبودی، در مدح آقای قدمی، در مدح همین خاطره‌سازان و خاطره‌انگیزان قصیده می‌ساختم؛ حقیقتا جا دارد؛ چون کار بسیار بزرگ و بااهمیتی است... اخیرا از آقای بهبودی و آقای سرهنگی مصاحبه‌ای می‌خواندم، که واقعا هم همین‌طور است. این آقایان معتقدند قضایای دوره دفاع مقدس را بایستی مستند، تبیین و مستدل کرد تا بر اساس اینها آثار هنری به وجود بیاید که کاملا درست است. اعتقاد من این است که ما هرچه برای دوره دفاع‌مقدس سرمایه‌گذاری و کار کنیم، زیاد نیست؛ چون ظرفیت هنری و ادبی کشور برای تبیین این دوره، خیلی گسترده، وسیع و عمیق است و از این ظرفیت تاکنون استفاده خوب و درخوری نشده، البته کتاب‌های خوبی نوشته شده است، لیکن این رشته باید استمرار پیدا کند.
آغاز با ادای دین به رزمندگان
او در سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷ در روزنامه جمهوری اسلامی قلم زده است. در زمان جنگ تحمیلی در گروه فرهنگی روزنامه جمهوری اسلامی صفحه‌ای به نام «جبهه و جنگ» داشت که هدایت بهبودی در آن می‌نوشت. همین همکاری سبب‌ساز آغاز دوستی و رفاقت میان این دو شد.
سرهنگی با آغاز دوران جنگ تحمیلی به جبهه رفت و هویزه نخستین جایی بود که خبرنگار روزنامه جمهوری اسلامی پا به آنجا گذاشت و هرچه را دیده بود نگاشت. او جنگ را عمیقا درک کرده بود و به دنبال راهی بود که بتواند حس و حال جبهه‌ها و رشادت‌های رزمندگان را برای دیگران بگوید. مرتضی سرهنگی پس از بازگشت از جبهه بارها به اردوگاه نگهداری اسیران عراقی رفت تا خاطرات آنها را با ضبط‌صوت کوچکش ثبت کند و بنویسد. در این زمان در روزنامه جمهوری اسلامی ستونی به نام «اسرار جنگ» به روایت اسیران عراقی ایجاد شد که سرهنگی آنجا می‌نوشت. بعدها همان نوشته‌ها در قالب کتاب به چاپ رسید. او می‌گوید: «خودنگاشت اسیران عراقی در ایران، با نام کتاب «ده روز محاصره» روایتی است از یک افسر عراقی که از حال و هوای ۱۰روز محاصره در منطقه کله قندی سخن گفته است. حدود ۶۰عنوان کتاب دیگر نیز از خاطرات اسیران عراقی در ایران گردآوری کرده‌ام که چاپ شده است.»
«بابای ادبیات پایداری»
فرزانه مردی ـ قائم‌مقام انتشارات روایت فتح
مرتضی سرهنگی برای ما مرتضی آوینی حوزه ادبیات پایداری است. در حوزه ادبیات دفاع مقدس اولین نفر است و هر چه در این مسیر از دستاورد داریم از اوست. همکاری ما به حدود سال۱۳۷۲ که مخاطب کمان بودم و بعد از آن به‌زودی با نام مستعار به نویسندگان این نشریه در قسمت مصاحبه با همسران شهدا پیوستم، برمی‌گردد. در حدود سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ وارد انتشارات روایت فتح شدم و همکاری ما خیلی بیشتر و نزدیک‌تر شد و از حضور و تخصص او بهره برده و می‌بریم. همانطور که با صدا و فیلم‌های مرتضی آوینی با جنگ آشنا شدیم، با قلم و کتاب‌های مرتضی سرهنگی هم با ادبیات پایداری زندگی کردیم. من مرتضی سرهنگی را «بابای ادبیات دفاع مقدس» می‌دانم. او همیشه می‌گوید: رزمنده‌ای که بعد از رزمیدن اسلحه را زمین بگذارد و قلم به دست نگیرد، جنگش ناتمام مانده است.
از ویژگی‌های شخصیتی او احترام و ادبی است که طی سال‌ها همکاری با او دیده و تجربه کرده‌ایم. نگاهی را که در کارهای شهید مرتضی آوینی در مستندسازی و مستندنگاری دفاع مقدس دیده‌ایم در حوزه ادبیات پایداری می‌توان در کارهای مرتضی سرهنگی دید. از خصایص برجسته او تسلط و صبوری در اصول تربیت و پرورش آدم‌ها تا به ثمر رسیدن کار و شکیبایی برای همراهی آنها در این راه بود. او حتی نوقلمان را به گونه‌ای همراهی می‌کرد تا در نهایت بتوانند همچون حرفه‌ای‌ها قلم بزنند و آثار زیادی با حمایت او ماندگار شده است. آقا مرتضی سرهنگی در تمام این سال‌ها درباره رزمندگان، ایثار و شهادت آنها کار و تلاش کرده است. من همیشه برای او و دیگر افرادی که در این حوزه صمیمانه کار می‌کنند دعا می‌کنم که خداوند به آنها سلامتی و عمر بابرکت و عزت دهد و بعد از آن شهید راه خدا باشند. مرتضی سرهنگی حالا باید باشد و هنوز دست آدم‌هایی را در این حوزه بگیرد و نقش راهنما را ایفا کند.
ادبیات پایداری در گستره جهان
علی‌الله سلیمی ـ منتقد و عضو انجمن قلم ایران
جایگاه مرتضی سرهنگی در حوزه ادبیات پایداری معرف همگان هست، در مورد او می‌خواهم به ویژگی‌هایی اشاره کنم که نسبت به آنچه تا کنون گفته شده متفاوت باشد. او در ایران جزو افرادی است که ادبیات پایداری را با تکیه بر تحقیق و پژوهش‌های آکادمیک آغاز کرد و به ادبیاتی که در وهله اول جنبه شفاهی داشت، ابعاد علمی و آکادمیک بخشید. همین امر باعث شد که پایه‌های ادبیات پایداری در ایران محکم‌تر شد و دفتری که او در حوزه هنری تاسیس کرد، آثاری را تولید کرد که در دسته نمونه‌های ماندگار ادبیات پایداری ماند. در نظر داشته باشید که موازی با این آثار در موسسه‌ها و انتشارات دیگر نیز آثاری منتشر می‌شد که هیچ‌کدام به پای آثار سرهنگی نمی‌رسید. می‌توان اذعان داشت یکی از ویژگی‌های او این است که پیش از ورود به حوزه ادبیات پایداری در ایران، مطالعات گسترده‌ای در حوزه ادبیات جنگ در گستره جهان و مقاومت در دیگر کشورها داشته است. به‌واقع، او با مرور دقیق ادبیات حوزه جنگ در جهان به آن حد از توانایی رسیده بود که بذر ادبیات پایداری را در ایران بکارد. خود او نیز در کنار این نهال تازه ماند و برای به ثمر نشستنش از هیچ تلاشی دریغ نکرد. ویژگی دیگر او نیز همین است، هنگامی که کاری را برای نگارش انتخاب می‌کند تا پایان کنار نویسنده می‌ماند و اگر هم در شرایطی نتواند حضور مستمر داشته باشد، کارشناسی را جایگزین می‌کند تا کار به هر صورت در حرفه‌ای‌ترین حالت خودش به پیش رود. برای همین است که غالب کارهای تولیدشده تحت نظر مرتضی سرهنگی در این حوزه تثبیت شده و ماندگارند. حتی می‌توان گفت که بسیاری از این آثار از مرزهای فرهنگی کشورمان فراتر رفته و به‌عنوان آثار جهانی و با مخاطبانی جهانی با برچسب ادبیات دفاع مقدس ثبت شده‌اند. این دستاورد ادبی و فرهنگی ثمره فعالیت و تلاش‌های مرتضی سرهنگی است که نامش با ادبیات پایداری و شاخص‌ترین آثار این حوزه در کشورمان گره خورده است.
مروری بر چند اثر کودک و نوجوان مرتضی سرهنگی
در این سه عنوان، مخاطب با کاربردهای خاکریز، پلاک و چفیه آشنا می‌شود. داستان این عناوین با زبانی ساده و روان روایت شده و قصد دارد تا عناصر مختلف جبهه و جنگ را برای گروه سنی کودک و نوجوان بازشناسی کند.
مرتضی سرهنگی سرهنگی درباره این آثار گفته است: در چهار جلد کتاب تازه‌ای که از من منتشر شده، به سراغ اصطلاحاتی رفته‌ام که در جنگ بوده است و پلاک، چفیه و خاکریز را معرفی کرده‌ام. این داستان‌ها را در طول سال‌های گذشته نوشته‌ام و البته این مجموعه ادامه داشته و بیشتر از این بود. اما درحال‌حاضر این چهار جلد را آماده انتشار داشتم. این نویسنده ادامه می‌دهد: تلاش کردم تا در این داستان‌ها از قوه تخیل استفاده کنم تا برای کودکان جذابیت بیشتری داشته باشد و به همین منظور به این گونه سوژه‌ها، در داستان جان داده‌ام و آنها به نوعی خود را معرفی می‌کنند. در آثار دفاع مقدس ویژه کودکان و نوجوانان نیز خوب است که نویسندگان تخیل را به کار بگیرند؛ چراکه جهان کودکان با تخیل سر و کار دارد و به سمت این دست از آثار بیشتر جذب می‌شوند و برایشان خواندنی‌تر است.
او درباره ادبیات دفاع مقدس در حوزه کودک و نوجوان گفته است: از ابتدا هم حوزه هنری به این مهم توجه داشته است و در سال‌های اخیر نیز با تاسیس حوزه هنری کودک و نوجوان بیش از پیش به این مقوله توجه نشان می‌دهد. ما نویسندگان خوبی همچون محمدرضا بایرامی، داوود غفارزادگان، داوود امیریان، اکبر صحرایی و... در حوزه کودک و نوجوان داریم که با موضوع دفاع مقدس و انقلاب اسلامی آثار خود را منتشر می‌کنند. قبول دارم که فضای ذهنی بسیاری از کودکان از آن دوران فاصله گرفته است اما این موضوع باعث نمی‌شود که ما از تاریخ و آنچه بر کشورمان گذشته برایشان نگوییم. باید وظیفه‌ای که بر دوش داریم انجام دهیم و به‌طور حتم کودکان و نوجوانان نیز تاثیر می‌گیرند و کم‌کم به سراغ کشف این مضامین می‌روند. سرهنگی همچنین می‌گوید: باید کتاب‌هایی منتشر کنیم که در نهایت ظرافت، زیبایی و خوش‌خوان بودن، بتوانند معرف هویت و وقایع رخ داده در کشورمان باشند و بچه‌ها را با جنگ تحمیلی آشنا کنند.
اسم من چفیه است، اسم من پلاک است، اسم من خاکریز است و روزهای خرمشهر تولید حوزه هنری هستند که در قطع رقعی و در شمارگان ۲۵۰۰ توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده‌اند.
سالشمار زندگی مرتضی سرهنگی
۱۳۳۲ او در سال کودتای نافرجام سرنگونی دولت محمد مصدق متولد شده است
۱۳۵۸ آغاز فعالیت روزنامه‌نگاری در روزنامه‌های جمهوری اسلامی ایران
۱۳۶۷ راه‌اندازی دفتر ادبیات و هنر مقاومت با همکاری «هدایت‌ا... بهبودی»
۱۳۷۵ عضویت در شورای سردبیری در روزنامه ایران – انتشار دوهفته‌نامه ادبی کمان
۱۳۸۳ پایان دادن به انتشار نشریه کمان بعد از ۲۰۰ شماره و هشت سال
۱۳۸۶ داوری جایزه شهید آوینی در جشنواره فیلم مستند سینما حقیقت
۱۳۸۷ معرفی او به‌عنوان مدیر علمی برتر در هفته کتاب
۱۳۹۰ داوری مجدد جایزه شهید آوینی در جشنواره فیلم مستند سینما حقیقت
۱۳۹۳ معرفی او به‌ع نوان چهره برتر هنر انقلاب اسلامی
۱۳۹۴ داوری در جشنواره بین‌المللی تئاتر مقاومت
۱۳۹۵ دریافت نشان درجه یک هنر
۱۳۹۶ داوری در بخش مستندنگاری جایزه ادبی جلال آل‌احمد
۱۴۰۰ عضو هیات‌علمی چهاردهمین جایزه ادبی جلال آل‌احمد
نگاهی به برخی آثار مرتضی سرهنگی
اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی، ۸ جلد، ۱۳۶۳تا۱۳۷۰
اسم من پلاک است، ۱۳۸۰، در ۱۶ صفحه
اسم من چفیه است، ۱۳۷۲، با ۲۲ صفحه
اسم من خاکریز است، ۱۳۸۰، در ۲۴ صفحه
پابه‌پای باران: دو گزارش از خرمشهر، با هدایت‌الله بهبودی، ۱۳۶۹، در ۴۳ صفحه
حرف ما: گزیده سرمقاله‌های کمان، ۱۳۸۷، با ۱۳۲ صفحه
خانه کوچک، زندگی بزرگ: گفت‌وگو با پروین داعی‌پور، همسر سردار شهید حسن باقری، ۱۳۸۲، در ۳۲ صفحه
خرمشهر کو جهان‌آرا: گفت‌وگو با صغرا اکبرنژاد، همسر سردار شهید سیدمحمد جهان‌آرا، با هدایت‌الله بهبودی، ۱۳۷۹، در ۳۰صفحه
خرمشهر، خانه رو به آفتاب: گفت‌وگو با صدیقه زمانی، همسر سردار شهید عبدالرضا موسوی، با هدایت‌الله بهبودی و احد گودرزیانی، ۱۳۸۶، در ۳۰صفحه
ده روز محاصره در قله ویزان: خاطرات یک افسر عراقی، ۱۳۶۹، با ۶۱صفحه
روزهای خرمشهر، ۱۳۷۶، در ۲۴صفحه
سفر به قله‌ها: پنج گزارش جنگی، با هدایت‌الله بهبودی و سیدیاسر هشترودی، ۱۳۶۷، در ۹۵صفحه
محرم در اسارت: گزیده خاطرات آزادگان، ۱۳۸۶، با ۲۴صفحه
مرتضی آیینه زندگی‌ام بود: گفت‌وگو با مریم امینی، همسر شهید سیدمرتضی آوینی، با هدایت‌الله بهبودی، ۱۳۷۹، در ۳۵صفحه
نماز، ولایت، والدین، دو جلد، ۱۳۷۷ و ۱۳۷۸، در ۹۵ و ۸۸صفحه
تا پیروزی، مشترک با حمید گروگان، مهدی‌رضا بدلی، سلمان هراتی و مهدی شجاعی، ۱۳۶۷، ۱۲۴صفحه
باغ انگور، باغ سیب، باغ آیینه: گفت‌وگو با صفیه مدرس همسر سردار شهیدمهدی باکری، با احد گودرزیانی، ۱۳۷۹، در ۲۸صفحه
یادهای زلال: خاطرات جنگ، با هدایت‌الله بهبودی، ۱۳۶۹، در ۲۲۴صفحه
سفر به مدار مهتاب، با هدایت‌الله بهبودی
قطعه‌های پابرهنه (نثر ادبی)، با هدایت‌الله بهبودی
منظومه هشت‌ساله (نثر ادبی)، با هدایت‌الله بهبودی
همسفر شقایق: خاطرات همسران فرماندهان شهید استان کرمان، جلد۱، ۱۳۷۸، در ۲۹۴صفحه
همه‌چیز درباره جنگ، جلد۱: دانستنی‌های جنگ، ۱۳۸۷، با ۶۳صفحه
پاره‌هایی از آنچه اتفاق افتاد؛ نظامیان عراقی، ۳جلد، ۱۳۸۹
هیچ‌کس سرباز به دنیا نمی‌آید! رسول ملاقلی‌پور؛ طرح و تحقیق از مرتضی سرهنگی، ۱۳۸۷، ۹۶صفحه
روشنای خاطره‌ها، ۱۳۹۸، با ۲۹۶ صفحه
نظام‌نامه حرب: یکصدوده فرمان آیت‌الله بلادی بوشهری برای مبارزان تنگستانی در جنگ جهانی اول، ۱۳۹۵، در ۳۶صفحه
نامزد گلوله‌ها، ۱۴۰۲ در ۱۰۸ صفحه