آگاه: دهم مهرماه ۱۴۰۱ رهبر انقلاب در دیدار کارآفرینان، تولیدکنندگان و دانش‌بنیان‌ها فرمودند: «ما امروز در کشورمان جوان خیلی داریم اما آیا فردا هم همین اندازه جوان خواهیم داشت؟ معلوم نیست. با این وضعی که من مشاهده می‌کنم، با این‌همه تاکیدی هم که کردیم، در عین حال نتایج، خیلی نتایجِ دلگرم‌کننده‌ای نیست؛ ممکن است فردا این‌همه جوان نداشته باشیم؛ ما باید کشور را برای آن روز ثروتمند کنیم. اگر آن روزی که ما جوان کم داریم، کشور ثروتمند نباشد، نمی‌تواند دیگر ثروتمند بشود. این هم دلیل چهارم برای اینکه امروز باید رشد ایجاد کنیم تا کشور ثروتمند بشود برای اینکه فردای محتمل که این‌قدر جوان نداریم، واقعا کشور بتواند خودش را اداره کند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای پیش از آن ۲۸اردیبهشت ۱۴۰۱ نیز در پیامی به فعالان حوزه جمعیت تاکید فرمودند: «بار دیگر تاکید می‌کنم که تلاش برای افزایش نسل، و جوان شدن نیروی انسانی کشور و حمایت از خانواده، یکی از ضروری‌ترین فرائض مسئولان و آحاد مردم است. این فریضه درباره افراد و مراکز اثرگذار و فرهنگ‌ساز، تاکید بیشتر می‌یابد. این یک سیاست حیاتی برای آینده بلندمدت کشور عزیز ما است. کاوش‌های صادقانه علمی نشان داده است که این سیاست را می‌توان با پرهیز از همه آسیب‌های محتمل یا موهوم پیش برد و آینده کشور را از آن بهره‌مند ساخت. به دست‌اندرکاران این حسنه ماندگار توصیه می‌کنم که در کنار تدابیر قانونی و امثال آن، به فرهنگ‌سازی در فضای عمومی و نیز در نظام بهداشتی اهمیت دهند.»
با مرور فرمایشات رهبری می‌توان دید ایشان در جای‌جای نسبت به پیر شدن جمعیت هشدار داده‌اند. این هشدارها به قدری جدی است که می‌فرمایند: یکی از خطراتی که وقتی انسان درست به عمق آن فکر می‌کند، تن او می‌لرزد، این مسئله جمعیت است
تغییر چهره کشور
این هشدارها برای چیست؟ زیاد شدن پیرها چه مشکلاتی پیش می‌آورد یا بهتر بگوییم پیش آورده است؟ چرا کارشناسان می‌گویند ایران آمادگی ورود به سالخوردگی جمعیت را ندارد؟ گفته می‌شود تا سال۱۴۲۰، ۲۰درصد جمعیت ایران را سالمندان تشکیل می‌دهند؛ این درحالی است که رییس انجمن علمی سالمندشناسی و طب سالمندی ایران آشکارا اعلام می‌کند: فرصت کافی برای ایجاد زیرساخت‌ها برای مواجهه با پیری جمعیت را نخواهیم داشت.
احمد دلبری می‌گوید: سالخوردگی جمعیت یکی از مهم‌ترین پدیده‌های جهانی است که به‌سرعت در سراسر جهان درحال گسترش بوده و به مهم‌ترین چالش جمعیتی در قرن۲۱ بدل شده و تبعات بهداشتی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی متعددی دربردارد. روند فزاینده سالمندی جمعیت بیش از آن حدی است که برای کشورهای جهان پیش‌بینی شده بود و آن را باید به‌عنوان انقلابی خاموش دانست که چهره کشورها را تغییر می‌دهد.
رسیدن افراد جامعه به سالمندی نشان می‌دهد در مهار بیماری‌های همه‌گیر و بهداشت و سلامت جامعه موفق بوده‌ایم. اما فکر بقیه پیشامدها را نکردیم. مشکلات هنوز به‌وضوح خود را نشان ندادند و به گفته دلبری، تحولات سالمندی جمعیت از ۱۴۲۰ به بعد رخ می‌دهد و کشور از این دهه رسما وارد سالخوردگی می‌شود.
او در توضیح می‌گوید: باتوجه‌به اهمیت تغییراتی که سالخوردگی جمعیت در سطوح خرد، میانی و کلان جامعه ایجاد می‌کند نیازمند برنامه‌ریزی و سیاستگذاری مبتنی بر شواهد و با نگاهی آینده‌پژوهانه هستیم. سالمندی جمعیت اگرچه نشان‌دهنده موفقیت سیستم‌های بهداشتی و درمانی و بیمه‌ای است اما افزایش جمعیت و تعداد سالمندان دغدغه‌ای اساسی است.
به اعتقاد رییس انجمن علمی سالمندشناسی و طب سالمندی ایران، فشارهای مالی، ورشکستگی صندوق‌های مالی، مشکلات مراقبت‌های بهداشتی، نبود نیروی انسانی متخصص در حوزه سالمندی و سقوط بازارهای مالی نمونه‌ای از این چالش‌های سالخوردگی جمعیت هستند. نظام‌های پرداخت بازنشستگی برای تعداد محدودی از سالمندان در نظر گرفته می‌شود و اغلب دولت‌ها پاسخگوی نیازهای عظیم سالمندان نخواهند بود؛ بنابراین روند تحولات سالخوردگی جمعیت به گونه‌ای است که حکومت‌ها در جهان نمی‌توانند به‌تنهایی از پس آن برآیند.
دود پیری به چشم جوان‌ها
به نظر می‌رسد دود افزایش تعداد پیرها مستقیم به چشم جوان‌ها می‌رود. سالمندان به‌هرترتیب زندگی خود را می‌گذرانند و اغلب مستمری دریافت می‌کنند اما جوان‌های شاغل باید حق‌بیمه بپردازند تا کفگیر به ته دیگ نخورد و مستمری بازنشسته‌ها قطع نشود. دلبری به این موضوع چنین اشاره می‌کند: باید به ازای هر بازنشسته بیش از سه نفر شاغل باشند که حق‌بیمه بپردازند تا مشکل صندوق‌های بازنشستگی ورشکسته نشوند. اما این فشار فقط صندوق‌های بازنشستگی را در معرض خطر قرار نمی‌دهد و سالمندان اقتصاد خانواده‌ها هم تهدید می‌کنند. سالمند دیگر توان کار و تولید ندارد و هزینه‌های او هم به دلیل بیماری زیاد می‌شود. این اتفاق دردسر بزرگی را برای خانواده‌های دارای سالمند ایجاد می‌کند. خانواده‌هایی که به گفته دلبری، یک‌چهارم آنها در فقر درآمدی به سر می‌برند. این موضوع وقتی بیشتر مشخص می‌شود که آمارها نشان می‌دهد میان سالمندان تهرانی ۹۴درصد حداقل به یک بیماری مزمن مبتلا هستند و بیش از ۲۰درصد آنان به دیابت مبتلا بوده و از نظر سلامت روان نیز ۳۳درصد از سالمندان احساس کسالت و بی‌حوصلگی کرده و ۲۱درصد احساس ناامیدی می‌کنند. این شرایط گاه سالمندانی را که حتی توان کار ندارند روانه بازار کار می‌کند. دلبری می‌گوید خانه‌دار شدن سالمندان در ۱۰سال گذشته طوری کاهش یافته است که امروز کمتر از یک‌چهارم سالمندان در بازار کار مشغول به‌کارند. سرنوشت فرزندان سالمندان چه می‌شود و چرا می‌گوییم دردسر پیری جمعیت گریبان جوان‌ها را می‌گیرد؟ دلبری این سؤال را چنین پاسخ می‌دهد: از سال۱۴۲۰ فرزندان سالمندان به‌عنوان یک نسل ساندویچی مطرح هستند که بار مراقبت از سالمندان تنها بر دوش یک یا دو فرزند است. افزایش سرعت سالمندی در بازه زمانی کوتاه، زنانه شدن چهره سالمندی، افزایش جمعیت سالمندان کهنسال و گسترش سالمندی در مناطق روستایی از دیگر ابعاد مسئله‌آفرین جمعیت در ایران هستند. دلبری با بیان اینکه ارتقای رفاه، کیفیت زندگی و رضایت از زندگی سالمندان مفاهیم چندبعدی است که به بسته‌های حمایتی مالی و غیرمالی نیاز دارد، تصریح کرد: تشخیص به‌موقع بیماری سالمندان برای درمان، بسترسازی اوقات فراغت و ارائه خدمات فرهنگی و ورزشی می‌تواند کمک‌کننده باشد همچنین بر عوامل محافظت‌کننده کیفیت زندگی باید تاکید بیشتری شود.
افسردگی در خانه سالمندان
در ۴۵سال گذشته جمعیت سالمندی از ۳.۵درصد به ۳.۱۰درصد رسیده و در سال۱۴۲۰، ۲۰درصد جمعیت ایران را سالمندان تشکیل می‌دهند. سالمندانی که به قدری افزایش می‌یابند که فرزندان و حتی دولت توان حمایت از آنها را ندارد. سرنوشت آنها احتمالا رهاشدگی است. دلبری در این خصوصو توضیح می‌دهد: رهاشدگی سالمندان از مصادیق بارز سالمندآزاری تلقی می‌شود که بررسی آن در کشور نشان از افزایش این موضوع می‌دهد. در روزگاری که میانگین تعداد فرزندان سالمندان فعلی کشور، پنج فرزند است، این تعداد از رهاشدگی سالمندان یا سالمندان مجهول‌الهویه را در سراهای سالمندی مشاهده می‌کنیم. آنچه نگران‌کننده است، بحث تامین منابع مالی، بیمه‌ای و حمایتی برای سالمندان بوده، چراکه متاسفانه بیمه‌ها پوشش کافی و لازم برای خدمات مراقبت در منزلِ سالمندان را ندارند و زمانی هم که هزینه‌ها افزایش یابد خانواده‌ها مجبور به رها کردن سالمندان‌شان که در کشور فرآیندی روبه افزایش است، می‌شوند. به باور رئیس انجمن علمی سالمندان ایران نکته دیگری که بر رهاشدگی سالمندان دامن می‌زند، اشتغال زن و شوهر و فرزندان پسر و دخترِ سالمند است. همین موضوع موجب می‌شود آنها نتوانند از سالمندشان مراقبت کنند، به‌ویژه اینکه بسیاری از آنها امکان زندگی به‌تنهایی برایشان ممکن نیست و به همین دلیل بسیاری از آنها مجبورند به منزل فرزندانشان بروند، از آنجایی که ممکن است این فرزندان هم توان نگهداری والدین‌شان را نداشته باشند، آنها را رها می‌کنند. در چنین شرایطی ممکن است سرنوشت بسیاری از سالمندان به مراکز نگهداری برسد. کارشناسان معتقدند از نظر مطالعات بین‌المللی، بهترین سرویس برای مراقبت از سالمندان، در خانواده است، چراکه میزان افسردگی، که در جامعه ۱۵ تا ۲۰درصد گزارش می‌شود در خانه سالمندان بیش از ۷۰درصد گزارش شده است؛ از آنجایی که نمی‌توان یک نسخه واحد برای همه داشت و درصدی از جامعه سالمندی کشور که فرزند یا خانواده‌ای ندارند مجبور به پذیرش در این منازل هستند، در ابتدا توصیه به نگهداری آنها در خانه و در مرحله بعد نگهداری در آسایشگاه است. رییس انجمن علمی سالمندان ایران گریزی به آخرین وضعیت اجرای سند ملی سالمندی و پیش‌نویس لایحه حمایت از حقوق سالمندان می‌زند: متاسفانه در این حوزه، دچار عقب‌ماندگی هستیم، چراکه از یک‌سو هنوز هیچ خبری از لایحه حمایت از حقوق سالمندان نیست و از سوی دیگر نیز با وجود سند ملی سالمندی که جز یکی از مهم‌ترین مسائل برنامه سوم توسعه دولت بوده، هنوز بعد از گذشت ۲۰سال از تصویب آن، برنامه‌ریزی و تقسیم کار ملی میان نهادها و سازمان‌ها انجام نشده است.وی می‌گوید: شورای ملی سالمندی که بعد از ۲۰سال قانون برنامه و بودجه تکلیف کرده بود که هر ۶ماه به ریاست رییس‌جمهوری یا معاون اول رییس‌جمهوری یک جلسه برگزار شود، هنوز برگزار نشده است. بیش از دو سال است که زنگ خطر سالخوردگی جمعیت را به صدا درآورده‌ام اما کو گوش شنوا!
بی‌توجهی به جوانی جمعیت
معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفت: اگر به موضوع جوانی جمعیت توجه نکنیم، جمعیت کشور طی ۴۰سال آینده به ۴۲میلیون‌نفر می‌رسد. علیرضا رئیسی روز سه‌شنبه در مراسم تودیع معاون سابق بهداشت وزارت بهداشت که در ستاد برگزار شد، افزود: حوزه بهداشت علاوه بر سلامت مردم به موضوع جوانی جمعیت توجه می‌کند و وزارت بهداشت دولت چهاردهم با هدایت دکتر ظفرقندی در این زمینه به موفقیت می‌رسد. وی با اشاره به اینکه بحث پزشک خانواده و نظام ارجاع نیز از ماموریت‌های اصلی وزارت بهداشت در دولت چهاردهم است، اظهار داشت: براساس اسناد بالادستی و تاکید مقام رهبری، اهتمام رییس‌جمهوری و دیدگاه وزیر بهداشت، نقشه‌راهی پیش‌رو داریم. معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با بیان اینکه توجه به بهداشت نسبت به سایر حوزه‌های سلامت متفاوت است، ادامه داد: برخی به دنبال دستاوردهایی هستند که نتایج زودهنگام داشته باشد اما باید به این موضوع اشاره کرد که به‌عنوان مثال، افزایش یک سانتی‌متر قد کودکان باید براساس یک برنامه باشد و تلاش‌های ۱۰ساله نیاز دارد.رئیسی با بیان اینکه تقویت نظام شبکه بهداشتی ضروری است، گفت: از دوران همه‌گیری کرونا تجربیات زیادی کسب کردیم و دستاوردهای آن می‌تواند در نظام شبکه بهداشتی کشور برای مقابله احتمالی با بیماری‌های نوظهور موثر باشد. معاون سابق بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز در این مراسم با اشاره به اجرای واکسیناسیون «پنوموکوک» و «روتاویروس» گفت: واکسیناسیون «پنوموکوک» و «روتاویروس» را آغاز کرده‌ایم؛ این در حالی است که واکسیناسیون این واکسن‌ها به‌دلیل مسائل مالی اجرا نمی‌شد. حسین فرشیدی افزود: برنامه تزریق واکسن پنوموکوک به‌صورت کشوری اجرا می‌شود و واکسن روتاویروس را نیز وارد برنامه واکسیناسیون ملی می‌کنیم.وی اظهار داشت: دریافتی افرادی که در حوزه بهداشت فعالیت می‌کنند، نسبت‌به سایر گروه‌های دیگر که در حوزه سلامت فعالیت می‌کنند، کمتر است، اگرچه دریافتی فعالان حوزه بهداشت کم بوده، فقط مسائل مربوط به پرستاران مطرح می‌شود، من از وزیر بهداشت می‌خواهم به دریافتی خدمتگزاران حوزه بهداشت هم توجه شود.
یک جهان سالمند
«سالخوردگی جمعیت» در کشورهای پیشرفته به‌طور تدریجی طی بیش از دو قرن گذشته رخ داده است، به همین دلیل اقتصاد و اجتماع این کشورها، زمان کافی برای برنامه‌ریزی در خصوص مواجهه با این تغییر ساختار سنی را داشته‌اند. در ایران به‌دلیل چالش‌های اقتصادهای نوظهور و سیاست‌های جمعیتی که در دهه ۶۰ برای تحدید جمعیت کشور اتخاذ شد، کاهش چشمگیر نرخ باروری و همچنین کاهش نرخ‌های مرگ‌ومیر، ساختار سنی طی چند دهه تغییر کرده است و این امر، کشور را مجبور به یک واکنش سریع به نیازها و تقاضاهای متفاوت گروه‌های سنی کرده است. براساس پیش‌بینی‌ها، در سال ۲۰۳۰ نیمی از جمعیت جهان سن بالای ۵۰ سال خواهند داشت، در عین حال میزان‌امید به زندگی نیز به‌دلیل پیشرفت‌های علمی صورت‌گرفته روند افزایشی دارد و بنابراین پیش‌بینی می‌شود که در سال‌های آینده جمعیت سالمندان کشورها افزایش بیشتری پیدا کند.