آگاه: حجم داروی مصرفی جمعیت ۸۴میلیون نفری کشور ما با حجم دارویی که ۱.۴میلیارد چینی مصرف می‌کنند، برابری می‌کند! یعنی اگر یک ضرب و تقسیم ساده انجام بدهیم، می‌توان گفت داروی مصرفی در کشور ما ۱۶برابر میزانی است که به نسبت جمعیت‌مان باید مصرف شود. شاید این عدد کمی عجیب به نظر برسد، اما صحبت‌های مدیرعامل بیمه سلامت و نایب‌رییس انجمن داروسازان کشور ماجرا را روشن می‌کند. هر ایرانی به‌طور متوسط طی یک‌سال ۳۳۹بار دارو می‌خورد که این رقم چهار برابر آمار جهانی است. سرانه مصرف داروهای تزریقی در ایران حدود ۴/۱۱درصد است، که تقریبا چهار برابر این میزان در جوامع توسعه‌یافته است. سرانه کلی مصرف دارو در ایران سه برابر استاندارد جهانی است. در مجموع حدود ۴۰درصد از مردم ایران به‌صورت خودسرانه دارو مصرف می‌کنند، چیزی در حدود دو نفر از هر پنج ایرانی. میانگین اقلام دارویی در جهان حدود دو قلم دارو در هر نسخه است و این میزان در ایران سه تا چهار قلم است. وزیر بهداشت ایران چند سال پیش مصرف خودسرانه دارو در ایران را یک بحران توصیف کرد.
یکی از موارد قابل‌تامل در داده‌های مصرف دارو در کشور، افزایش عجیب سرانه داروهای مصرفی کشور است. این آمار شاید ازلحاظ علمی و فنی منطق قابل‌دفاعی نداشته باشد اما در نوع خود جالب‌توجه است؛ به‌طوری‌که براساس آمارنامه‌های دارویی کشور تعداد مصرف سالانه دارو در ایران از ۲۵.۷میلیارد عدد در سال۱۳۸۵ به ۳۳.۲میلیارد عدد در سال۱۳۹۰، به ۴۰.۶میلیارد عدد در سال۱۳۹۵، به ۴۳.۱میلیارد عدد در سال۱۳۹۸ و به ۶۱.۷میلیارد عدد در سال۱۴۰۲ رسیده است. در این زمینه سناریوهای مختلفی قابل طرح است؛ اول اینکه بخشی از این افزایش سرانه مصرف دارو با شیوع کرونا در کشور رخ داده است اما تداوم این وضعیت و حتی افزایش تعداد سرانه مصرف دارو در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ می‌تواند این سناریو را نیز مطرح سازد که ممکن است بخشی از دارو از فرآیند توزیع رسمی کشور خارج شده و وارد اقتصاد سایه و قاچاق می‌شود.
نسخه‌های پزشکان و بازار قاچاق دارو
دکتر محمدمهدی ناصحی، مدیرعامل سازمان بیمه سلامت ایران، علت این اتفاق را ناشی از دو دلیل مهم دانست: ۱. بسیاری از پزشکان، بدون ملاحظه و بیش از میزان استاندارد دارو تجویز می‌کنند درحالی‌که تعداد اقلام دارویی در نسخه پزشک نباید به طور متوسط بیشتر از دو یا سه قلم دارویی باشد. ۲ . بازار قاچاق دارو نیز در ایران بسیار گسترده است. داروهای گران‌قیمت به‌خصوص داروهای بیماران خاص با نرخ دولتی به بیماران فروخته می‌شود اما همان دارو دوباره به چرخه دارویی برمی‌گردد و بار دیگر با نرخ گران و آزاد به فرد دیگری داده می‌شود.
بستری ۲۰ درصد از بیماران به‌دلیل مصرف خودسرانه دارو
تحقیقات انجام‌شده درباره مصرف خودسرانه دارو در کشور نشان می‌دهد، ۱۰ تا ۱۵درصد داروها در ایران بدون مشورت با پزشک مصرف می‌شوند که در این بین، داروهای مسکن و آنتی‌بیوتیک‌ها بیشترین میزان مصرف خودسرانه را تشکیل می‌دهند. از عوارض این پدیده می‌توان به بستری شدن ۱۰ تا ۲۰درصد از بیماران در مراکز درمانی به‌علت عوارض دارویی اشاره کرد.
مصرف خودسرانه دارو میان باسوادها
نکته قابل تامل این است که طبق بررسی‌های صورت‌گرفته خوددرمانی در گروه‌های باسواد از گروه‌های بی‌سواد بیشتر است، به‌علاوه در میان افراد باسواد کسانی که دارای تحصیلات متوسطه بوده‌اند به مراتب بیشتر از کسانی که از تحصیلات عالیه برخوردار بوده‌اند به خوددرمانی مبادرت ورزیده‌اند.
مسکن‌ها، مرهم زندگی مدرن
البته براساس گفته کارشناسان علوم رفتاری، مشکلات زندگی مدرن عامل مصرف بی‌رویه دارو در ایران است. داروهایی چون مسکن‌ها و آرام‌بخش‌ها در کیف هر فردی دیده می‌شود؛ این امر نشان از پایین بودن امنیت روانی و فشارهای روحی دارد که از طرف اجتماع افراد را تهدید می‌کند. بیماری‌هایی چون سردرد و... که در اثر فشارهای روحی زندگی مدرن بر افراد جامعه وارد می‌شود، منجر به گرایش افراد به دارو برای تحمل شرایط اجباری زندگی می‌شود. مشکلاتی چون ترافیک، ازدحام، مسائل کاری و خانوادگی نفس انسان مدرن را به شماره انداخته و برای تسکین این دردها چاره‌ای جز توسل به داروها باقی نمی‌ماند.
کمک داروخانه‌های متخلف به مصرف خودسرانه
بسیاری از متخصصان حوزه سلامت معتقدند که مصرف خودسرانه دارو عوامل بسیاری دارد که یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین دلایل آن داروخانه‌ها هستند؛ یعنی داروخانه‌ها به سهولت دارو را در اختیار مشتریان خود قرار می‌دهند.
فرزاد امینی داروساز در این باره می‌گوید: داروخانه‌ها در مصرف خودسرانه داروها و خود درمانی نقش مهمی دارند زیرا برخی داروخانه‌ها به‌راحتی دچار این تخلف شده و داروها را بدون نسخه در اختیار بیماران قرار می‌دهند. محمد بهرام‌نژاد، پزشک متخصص به ارائه داروی بدون نسخه اشاره می‌کند و می‌گوید: روی داروخانه‌ها نظارت جدی وجود ندارد همین امر سبب تخلف بسیاری شده است. به گفته وی، در کشورهای پیشرفته دنیا چنین تخلفاتی در این سطح وسیع دیده نمی‌شود.
مصرف خودسرانه داروها چه عواقبی دارد؟
بهمن صبور، نایب‌رییس انجمن داروسازان تهران مشکل اصلی را داروخانه‌ها نمی‌داند، او می‌گوید: زمانی که ویزیت یک چشم‌پزشک منوط به پرداخت پول ازسوی بیمار است، در اینجا بیمار دستور می‌دهد که فلان دارو را بنویس. به‌جای اینکه پزشک طبابت کند، خدمتی را با پول انجام می‌دهد.
حالت بدتر آن درحال‌حاضر در فضای مجازی اتفاق افتاده است. پلتفرم‌هایی که از وزارت صمت مجوز گرفتند در سکوهایشان نیاز به حضور پزشک نیست. پولی را پرداخت می‌کنید بدون اینکه پزشک شما را ویزیت کند، پزشک که نیست چون نام کاربری و گذرواژه پزشک را خرید و فروش می‌کنند. متاسفانه بدون اینکه پزشک شما را ببیند، فقط یک کد ملی می‌دهید برای شما نسخه می‌نویسند. این موضوع درحال‌حاضر یک معضل بزرگ است. با نسخه‌هایی مواجهه هستیم که همه آنها فرمایشی هستند، فقط پول آن را پرداخت کن، هر کاری دلت می‌خواهد انجام می‌دهند. بسیاری از مردم بدون درنظرگرفتن کارکردهای یک دارو، در شرایط مختلف اقدام به مصرف خودسرانه آن می‌کنند. این در حالی است که بسیاری از این داروها می‌تواند عواقب خطرناکی برای آنها داشته باشد. تداخلات دارویی، مشکلات گوارشی و کبدی، مقاومت بدن در مقابل آنتی‌بیوتیک‌ها، مسمومیت‌های ناخواسته، طولانی شدن درمان و... از مهم‌ترین این مشکلات هستند.
صبور در مورد عوارض مصرف خودسرانه دارو، این گونه عنوان می‌کند: هر دارویی عوارض خاص خود را دارد. اگر داروها با تجویز پزشک و تشخیص بیماری مصرف شود قابل‌قبول است. ولی نوعا افراد فامیلی به هم مشاوره می‌دهند و این باعث می‌شود ما عوارض دارو را خیلی زیاد ببینیم. براساس تجربه‌ای که داشتم نوع داروهای مورداستفاده در مناطق مختلف فرق می‌کند؛ برای مثال در مناطق شمال شهر داروهای روانگردان و آرام‌بخش بیشتر مصرف می‌شود. در مناطق پایین شهر بیشتر به‌خاطر وضعیت آلودگی و بیماری‌هایی که وجود دارد بیشترین مصرف آنتی‌بیوتیک را داریم. داروهای روانگردان یک خانواده‌ای از داروهایی مثل کلونازپام و آلپرازولام و داروهای قوی‌تر از این طیف هستند که معمولا باعث عدم تمرکز و مشکلات خاصی برای بعضی افراد به‌خصوص سالمندان می‌شود.
نایب‌رییس انجمن داروسازان تهران در پاسخ به سوالی درباره عوارض مصرف خودسرانه داروها برای کودکان، با تاکید بر آسیب‌پذیری بالای کودکان می‌گوید: کودکان قشر خاصی هستند. سیستم دفع و جذب، گوارش و سیستم‌های مغزی‌شان کامل نشده است و در سن رشد هستند؛ بنابراین داروها حتما باید با احتیاط خاص برای آنها مصرف شود تا با کمترین عارضه کودکان دوران خود را سپری کنند؛ عوارضی که در کودکان ایجاد می‌کند شدت و زمان آن اگر طولانی شود، آسیب آن خیلی بیشتر از یک فرد بالای ۱۵ یا ۲۰سال است، چراکه بیشترین درصد بدن آنها از آب است. برخی داروها در صورت مصرف خودسرانه می‌توانند برای کودکان فوق‌العاده سمی باشند.
صبور در پاسخ به سوالی درباره مصرف رایج استامینوفن در بین مردم گفت: استامینوفن داروی پرمصرفی میان مردم است. این در حالی است که مصرف آن برای افراد بزرگسال در مقادیر بالا و بیش از چهار تا پنج روز می‌تواند سمیت کبدی ایجاد کند. برای بچه‌ها هم به همین شکل است؛ مقادیر باید کنترل‌شده و تحت‌نظر پزشک و دکتر داروساز باشد، تا از سمیت کبدی مخصوصا در کودکان و خردسالان جلوگیری شود. وی در پایان درباره داروهای گیاهی و نحوه استفاده از آنها می‌گوید: داروهای گیاهی درمان نمی‌کنند، بلکه به روند درمان کمک می‌کنند. در استفاده از داروهایی که از وزارت بهداشت مجوز و در داروخانه‌ها قابلیت فروش دارند، مشکلی نمی‌بینم. اما در استفاده از آنها هم نباید از آن‌ور بوم بیفتیم و بگوییم چون گیاهی هستند به هر میزان خورده شوند، بلکه مصرف آنها هم باید تحت نظر پزشک باشد.
عمده‌ترین داروی پرمصرف کنونی در جامعه چیست؟
برخی داروها تحت‌نظر پزشکان برای بیماران تجویز می‌شوند که مشکلی در این خصوص وجود ندارد اما عمده مشکل کنونی مصرف خودسرانه داروها به صورت غیر نسخه‌ای به‌ویژه فرآورده‌های مسکن است که بسیاری از مردم از آنها استفاده می کنند و در هر خانه‌ای نیز از آنها یافت می‌شود.
در رده بعدی، آنتی‌بیوتیک‌ها قرار دارند که خطرات آنها بیش از مسکن‌هاست و آمارهای کشوری نیز نشان می‌دهد مصرف آنها در کشور ما بیش از کشورهای دیگر است. این موضوع هم به دلایلی از قبیل دسترسی راحت و اینکه برخی‌ها خود را مجاب کرده‌اند که حتما باید آنتی‌بیوتیک مصرف کنند، انجام می‌شود.
خودسرانه بودن مصرف دارو علاوه‌بر آنکه به بیمار آسیب می‌زند برای بقیه اعضای جامعه نیز مشکل‌آفرین است، به این دلیل که استفاده از آنها نسبت به میکرو باکتری‌ها و میکروارگانیسم‌های داخل بدن مقاومت ایجاد می‌کند؛ به‌طورمثال بیماری در بیمارستان بستری می‌شود و هیچ‌کدام از آنتی‌بیوتیک‌ها برای او موثر واقع نمی‌شود، چون مستمرا از آن استفاده کرده است.هم‌اکنون یکی از نگرانی‌های سازمان جهانی بهداشت این است که طی سال‌های آینده در این بخش بحران ایجاد خواهد شد، به‌دلیل آنکه آنتی‌بیوتیک‌های کنونی به آخر خط نزدیک شده است، چون دیگر انواع جدیدتر آن وجود ندارد و به نوعی می‌توان گفت مقاومت و کارآیی خود را از دست می‌دهند. درحال‌حاضر نیز باید گفت به بحران رسیده‌ایم چون در مواقعی حتی کمبودهایی در آنتی‌بیوتیک‌ها وجود دارد و ممکن است برای بیمار مشکلات جدی‌تری را ایجاد کند. در مجموع مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای مسکن در کشور زیاد است و می‌توان گفت اصلی‌ترین بحران پیش رو در حوزه درمان، خودسرانه بودن مصرف آنها در جامعه است؛ موضوعی که باید برای رفع آن فرهنگسازی لازم صورت گیرد.