آگاه: رهبر انقلاب در دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت در روز ۲۴آذر سال۱۳۸۷، تاریخچه‌ای از این واقعه بیان کردند. ایشان فرمودند: جالب است توجه کنید که ۱۶آذر در سال۳۲ که در آن سه نفر دانشجو به خاک و خون غلتیدند، تقریبا چهارماه بعد از ۲۸مرداد اتفاق افتاده؛ یعنی بعد از کودتای ۲۸مرداد و آن اختناق عجیب - سرکوب عجیب همه نیروها و سکوت همه- ناگهان به‌وسیله دانشجویان در دانشگاه تهران یک انفجار در فضا و در محیط به وجود می‌آید. چرا؟ چون نیکسون که آن وقت معاون رییس‌جمهور آمریکا بود، آمد ایران. به‌عنوان اعتراض به آمریکا، به‌عنوان اعتراض به نیکسون که عامل کودتای ۲۸مرداد بودند، این دانشجوها در محیط دانشگاه اعتصاب و تظاهرات می‌کنند که البته با سرکوب مواجه می شوند و سه نفرشان هم کشته می‌شوند. حالا ۱۶آذر در همه سال‌ها، با این مختصات باید شناخته شود. ۱۶آذر مال دانشجوی ضد نیکسون است، دانشجوی ضد آمریکاست، دانشجوی ضد سلطه است.»
فلسفه نامگذاری روز دانشجو
پس از سقوط حکومت رضاشاه پهلوی و ایجاد فضای بازتر، فعالیت‌های سیاسی در بین دانشجویان دانشگاه تهران (تنها موسسه مدرن آموزش عالی آن زمان در ایران) بسیار افزایش یافت. در این دوران حزب توده، نفوذ بسیاری در بین دانشجویان یافته بود. در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق و افزایش محبوبیت جبهه ملی در اوایل دهه۱۳۳۰، محوریت این حزب در دانشگاه به چالش کشیده شد. پس از وقوع کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲، سازمان‌های سیاسی تشکیل‌دهنده جبهه ملی، برای دوره کوتاهی در یک ائتلاف ضعیف، تحت نام نهضت مقاومت ملی به مقاومت سیاسی دست زدند و تظاهرات و اعتصاب‌های پراکنده‌ای در پاییز همان سال در دانشگاه تهران و همچنین بازار، ازجمله در تاریخ ۱۶مهر و ۲۱آبان، در اعتراض به محاکمه مصدق برگزار کردند. چند هفته پس از این وقایع، اعلام شد که روابط ایران و بریتانیا که در زمان نخست‌وزیری مصدق قطع شده بود، از سر گرفته خواهد شد و ریچارد نیکسون، نایب ریاست‌جمهوری وقت آمریکا برای دیدار رسمی به ایران خواهد آمد. این موضوع بهانه لازم برای اعتراضات را فراهم کرد و در ۱۴آذر به سفارش نهضت مقاومت ملی، دانشجویان فعال به سخنرانی در کلاس‌ها پرداختند و ناآرامی تمامی محوطه دانشگاه تهران را فراگرفت. دولت وقت برای پیشگیری از هرگونه اقدام بعدی تصمیم به سرکوب اعتراضات گرفت.
سربازان و نیروهای ویژه ارتشی پس از هجوم به دانشگاه، به کلاس‌های درس حمله کرده و صدها دانشجو را بازداشت و زخمی کردند. نیروهای امنیتی در دانشکده فنی، اقدام به شلیک تیر کردند که موجب مرگ سه دانشجوی این دانشکده به نام‌های احمد قندچی، آذر (مهدی) شریعت‌رضوی و مصطفی بزرگ‌نیا شد. فردای آن روز نیکسون به ایران آمد و دکترای افتخاری در رشته حقوق را در دانشگاه تهران که در اشغال مشهود نیروهای نظامی بود، دریافت کرد.
وقایع آذر۱۳۳۲، نمایانگر واکنش دولت کودتا به فعالیت‌های دانشجویی بود و به‌دنبال آن، سرکوب نظام‌مند تمامی اشکال دیگر مخالفت‌ها، روی داد. ۱۶آذر، ازسوی کنفدراسیون دانشجویان ایرانی خارج از کشور که مرکز اجتماع و مباحثه مخالفان حکومت پهلوی در خارج از ایران بود، روز دانشجو نامیده شد. دانشجویان پس از آن، هر سال در این روز اعتصاب‌های دانشجویی به راه می‌انداختند و در واقع ۱۶آذر به معیار خوبی برای ارزیابی میزان نفرت از حکومت شاه و توانایی و نفوذ مخالفان در بین روشنفکران، تبدیل شد.
آثار مستند با موضوع دانشجو
آذرخش
مستند «آذرخش» به کارگردانی سیامک مختاری که در سال۱۳۹۰ ازسوی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی و موسسه آرمان تولید شده، یکی از پربازدیدترین مستندهای ساخته‌شده با موضوع روز دانشجو است. در این مستند زوایای مختلف حوادث در این تاریخ مورد بررسی قرار گرفته است. سیامک مختاری برای ساخت این مستند ۳۵دقیقه‌ای توانست برنده فانوس بلورین از دومین دوره جشنواره مردمی فیلم عمار در بخش تاریخ انقلاب اسلامی در سال۱۳۹۲ شود. در خلاصه داستان این مستند آمده است: «در حقیقت او (نیکسون معاون آیزنهاور، رییس‌جمهور وقت آمریکا) می‌آمد تا نتیجه سرمایه‌گذاری ۲۱میلیون دلاری را که سازمان جاسوسی آمریکا (سیا) در راه کودتا و سرنگونی دولت دکتر مصدق هزینه کرده بود، از نزدیک مشاهده کند که با مخالفت دانشجویان مواجه می‌شود.»
قدیمی‌ترین مستند روز دانشجو
مستند نمایشی «آذر» به کارگردانی محمدعلی فواد عباچی و تهیه‌کنندگی علی کرمی در زمره مستندهای ساخته‌شده با موضوع روز دانشجو به شمار می‌رود. این مستند به حوادث دانشگاه تهران در سال۱۳۳۲ به‌صورت نمایشی و استفاده از تصاویر آرشیوی می‌پردازد و در کنار استفاده از تصاویر آرشیوی، مهدی پورخدری، حسن حاجت‌پور، سیدمحمد خامسی، علی طاهری و زهرا غربالگری نیز به‌عنوان بازیگر در آن به ایفای نقش پرداخته‌اند.
مستند «آذر» را می‌توان قدیمی‌ترین مستند ساخته‌شده با موضوع روز دانشجو در کشور به شمار آورد؛ مستندی ۵۶دقیقه‌ای که در سال۱۳۸۵ ساخته شد و اولین‌بار دو دهه پیش، در سال۱۳۸۹ روی آنتن شبکه آموزش رفت و با بازخوردهای خوبی نیز همراه بوده است.
دانشگاه در آذر ۱۳۳۲
این مستند که کاری از گروه سیاسی شبکه۴ سیما تولید ۱۳۹۴ است، به یاد سه دانشجو ساخته شده که دو تن از آنها هوادار حزب توده ایران و یکی هوادار جبهه ملی ایران بوده‌اند.
این سه، هنگام اعتراض به دیدار رسمی ریچارد نیکسون، معاون رییس‌جمهور وقت ایالات‌متحده آمریکا و همچنین ازسرگیری روابط ایران با بریتانیا، در تاریخ ۱۶آذر۱۳۳۲ (حدود چهار ماه پس از کودتای ۲۸مرداد همان سال) در دانشگاه تهران کشته شدند. «دانشگاه در آذر۱۳۳۲» نگاهی دارد به وقایع و زمینه‌هایی که منجر به روی‌دادن این اتفاق شده است.
فرش قرمز
این مستند ۳۰دقیقه‌ای کاری از گروه سیاسی شبکه پنج سیماست. این مستند سیاسی روایتی متفاوت از حوادث ۱۶آذر سال ۱۳۳۲ و تولد شعار «مرگ بر آمریکا» را به تصویر کشیده است. یکی از آداب دیپلماتیک کشورها در استقبال رسمی از مقامات کشورهای دیگر، پهن کردن فرش قرمز است و این اثر مستند تلاش می‌کند دو مراسم فرش قرمز کاملا متفاوت را در دوران پهلوی دوم با هم مقایسه کند. یکی فرشی که آذر سال۱۳۳۸ زیر پای آیزنهاور، رییس‌جمهور وقت آمریکا پهن شد و دیگری فرش قرمزی که قبل از آن در آذر سال۱۳۳۲، پیش پای معاون او، نیکسون قرار گرفت.
قربانیان واقعه ۱۶ آذر
از دیگر آثار ساخته‌شده با موضوع روز دانشجو، مستند «سه قربانی» است که ازسوی گروه سیاسی شبکه اول سیما تولید شده است. این مستند به‌طور دقیق وقایع ۱۶آذر را از اعتراض دانشجویان به ورود نیکسون به تهران، تجدید رابطه دولت کودتا با انگلیس در آذر۱۳۳۲، قرارداد کنسرسیوم و مبارزه با امپریالیسم و بیدار کردن نسل دانشجو در برابر زیاده‌خواهی‌های آمریکا در برابر ایران موردبررسی قرار داده است. این مستند که در سال۱۳۹۳ تولید شده، تاکنون بارها و بارها در دانشگاه‌های مختلف و برای دانشجویان پخش شده است. همچنین، این مستند در ۱۴آذر۱۳۹۳ از شبکه اول سیما نیز روی آنتن رفته است. برای همین می‌توان این مستند را بخشی از معدود آثار ساخته‌شده با این موضوع برشمرد که از آنتن رسانه ملی پخش شده است.
برخی آثار سینمایی با موضوع دانشجو
اعتراض
«اعتراض» یکی از ساخته‌های مسعود کیمیایی است که در سال۱۳۸۷ جلوی دوربین رفت و با استقبال خوبی مواجه شد؛ فیلمی که برخی آن را تا اندازه بهترین ساخته این کارگردان شناخته‌شده بالا برده‌اند. «اعتراض» اما از معدود ساخته‌های کارگردانی است که تصویر چندانی از دانشجو و دانشگاه را در آثارش به ثبت نرسانده است. این اثر درمورد شخصیتی به نام امیرعلی است که شریفه، نامزد برادرش رضا را به‌دلیل رابطه نامشروعش با مردی به نام احمد به قتل رسانده و حالا پس از ۱۲سال از زندان آزاد می‌شود. پیش از آزادی، هم‌سلولی‌اش محسن دربندی، انگشتری به او می‌دهد و به او سفارش می‌کند تا پس از گرفتن طلب او از مردی بیرون از زندان، از زنی به نام مجدی حمایت کند و سروسامانی به زندگی او بدهد.
نگاهی به مسائل کوی دانشگاه و ترکیب اتفاقات آن با زندگی شخصی رضا با بازی محمدرضا فروتن، محوریت اصلی «اعتراض» است. فیلم مسعود کیمیایی یک زوج موفق و امتحان پس داده شده را به سینمای ایران معرفی کرد؛ زوجی که نماد اعتراض، عشق و ازخودگذشتگی بود و استفاده از آنها در فیلم‌های دیگر، محمدرضا فروتن و میترا حجار را در نقش دانشجویان معترض و زخم‌خورده با ذائقه مخاطب همراه کرد.
متولد ماه مهر
تقابل دغدغه‌های کارگردان فیلم‌های دفاع مقدس در مواجهه با جوان‌های دهه۷۰، احمدرضا درویش، کارگردان را به دانشگاه علامه طباطبایی برد تا قهرمان‌های قصه‌هایش از دل دانشگاه تا نیزارهای هور و شلمچه فیلمی را بسازند که نگاهی منطقی به نسل در حال اعتراض و دانشجویان دهه۷۰ دارد. فیلم در زمان ساخت و اکران جزو آثار مطرح و پرفروش سینمای ایران بود و می‌توان آن را نقطه عطف کارنامه کاری درویش دانست.
به رنگ ارغوان
ابراهیم حاتمی‌کیا که در برخی آثارش مضامین و تصاویری را از دانشگاه و دانشجو بازتاب داده بود، در «به رنگ ارغوان»، به‌شکل ویژه‌ای به این موضوع ورود کرده است و دانشجو را در متن بحران روایت قرار می‌دهد. فیلم، داستان یکی از عوامل گروهک تروریستی به نام شفق است که در اوایل انقلاب، پس از به پا کردن آشوبی از کشور گریخته است. شفق حالا و پس از گذشت چندین سال از آن اتفاق، برای دیدن دخترش، ارغوان که دانشجوی دانشکده جنگلداری است مخفیانه به ایران برمی‌گردد. یکی از ماموران امنیتی به نام بهزاد به‌عنوان دانشجو وارد دانشکده شده و از تمامی امکانات مدرن امنیتی استفاده می‌کند تا با کنترل ارغوان، شفق را به دام بیندازد. در این میان، بین او و ارغوان رابطه‌ای عاطفی به‌وجود می‌آید. از طرف دیگر، همکاران سیاسی شفق نیز تصمیم دارند او را ترور کنند تا به دست ماموران امنیتی نیفتد.