آگاه: اختتامیه سومین همایش بین‌المللی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران، در روزهای اخیر به میزبانی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس برگزار و دو نسخه خطی «اخوان الصفا» و «محبوب القلوب» از گنجینه نسخ خطی کتابخانه مجلس، رونمایی شدند.
هویت هر ملت با میراث فرهنگی آن شناخته می‌شود
غلامعلی حدادعادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در این همایش گفت: چند سالی این سنت تعطیل شده بود و از اینکه این رسم دوباره احیا شده است خوشحالم و به دلیل اهمیتی که برای این امر قائل هستم، از آن استقبال کردم. حدادعادل در بخش دیگر صحبت‌های خود با بیان اینکه هویت هر ملتی با میراث فرهنگی آن ملت شناخته می‌شود، اضافه کرد: میراث بر دو بخش مکتوب و نامکتوب تقسیم می‌شود؛ میراث نامکتوب شامل بناهای تاریخی و آثار باستانی ماقبل تاریخ، زبان، ضرب‌المثل‌ها، حکایت‌ها، ترانه‌ها، افسانه‌های رایج، آداب و سنت‌ها است اما کتاب، میراث فرهنگی مکتوب است که در این میان، ارزش هیچ‌کدام به پای میراث مکتوب نمی‌رسد؛ زیرا تفکر و جهان‌بینی یک ملت را تبیین می‌کند. اگر هر ملتی بخواهد خودش، گذشته و راهی را که طی کرده است، بشناسد، نمی‌تواند نسبت به میراث مکتوب خود بی‌اعتنا باشد به‌خصوص ایران که صاحب گنجینه‌ای عظیم از میراث مکتوب است.
او با تاکید بر اینکه سابقه میراث مکتوب ما بسیار طولانی است، اضافه کرد: در هر کتابخانه بزرگ دنیا که پا بگذارید، افتخارشان این است که چند نسخه خطی دارند. نسخه خطی برای کتابخانه‌های دنیا معنا دارد و ملت ایران چنین سابقه‌ای در علم و دانش و معرفت داشتند. عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: شاید برخی بر این عقیده باشند که تاریخ مصرف میراث گذشته، گذشته است اما ما چنین تفکری نداریم. هرچند دایره علوم تجربی وسیع‌تر شده است؛ ما معتقدیم تاریخ مصرف فکر، اندیشه و عقل نمی‌گذرد. حدادعادل با تاکید براینکه ما نمی‌توانیم با گذشته وداع کنیم، تصریح کرد: حتی لجوج‌ترین افراد هم محتاج این هستند که بدانند پیشینیان چگونه فکر می‌کردند. از این منظر مصححان نسخ خطی کار بسیار مهمی می‌کنند. تصحیح نسخه خطی کار بسیار دشواری است؛ هنر، مهارت، دانش، صبر و حوصله باید در فرد جمع شود تا به کار تصحیح نسخ خطی بپردازد.
رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه و در بیان ویژگی‌های مصححان نسخ خطی، عنوان کرد: مصحح باید کاغذ را بشناسد، از جلد به نکاتی پی ببرد، خط را بشناسد که تنها چشم بصیر و خبیر، خط و رسم‌الخط را تشخیص می‌دهد. دستور زبان و واژگان هم هزار فوت و فن دارد که مصحح باید به آن آگاه باشد. فهرست‌نویسی نسخ نیز نکات خاص خود را دارد و ظرافت آن زیاد است و مهم‌تر از همه اینها احاطه به موضوع کتاب است. حدادعادل با اشاره به اینکه هنر و تخصص تصحیح نسخ در کشور ما بعد از اختراع صنعت چاپ شروع شد، عنوان کرد: بزرگانی مانند مجتبی مینوی، ایرج افشار، اقبال آشتیانی و دیگرانی در این زمینه بسیار کار کردند، لذا اگر امروز به گذشته خودمان می‌بالیم، مدیون کسانی هستیم که سربازان گمنام ایران هستند. مثلا مرحوم مینوی در ترکیه رایزن فرهنگی بود، هزار نسخه خطی را از کتابخانه‌های مختلف انتخاب کرده و با وسایل هفتاد سال قبل عکسبرداری و فیلمبرداری کرده و به دانشگاه تهران اهدا کرده است که بسیاری از این گنجینه هنوز تصحیح نشده باقی مانده است.
رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پایان تصریح کرد: این امر مهم نباید در فرهنگ و معارف ما فراموش شود. باید به دیگران بفهمانیم که ملت ایران چه گذشته باشکوهی داشته است و چه آینده باشکوه‌تری خواهد داشت. نگاه به گذشته به اندازه نگاه به آینده اهمیت دارد.
میراث مکتوب، شناسنامه هویتی ماست
مسعود معینی‌پور، رییس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در این همایش با اشاره با سابقه فرهنگی این کتابخانه، گفت: کتابخانه مجلس با بیش از صد سال حضور در عرصه علمی و فرهنگی کشور، وارث و پاسدار بخش مهمی از میراث ماندگار تمدن کهنسال و بزرگ ایران اسلامی است و با توجه به رسالت تاریخی خود، یعنی پشتیبانی اطلاعاتی از فرآیند قانون‌گذاری و حمایت از پژوهش‌های تراثی و اسنادی، ایفاکننده نقش مهمی در تمدن‌سازی نوین اسلامی و ارتقای نظام حکمرانی اسلامی دارد.
رییس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در بخش دیگر صحبت‌های خود با بیان اینکه حکمرانی مطلوب و کنشگری شایسته و آگاهانه مبتنی بر مقتضیات زمان، نیازمند شناخت مناسب از گذشته و حوادث تاریخی، اسناد، آثار و تراث باقیمانده از سلف صالح است؛ اضافه کرد: رسیدن به تمدن اسلامی نیازمند شناخت این آثار و پاسداری از میراث کلان و گران گذشته است و این امر محقق نمی‌شود، مگر اینکه این آثار شناخته و در آنها تفحص شود. معینی‌پور تصریح کرد: همان‌قدر که نگاه به آینده اهمیت دارد، نگاه به گذشته نیز مهم است. گذشته و تجربیات آن است که می‌تواند هدایت‌گر ما در رسیدن به اهداف اسلامی و تمدن بزرگ ایران اسلامی باشد. اگر زیرساخت پیشرفت‌های فرهنگی و اجتماعی امروز بر مبنای تجربیات گذشتگان شکل بگیرد، بی‌شک، آینده‌ای پربار با پشتوانه‌ای استوار برای ما رقم خواهد خورد.
به گفته رییس کتابخانه مجلس، میراث مکتوب، شناسه و شناسنامه هویتی ما به‌شمار می‌رود که با آن واقعیت تاریخی و فرهنگی خود را در جهان امروز به اثبات می‌رسانیم و جایگاه خود را در میان ملت‌های متمدن دنیا تثبیت می‌کنیم.
معینی‌پور گفت: حلقه مفقود و گسست تاریخ علم، ساختار و سازه‌های زبانی، مکتب‌ها و سبک‌های هنری، فرهنگ و آداب و تاریخ گذشته، همه و همه را می‌توان در لابه‌لای اوراق عتیق نسخه‌های خطی دریافت و با این مولفه‌ها و عناصر، تاریخ تمدن اسلامی و ایرانی را رقم زد. وی با تاکید بر اینکه اهمیت بازخوانی نسخ خطی و متون گذشته بر کسی پوشیده نیست، عنوان کرد: به قول زنده یاد استاد جلال‌الدین همایی، احیای هر اثری از آثار علمی و ادبی قدیم، در حکم یافتن حلقه مفقوده‌ای است که شیرازه ادبیات و سلسله حیات معنوی و فرهنگی ما را به هم پیوند می‌دهد؛ از این رو باید بر پایه نظریه‌پردازی‌های علمی نسخه‌شناسانه و موازین و شیوه‌های کارآمد تصحیح متون، به احیا و انتشار تک‌تک اجزای این میراث گرانسنگ اهتمام کنیم.
درهای کتابخانه مجلس به روی پژوهشگران و عموم باز است
رییس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در بخش پایانی صحبت‌های خود درخصوص جهت‌گیری دوره جدید مدیریت این مرکز علمی و فرهنگی، گفت: کتابخانه مجلس فعالیت‌های درخشانی را در احیای میراث اسلامی و ایرانی و انتشار مطالعات تراثی، داشته و با وجود کارنامه درخشانی که در دوران حیات پژوهشی خود رقم زده است، به‌جرات می‌توان گفت یکی از پیشگامان احیا و انتشار متون در دو دهه اخیر به شمار می‌رود و در کنار فعالیت‌های علمی در عرصه‌های مختلف مطالعات قانون‌گذاری، اسلام‌شناسی، ایران‌شناسی، سندپژوهی، احیای تراث علمی و نسخ خطی را با جدیت مضاعف در دستورکار دارد.
معینی‌پور با اشاره به باز شدن درهای کتابخانه مجلس به روی پژوهشگران و عموم پس از یک دوره توقف در این زمینه، ادامه داد: حفظ و نگهداشت مطلوب نسخ خطی و دسترسی برخط اساتید، محققان و علاقه‌مندان به این آثار و فراهم‌سازی تمهیدات ویژه برای پژوهشگران نسخه‌شناس و تلاش در یافتن و جمع‌آوری این منابع، بخشی از سیاست‌های دوره جدید خواهد بود.
شرکت ۸کشور در همایش بین‌المللی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران
علی افضلی، دبیر اجرایی سومین همایش بین‌المللی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران با بیان اینکه این همایش رویدادی بین‌المللی است که آبان‌ماه هر سال برگزار می‌شود، عنوان کرد: فراخوان این دوره از همایش اسفند۱۴۰۲ منتشر و مقالات همایش از داخل و خارج از کشور به‌تدریج در سامانه همایش بارگذاری شد. دبیر اجرایی سومین همایش بین‌المللی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران با اعلام اینکه در این همایش ۵۱مقاله علمی از ۷ نویسنده ایرانی دریافت شد و از هشت کشور دنیا در این همایش شرکت کرده‌اند. افضلی با اشاره به بررسی آثار همایش توسط ۱۷داور علمی با متوسط درجه علمی دانشیار، اضافه کرد: در این دوره هر مقاله را دو داور علمی بررسی کردند و در پایان ۱۹مقاله واجد استانداردهای پژوهشی تایید و برای انتشار برگزیده شد.
طبق اعلام دبیر اجرایی سومین همایش بین‌المللی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران، علاوه بر اکثر دانشگاه‌های ایران، دانشگاه‌های بغداد و بابل از عراق، سلجوق و آنکارا از ترکیه، داکا از بنگلادش، دهلی و مولانا ابوالکلام آزاد از هندوستان و جامعه اسلامیه از پاکستان به عنوان حامی معنوی در این همایش حضور دارند. افضلی با اشاره به اینکه مجموعه مقالات دو همایش قبلی در بیش از هزار صفحه در پایگاه اینترنتی همایش منتشر شده، اضافه کرد: مجموعه مقالات این همایش نیز به روال هر سال در بهمن و هم‌زمان با دهه فجر انقلاب اسلامی منتشر می‌شود.
چرا نسخ خطی اهمیت دارند؟
نسخه‌های خطی، مکتوباتی برجامانده از دوران قدیم است که انسان را با فرهنگ و اندیشه گذشتگان آشنا می‌کند. انسان تا بر گذشته خود واقف نباشد و داشته‌های خود را به‌درستی نشناسد، نمی‌داند در کجا ایستاده و قرار است به کجا برود. از طرفی نسخ خطی و اسناد، مبنای مطالعات آینده‌نگر محسوب می‌شود و چشم‌انداز درازمدتی برای توسعه ایجاد می‌کند. از خلال نسخه‌های خطی، می‌توان به تاریخ اندیشه و عقاید انسان‌های اعصار مختلف پی برد و گروه‌های تاثیرگذار بر جامعه در طول تاریخ را شناسایی کرد. اهمیت تاریخی نسخه‌های قدیمی و نسخه‌شناسی مبتنی بر تخصص این روزها رنگ باخته است.
تفاوت سند و نسخه خطی چیست؟
گاهی میان سند و نسخه خطی، تفاوتی قائل نمی‌شوند و ممکن است این دو عنوان به جای یکدیگر گرفته شود. این موضوع، اشتباهاتی را به وجود آورد؛ چراکه از نظر مورخان، هر آن چیزی که بتوان به آن استناد کرد موجب روشن شدن زوایای تاریکی از تاریخ شود و روایتی از گذشته را آشکار کند، «سند» است که گاه به صورت دست‌نوشته، نامه، کتاب و حتی شواهد باستان‌شناسی یا تکه‌ای از یک لباس به دست ما می‌رسد اما نسخه‌های خطی مجموعه‌ای از رسائل، نامه‌ها، کتاب‌ها و دست‌نوشته‌هایی است که از اعصار قدیم باقی مانده و موضوعات مختلفی اعم از مضامین تاریخی، ادبی، هنری، مذهبی و سایر موارد را دربر می‌گیرد. بنابراین سند، اعم از نسخه است و ازسوی آن می‌توان به یک روایت کلی دست یافت. از زمانی که دستگاه چاپ وارد کشور شد نسخه‌های خطی وجود داشته است، حتی نسخه‌هایی تحت عنوان «نسخه‌های چاپ سنگی» وجود دارد که در زمره نسخ خطی، محسوب می‌شود. بسته به اینکه این نسخ، پیرامون چه موضوعی نوشته شده باشد، اطلاعات تاریخی بی‌نظیری را درباره موضوع موردنظر به انسان ارائه می‌دهد.
پیشینه قدیمی‌ترین کتاب‌های خطی که اکنون در کشور موجود است، به قرن دوم و سوم هجری یعنی از زمانی که کاغذ وارد ایران شد و نخستین کارخانه‌های کاغذسازی بنا شد، بازمی‌گردد. تا پیش از ورود کاغذ، امر نوشتن، نسخه‌برداری و استنساخ، کار بسیار دشواری بود؛ برای مثال در منطقه بین‌النهرین، گاه از لوح‌های گلی برای نسخه‌نویسی استفاده می‌کردند یا در مصر باستان از پاپیروس برای این منظور سود می‌بردند. نسخ خطی به شیوه‌های مختلفی مانند خریداری یا اهدا، به کتابخانه ملی می‌رسد. در اولین اقدام، باید نسخه‌ها به‌خوبی ضدعفونی و مرمت شود و در مخازن مخصوص خود، به شیوه‌های استاندارد و تعریف‌شده، اعم از نور، رطوبت و دمای مناسب نگهداری شود. سپس بسته به نیاز پژوهشگران، نسخه‌ها اسکن می‌شود و در اختیار آنان قرار می‌گیرد.
آنچه عموم مردم باید درباره نسخ خطی بدانند
امروزه شاهد نگهداری و وجود بسیاری از این میراث فرهنگی گرانسنگ و نسخ ارزشمند تاریخی و باستانی در موزه‌های کشورهای غربی هستیم؛ تا جایی که امروزه بخش عظیمی از کتابخانه سلطنتی انگلستان به آثار مکتوب ایرانی تخصیص داده شده است، از انواع نسخ خطی به دوران پهلوی گرفته تا نخستین روزنامه ایران (وقایع اتفاقیه) و مجلات تخصصی ایرانی در این کتابخانه آرشیو شده است.
از آنجاکه قاطبه مردم یا دارندگان این آثار با اصول و نحوه نگهداری و حفظ و حراست از این آثار هیچ‌گونه آشنایی ندارند، این آثار در طول ایام سال و به مرور زمان به‌تدریج مستهلک شده و در معرض نابودی و اضمحلال قرار می‌گیرند؛ این در حالی اتفاق می‌افتد که کسی از وجود آنها باخبر نمی‌شود و این روند نامطلوب در حقیقت در حکم نابودی و ازبین‌رفتن تاریخ و فرهنگ ناب سرزمین ماست. در غالب کشورهای توسعه‌یافته اگر فردی دارنده یک اثری تاریخی گرانبها باشد و نسبت‌به تحویل آن به نهادها یا سازمان‌های مربوطه برای احیا و نگهداری از آن اقدام کند، در نهایت درصدی از ارزش مالی اثر پرداخت می‌شود تا به این ترتیب، این موضوع ضمن فرهنگ‌سازی، یک محرک و عامل تشویقی مهم برای انجام اقدام مشابه توسط سایر مردم و دارندگان این آثار باشد. به نظر می‌رسد اگر در کشور ما نیز با برنامه‌ریزی دقیق و هدفمند برای وضع چنین سیاست‌هایی اقدام شود، خواهیم توانست علاوه بر فرهنگ‌سازی و تشویق عموم مردم به تحویل این قبیل آثار به نهادهای مسئول، ضمن حصول نتایجی مطلوب و ارزشمند در حوزه حراست از میراث گرانبهای فرهنگی و تاریخی کشورمان گامی موثر در راستای جلوگیری از ازبین‌رفتن این قبیل آثار نفیس و ارزشمند تاریخی برداریم.
رونمایی از دو نسخه خطی «محبوب القلوب» و «اخوان الصفا»
إخوان الصفا و خلان الوفا
تالیف تنی چند از حکماء قرن ۴ ه.ق.
تاریخ کتابت: ۶۸۶ ه.ق
ابعاد: ۲۶ × ۳۶.۵ سانتیمتر
کاتب خلیل بن یوسف بن سالار شیوه نسخ
نوع کاغذ سمرقندی
محل نگهداری کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره فهرست ۴۷۰۸
اخوان‌الصفا گروهی از دانشمندان برجسته در قرن چهارم متخصص و صاحب نظر در علوم عقلی و علوم طبیعی زمان خود بودند که با هدفی خاص دست به تالیف رسائل اخوان‌الصفا و خلان‌الوفا و اهل العدل و ابناء الحمد زدند که تا آن زمان مانند آنها نوشته نشده بود. این اثر در موضوعات مختلف از دین، هندسه، موسیقی، جغرافیا و علم حساب تا اخلاق و جادو و... است که همگی با یک هدف اساسی که مکررا توسط نویسندگان اثر تاکید شده نوشته شده است. اخوان‌الصفا در این رسائل کوشیده‌اند که خوانندگان خود را با هدف راهنمایی گمراهان و هدایت سرگشتگان و بیدار کردن «غافلان با همه بخش‌های دانش‌ها و هنرهای نظری و عملی دوران خود آشنا سازند.
«محبوب القلوب»
محفل آراء
تالیف فراهی، برخوردار بن محمود، قرن ۱۱ ه.ق
تاریخ کتابت: ۱۱۰۸ ه.ق
ابعاد: ۱۶.۵ × ۳۳ سانتیمتر
محل نگهداری کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره فهرست: ۱۳۱۰۲
این کتاب به زبان فارسی تالیف و به منوچهر خان بن قرچقانی خان بیگلر بیگی دارالسلطنه اصفهان اهدا شده است. مولف متخلص به «ممتاز» و از منشیان مغلق‌نویس دوره صفوی بوده است. این کتاب داستان‌هایی است عرفانی در اخلاق و آداب زندگی نخست آن را به نام «رعنا و زیبا» نوشته و چون نسخه به دست قبایل وحشی به یغما می‌رود، بار دیگر به ذهن خود مراجعه کرده با اختلاف‌هایی به نام «محفل آرا» می‌نگارد.این نسخه جهت ثبت منطقه‌ای مناسب است و هنوز در کتابخانه مجلس فهرست نشده است، برای معرفی کلی کتاب مراجعه شود به فنخا جلد ۲۸ ص۴۳۶.
سپس برای بار سوم در آن دست برده به نام «محبوب القلوب» آن را می‌سازد و با این حال به «شمسه و قهقهه» معروف است.