آگاه: ابراز نارضایتی رهبر انقلاب از وضعیت کتاب در کشور در نخستین دیدار کتابداران و مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در ۲۹تیرماه سال۱۳۹۰، هشداری جدی بود که متاسفانه از سوی مسئولان رسمی و متصدیان حوزه کتاب، موردتوجه قرار نگرفت.
مقام معظم رهبری آن دیدار مهم را، بهانه‌ای برای «تجدید مطلع» در حوزه کتاب خواندند و با بیان برخی آسیب‌ها و تهدیدهای مهم در این حوزه، پیشنهادهایی را نیز ارائه فرمودند. معظم‌له می‌فرمایند: «با تلخی باید اعتراف کنیم که رواج کتاب و روحیه کتاب‌خوانی در میان ملت عزیز ما که خود یکی از مشعل‌داران فرهنگ و کتاب و معرفت در طول تاریخ پس از ظهور اسلام بوده است، بسی کمتر از آن چیزی است که از چنین ملتی انتظار می‌رود و این پدیده نیز مانند بیشتر پدیده‌های ناگوار در کشور ما، نتیجه فرمانروایی پادشاهان و فرمانروایان ظالم و فاسد و بی‌فرهنگ و بی‌سواد بر این کشور در دویست سال گذشته است.»
اهمیت و جایگاه کتاب از دید نخبگان و حتی عوام در جوامع تا بدان حد بالاست که سازمان یونسکو، در مصوبه خود در سال۱۹۹۱ میلادی، روز بیست‌وسوم آوریل (برابر با سوم اردیبهشت) هر سال را به‌عنوان روز «جهانی کتاب و حق مولف» اعلام کرد. هدف از اختصاص روزی برای بزرگداشت کتاب و حق مولف، جلب توجه سازمان‌ها و انجمنهای دولتی و خصوصی به این آسانترین و ارزانترین روش کسب دانش، بیان احساس اندیشه و کهنترین وسیله ارتباطی معنوی بشر است که به‌رغم ظهور و گسترش رسانههای پیشرفته و مدرن، هنوز هم وسیله‌ای موثر، جذاب، قابل دسترسی و جایگزینناپذیر است و می‌تواند بزرگترین عامل پیشرفت، گسترش دانش و فرهنگ و ایجاد دوستی و تفاهم بین ملتهای جهان باشد. باوجود اقدامات، تلاش‌ها و توصیه‌های صورت‌گرفته در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی در طول سال‌ها، همچنان شاهد بی‌مهری به کتاب و کتاب‌خوانی در کشور هستیم تا جایی که هنوز هم نرخ سرانه مطالعه در کشور بین ارقام ۲تا۱۸دقیقه در نوسان است؛ البته اعداد و ارقامی که هر سال مسئولان از میزان مطالعه در کشور ارائه می‌کنند هر چند با هم متفاوت است اما در همه این آمار یک محور مشترک وجود دارد و آن هم پایین بودن سرانه مطالعه در ایران است. طبق آمارهای جهانی و براساس استانداردهای تعریف‌شده، آمریکایی‌ها ۲۰دقیقه، انگلیسی‌ها ۵۵دقیقه و ژاپنی‌ها ۹۰دقیقه از وقت خود را در شبانه‌روز به مطالعه کتاب اختصاص می‌دهند. بر این اساس، آماری که از سرانه مطالعه کتاب در ایران در کنار تمام نوسانات عددی (از دو دقیقه به ۱۵دقیقه و درنهایت به ۱۸دقیقه رسید) که تاکنون ارائه شده است، نشان می‌دهد که ایرانیان تقریبا به میزان آمریکایی‌ها به مطالعه کتاب علاقه‌مند هستند. ژاپن از نظر عادت به کتاب‌خوانی جایگاه نخست را در جهان دارد و ۹۱درصد مردم این کشور به‌طور معمول کتاب، روزنامه و مجله می‌خوانند؛ برای مثال، یک ژاپنی در سال حدود ۴۷کتاب می‌خواند.
اهمیت مطالعه در آموزه‌های دینی
ما درحالی از سرانه پایین مطالعه رنج می‌بریم که دین اسلام تاکید ویژه‌ای بر اهمیت کتاب‌خوانی دارد. اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی و عظمت و شرافت کتاب در اسلام تا حدی است که خداوند متعال به قلم و به آنچه می‌نویسد، قسم یاد می‌کند. همچنین نقش کتاب در هدایت، رستگاری و پیشرفت علمی و فرهنگی انسان‌ها و جامعه بشری بر کسی پوشیده نیست.
در قرآن کریم، روایات معصومان(ع) و گفتار بزرگان بر نقش سازنده کتاب و کتاب‌خوانی در رشد و تعالی فکری و اجتماعی انسان‌ها با تاکید فراوان اشاره شده است. به‌طوری‌که در یک تقسیم‌بندی جالب، جوامع بشری را به دو قسمت جوامع دارای کتاب و جوامع بدون کتاب تقسیم می‌کند؛ همچنین قرآن و روایات، کتاب و کتاب‌خوانی را وسیله‌ای برای حفظ و سازماندهی و انتقال ذخایر فرهنگی و علمی به نسل‌های آینده دانسته و بر تاثیرات معنوی و اخروی مطالعه و به میراث گذاشتن دانش برای آیندگان اشارات فراوان می‌کند.
قرآن کریم، به‌سبب اینکه برای علم و دانش و کسب علم و تفکر در پدیده‌های جهان هستی اهمیت خاصی قائل شده است، به تبع آن، برای دانشمندان و علمای دین و دانش هم فضیلت و اعتبار خاصی قائل شده و ویژگی مهم علم و دانش را، دوام و ماندگاری منافع آن هم در این دنیا و هم در آخرت برای افراد دانسته است. به‌طوری‌که، در روایات و احادیث هم عالمان بر عابدان برتری دارند؛ چون منافع عبادت فقط شامل شخص عابد است ولی منافع علم هم شامل عالم و هم شامل سایر افراد می‌شود.
به‌طوری‌که، در قرآن و اسلام، کتاب و کتاب‌خوانی از جایگاهی بس عظیم برخوردار است. بررسی آماری محتوای کلام الله مجید نشان داد که واژه کتاب به اشکال مختلف ۲۵۵بار، واژه علم ۵۸۲بار، واژه قلم دو بار، و واژه اقرأ سه‌بار در قرآن تکرار شده است؛ درنتیجه مطالعه و کتاب‌خوانی و تحصیل علم و دانش از فرایض بسیار مؤکد در دین مبین اسلام، قرآن کریم و احادیث و گفتار بزرگان دانش است.
ارزش خواندن و مطالعه در صدر اسلام به‌حدی بود که در پایان جنگ بدر که تعداد زیادی از مشرکان به اسارت مسلمانان درآمدند، اعلام شد که هر یک از مشرکان اگر فدیه بپردازد یا به ۱۰نفر از مسلمانان سواد خواندن و نوشتن را بیاموزد آزاد خواهد شد که این امر از اهمیت علم و مطالعه در اسلام، آن هم بدترین شرایط جنگ خبر می‌دهد، تا آنجا که اسلام سواد و مطالعه را با مصالح کلی خود حتی در شرایط جنگی یکی می‌داند.
قرآن و دین اسلام کتاب و کتاب خواندن را به‌عنوان یکی از واجبات به شمار آورده است، چنانچه در سوره مزمل، آیه۲۰ می‌فرماید: «فاقروا ما تیسر من القرآن؛ تا آنجا که می‌توانید قرآن بخوانید» و در این خصوص و به‌خاطر تاکید بر آن اولین آیات نازل‌شده بر پیامبر را با کلمه «اقرا» به معنای بخوان آغاز کرده است. باتوجه‌به این اهمیت ویژه می‌توان دانست که اگر انسان‌ها کتاب نداشتند و خواندن و نوشتن را فرانمی‌گرفتند حجت بر آنها تمام نمی‌شد و مبرهن است که کتاب‌خوانی و مطالعه موجب رستگاری انسان و خشنودی خداوند شده و خداوند همواره تاکید خاصی بر این موضوع دارد و برای اهالی علم و اندیشه جایگاه ویژه و خاصی در بارگاه خود قائل شده است.
خداوند در قرآن می‌فرماید: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»؛ آیا آنان که می‌دانند با آنان که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان متذکر می‌شوند». (زمره/ ۹) این نشانه‌های روشن و همچنین پیشنیه فرهنگی ما یعنی تعدد کتاب‌ها و کتابخانه‌ها در عصر شکوفایی تمدن اسلامی و آثار مکتوب نام‌آوران و دانشمندان مسلمان ایرانی همه ناظر بر اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی است و این حقیقت را بر ما آشکار می‌کند که آیین اسلام پرچمدار کتاب و کتاب‌خوانی در زمین است.
در طول تاریخ نیز همواره توصیه علما و بزرگان دین و علم و ادب بر اهمیت کتاب و مطالعه بوده است. در میان بزرگان دین اسلام نیز توجه ویژه‌ای به این مسئله شده و احادیث فراوانی از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) در این رابطه نقل شده که حاکی از اهمیت این مسئله در نزد آنان است. چنانکه پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «مَن ماتَ و مِیراثُهُ الدَّفاتِرُ وَالْمَحابِرُ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ هر که بمیرد و میراث او دفترها و دوات باشد، بهشت بر او واجب است.» امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: در عجبم از مردی که به جسم خویش چه بسیار اهمیت می‌دهد و غذای آلوده نمی‌خورد اما نسبت‌به کتاب و مطالعه که برای تغذیه روح او است بی‌اعتناست و مطالعه نمی‌کند یا اگر مطالعه می‌کند کتاب‌های خوبی مطالعه نمی‌کند.
دانش‌آموزان و علاقه‌مندی به مطالعه بیشتر
در روزگار ما دیگر نیازی نیست، بگوییم خواندن خوب است همه می‌دانند و باید بدانند که خواندن سودمند و لازم است. زمانی رسیده است که به‌جای شعار دادن درباره خواندن باید به کارهای بنیادی دست بزنیم، نیاز به خواندن را از کودکی به گونه‌ای بیاموزیم که در شمار عادت‌ها و جزئی از طبیعت بچه‌ها درآید.
برای تحقق عادت پسندیدهِ مطالعه معلمان باید روش صحیح مطالعه را مانند دروس دیگر به شاگردان بیاموزند و مسئولان مدرسه به شکل‌های مختلف باید علاقه خود به مطالعه کردن را نشان دهند؛ مثلا کتاب‌های مفید و جدید را به شاگردان معرفی کنند و ارزش و اهمیت مطالعه و کاربرد آن در زندگی را از راه‌های گوناگون به شاگردان توضیح دهند. معرفی و تهیه کتاب‌های جدید و نشریات مفید و مناسب و متنوع به‌طور مستمر در محیط آموزشی صورت گیرد و حتی‌الامکان در اختیار شاگردان قرار بگیرد.
تشکیل کتابخانه در مدرسه و کلاس، فراهم آوردن امکانات و تسهیلات استفاده از کتابخانه و توجه به تزئینات معقول محیط کتابخانه، آشنا کردن دانش‌آموزان با نحوه استفاده از کتابخانه، به امانت گرفتن کتاب و مقررات کتابخانه متناسب با رشد آنان، همکاری تمامی کارکنان مدرسه و دانش‌آموزان و اولیاءشان در تاسیس و ادامه کار کتابخانه، انتخاب و انتصاب کتابدار مطلع، علاقه‌مند، متعهد، خوش‌برخورد و اهل مطالعه از راه‌های علاقه‌مند کردن بچه‌ها به کتاب‌خوانی است.
همچنین تشکیل نمایشگاه و فروشگاه کتاب و فراهم کردن زمینه بازدید از نمایشگاه‌ها و کتابخانه‌ها و موسسات انتشاراتی و چاپخانه‌ها، برگزاری جلسات بحث و گفت‌وگو درباره کتاب‌های خوانده‌شده و مسابقات کتاب‌خوانی، غنی ساختن کتابخانه‌ها از طریق خرید و اشتراک نشریات و جلب همکاری اولیا و مربیان و سازمان‌ها و دانش‌آموزان و افراد خیّر نیز از دیگر راه‌ها به شمار می‌رود.
بهتر است معلمان شاگردان را تشویق کنند که برای یافتن پاسخ سوالات خود به‌تدریج به کتابخانه مراجعه کنند. مقررات دست‌وپاگیر، مانند اجبار در عضویت کتابخانه و خلاصه‌نویسی کتاب‌هایی که برای مطالعه می‌گیرند از میان برداشته شود.
کتاب‌های پاره و کثیف چون عامل بی‌میلی است، در اختیار دانش‌آموز قرار نگیرد و در انتخاب کتاب ذوق دانش‌آموز در نظر گرفته شود. دانش‌آموز را مجبور به مطالعه نکنید و کتاب‌هایی که به دانش‌آموزان مبتدی در مطالعه معرفی می‌شود باید محتوایی ساده داشته باشد. معلمان در ارتباط با مواد و موضوعات درسی، کتاب‌هایی را به دانش‌آموزان معرفی کنند و تکالیفی به دانش‌آموزان بدهند که آنان را به پژوهش و مطالعه وادارند و در حل تکالیف به منابع مختلفی مراجعه کنند. مسئولیت اداره کتابخانه یا همکاری در اداره کتابخانه را به دانش‌آموزان بسپارند تا زمینه علاقه‌مندی در مطالعه و شناخت کتاب به وجود آید.کتاب‌های جدید برای کتابخانه تهیه و در ویترین یا تابلوی اعلانات قرار دهند. مفاهیم و محتوای بعضی از کتاب‌ها به‌صورت نمایشنامه اجرا شود و معلمان جلساتی از درس یا دقایقی از ساعات کلاس را می‌توانند به مطالعه اختصاص دهند تا هم تنوعی در کلاس‌داری باشد و هم دانش‌آموزان با راهنمایی معلم با نحوه مطالعه آشنا شوند و هم یادگیری عمیق‌تر باشد. معلمان دانش‌آموزان را با قسمت‌های مختلف کتاب مانند فهرست، مقدمه و... آشنا کنند و برای تعطیلات نوروز یا هر تعطیلی دیگر معلم می‌تواند کتاب‌هایی را برای مطالعه به‌جای انجام هر تکلیف دیگر معرفی کند. از کلاس چهارم ابتدایی به بعد معلم می‌تواند سوالاتی میان شاگردان توزیع کند تا برای پاسخ‌یابی به کتابخانه مراجعه کنند یا از کلاس پنجم می‌تواند از شاگردان بخواهد تا شرح حال شخصیت‌ها، شاعران و نویسندگان را جمع‌آوری کنند.