آگاه: در پی گم‌شدن شارژر تلفن‌همراه یکی از معلمان دبستانی در روستای کرجوی از توابع سنندج، این معلم ۱۳ دانش‌آموز کلاس خود را در کلاس حبس کرد و با کابل برق آنها را کتک زد. براثر این رفتار خشونت‌آمیز، یکی از دانش‌آموزان به‌شدت آسیب دیده و در حال‌حاضر در بیمارستان بستری است. والدین برخی از این دانش‌آموزان ضمن تماس با رسانه‌ها، خواستار پیگیری فوری موضوع و حمایت از حقوق فرزندانشان شده‌اند.
اگرچه در واکنش به این خبر یا خبر تعرض‌جنسی به تعدادی از دانش‌آموزان در دبستان پسرانه‌ای در شهر ری، برخی ضعف نظارت‌بر رفتار معلمان را علت اصلی این اتفاق دانستند، با این‌حال عدم ریشه‌یابی اصولی مساله باعث می‌شود موضوغ به نبودنظارت تقلیل پیدا کند و هربار مسئولین با وعده پیگیری و برخورد با متخلف و افزایش نظارت‌ها، آتش مطالبات جامعه را خاموش کنند؛ نتیجه این روند تکرار موضوع و تراژیک‌تر شدن آن است. چون بالاخره فضا، تراکم جمعیتی دانش‌آموزان و تعداد معلمان به‌راحتی نقطه کور نظارتی در مدارس در اختیار متخلفین قرار می‌دهد. بنابراین به‌نظر می‌رسد گزینش سخت‌گیرانه‌تر، راه‌حل بهتری برای پیشگیری از این دست اتفاقات باشد.
کوچک‌کردن ماجرا، در دسترس‌ترین راه حل
در هنگام بروز تجاوز یا تنبیه دانش‌آموزان، اولین برخورد آموزش‌وپرورش که ساده‌ترین آن‌هم هست، این است که عنوان شود «معلم مشکل داشته، دارای اختلال روانی است، اخراج شده و برای او پرونده قضایی تشکیل‌شده است.» چنانچه در بیانیه آموزش‌وپرورش که در واکنش به تعرض به دانش‌آموزان ابتدایی در نمازخانه مدرسه پسرانه‌ای در شهر ری صورت گرفته، دست به بازی با کلمات زده و آن را تعرض خوانده، نه تجاوز. غافل از اینکه این بازی با کلمات تغییری در عمق جراحتی که بر روان کودکان معصوم و خانواده‌های آنها وارد کرده، ایجاد نمی‌کند و از آلام و نگرانی خانواده‌هایی که فرزند مدرسه‌ای دارند، نمی‌کاهد.
اگرچه طبق ضوابط و مقررات آموزش‌وپرورش، تنبیه‌بدنی دانش‌آموزان در مدارس به‌طور کامل ممنوع است و درحالی که کشورمان عضو کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از حقوق کودکان است که براساس آن حفظ کرامت کودکان، یک مساله اساسی است. با این حال، گزارش‌ها و شواهد متعدد از نقاط مختلف کشورمان نشان می‌دهد که شیوه خشونت‌آمیز تربیتی هنوز هم در بسیاری از مدارس، ادامه دارد. مثلا در پرونده تعرض معلم به دانش‌آموزان، خانواده‌ها از پسرهایشان شنیده بودند که معلم سرشان فریاد می‌زد، گاهی دشنام می‌داد و بارها آنان را از کلاس بیرون کرده بود. با این حال، نه مدیران مدرسه و نه مسئولان آموزش‌وپرورش برای برخورد با معلم خاطی اقدامی انجام ندادند. حالا روابط عمومی وزارت آموزش‌وپرورش ادعا می‌کند که حراست این وزارتخانه در انتظار بررسی‌های هیات‌نظارت بر تخلفات است و اگر تایید شود، به‌شدت با آن برخورد خواهد شد. دادستانی عمومی‌وانقلاب شهرستان ری هم از پیگیری جدی و قاطع موضوع تعرض به دانش‌آموزان در این شهرستان خبر داده است؛ وعده‌ای که با هر بار افشای آزارهای جسمی، روانی و جنسی دانش‌آموزان از مسئولان شنیده و پس از مدتی، به‌فراموشی سپرده می‌شود.
تنزل معلمی از عشق به شغل
اما بخوانید در مورد شیوه‌های جذب و گزینش معلمان که پاشنه‌آشیل تخلفات این‌گونه است. آزمون استخدامی آموزش‌وپرورش به‌دلیل مزایای ویژه موقعیت‌های شغلی، یکی از پر متقاضی‌ترین آزمون‌های جذب نیرو در کشور است. بدیهی است در شرایطی که داوطلبان بسیاری برای یک عنوان شغلی وجود دارد، معیارهایی تعیین شود تا از غربال آن تنها افراد برتر و شایسته‌تر عبور کنند. به‌همین دلیل در شرایط ثبت‌نام آزمون استخدامی آموزش‌وپرورش از مواردی مانند شرط‌سن، معدل و … سخن به‌میان می‌آید. از سال ۹۹ به‌دلیل اعتراض متقاضیان آزمون استخدامی آموزش‌وپرورش، شرط حداقل معدل از شرایط ثبت‌نام این آزمون حذف شد. آن هم به این بهانه که با توجه به انواع مختلف دانشگاه‌هایی که در سیستم آموزش‌عالی کشورمان وجود دارد و این نکته که هر دانشگاه سخت‌گیری‌ها و ضوابط خود را می‌طلبد، معدل یک فرد، معیار خوبی برای سنجش کیفیت تحصیلات او نیست. از این رو همواره بحث‌هایی در مورد عادلانه‌نبودن شرایط معدل در آزمون‌های استخدامی وجود داشت. در نهایت در سال ۹۹ تمامی این بحث‌ها خاتمه یافت و با حذف شرط‌معدل برای ثبت‌نام آزمون استخدامی آموزش‌وپرورش، شرایط این آزمون قدمی به‌سوی عادلانه‌تر شدن برداشت. هرچند داشتن معدل‌بالا در فرایند مصاحبه و گزینش، خالی از اثر نیست. امسال نیز سقف سنی پذیرش دانشجو معلم در دانشگاه فرهنگیان توجیهاتی از همین جنس داشت.
شاید پاسخ بسیاری از ابهامات در فرآیند جذب معلم را رضا روستایی، مدیرکل گزینش وزارت آموزش‌وپرورش بداند. طبق گفته‌های او براساس قانون، بررسی وضعیت اخلاقی، اعتقادی و سیاسی داوطلبان برعهده گزینش است و ما وضعیت سلامت‌روان را بررسی نمی‌کنیم و ابزار آن را هم نداریم.
معلم نه‌تنها مسئول آموزش مفاهیم علمی، بلکه مسئول تربیت، الگوشدن و تاثیرگذاری بلندمدت بر شخصیت دانش‌آموزان است. او با ارزشمندترین دارایی هر خانواده یعنی فرزندشان در ارتباط روزانه و مستقیم قرار دارد. با این‌حال، در فرآیند گزینش معلمان، جای بررسی سلامت‌روان خالی است؛ قدم‌برنداشته‌ای که گاه با عواقبی تلخ، خود را نشان می‌دهد.
گزینش معلمان؛ نادیده‌گرفتن یک مولفه حیاتی
طبق قانون، فرایند گزینش معلمان عمدتا بر سه محور اعتقادی، اخلاقی و سیاسی متمرکز است. اعتقاد به اسلام یا ادیان رسمی، التزام به احکام اسلامی، عدم وابستگی به گروه‌های غیرقانونی، نداشتن سوءپیشینه و فساد اخلاقی، مهم‌ترین شاخص‌های بررسی در مرحله گزینش‌اند. اما مسئله‌ای به این مهمی که معلم قرار است روزانه ساعت‌ها با کودکان‌ونوجوانان در ارتباط باشد، یعنی وضعیت‌روانی و سلامت‌رفتاری او، اساسا در این مرحله موردارزیابی قرار نمی‌گیرد. حتی در مصاحبه تخصصی که قرار است توانمندی علمی و مهارتی داوطلبان را بسنجد، بررسی سلامت‌روان به‌شکلی ساختاریافته انجام نمی‌شود. ابزارهای تخصصی، روان‌سنجی‌های معتبر و حتی حضور روانشناسان بالینی در این مصاحبه‌ها بسیار محدود یا نامشخص است. در نتیجه، افرادی بدون ارزیابی دقیق از وضعیت روان‌شناختی، مستقیما وارد کلاس‌های درس می‌شوند؛ فضایی پرتنش، پرمخاطب، گاهی پر از رفتارهای پیش‌بینی‌نشده ازسوی دانش‌آموزان و درست همین‌جا، برخی مشکلات پنهان روانی سر باز می‌کنند.
هزینه‌ای که نظام آموزشی می‌پردازد
وقتی معلمی دچار اختلالات خلقی، اضطراب مزمن، پرخاشگری کنترل‌نشده یا بحران‌های روانی حل‌نشده باشد، احتمال بروز رفتارهای دور از شأن معلمی افزایش می‌یابد. از فریادزدن بر سر دانش‌آموز گرفته تا تنبیه‌بدنی و در موارد نادری، حتی تعرض. این اتفاقات گرچه محدود هستند، اما پیامد آنها مخدوش‌شدن چهره آموزش‌وپرورش و ضربه به اعتمادعمومی نسبت به معلمان است؛ معلمانی که اکثریتشان با تمام وجود، زحمتکش، دلسوز و متعهد به حرفه خود هستند.
این درحالی است که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، سلامت‌روان معلمان نه‌تنها در زمان استخدام بلکه به‌طور مستمر در دوران خدمت، بررسی می‌شود. در کشورهای اسکاندیناوی مانند فنلاند یا سوئد، معلمان به‌صورت دوره‌ای تحت مشاوره روان‌شناختی قرار می‌گیرند و سلامت‌روان آنها یک اصل نظام‌مند در سیستم آموزش است. در برخی ایالت‌های آمریکا، معلمان موظف‌اند هر سه تا پنج‌سال یک‌بار در برنامه‌های غربالگری روان‌شناختی شرکت کنند. این روند نه برای برچسب‌زنی، بلکه برای حمایت از معلم و کمک به حفظ تعادل‌روانی او در شغلی است که یکی از پراسترس‌ترین مشاغل جهان به‌شمار می‌رود. برای پیشگیری از فجایع احتمالی و حفظ کیفیت آموزش، لازم است که سنجش سلامت‌روان به‌عنوان یکی از شروط استخدام معلمان وارد فرایند گزینش شود.
گزینش کهنه برای معلمان جدید
روستایی ادامه داد: معتقدم جذب نیروی انسانی باید از طریق دانشگاه فرهنگیان انجام شود، چرا که در این مسیر، فرد به مدت چهارسال آموزش می‌بیند تا معلم شود و برای ورود به کلاس درس آمادگی کامل پیدا کند؛ اما وقتی به‌دلیل کمبود معلم و برنامه‌ریزی غلط در سال‌های گذشته، ناچار می‌شویم از طریق ماده ۲۸ یعنی آزمون استخدامی، معلم جذب کنیم، نیرویی با حداقل آموزش وارد کلاس درس می‌شود. همچنین گاهی مجلس قوانینی مصوب می‌کند و اجازه جذب نیروهایی مانند نهضت، خرید خدمات و... را به‌عنوان معلم صادر می‌کند؛ این افراد نیز آموزش‌های حداقلی دریافت کرده‌اند. در آزمون استخدامی و همچنین دانشگاه فرهنگیان، سه‌محور برای جذب نیروی انسانی تعریف می‌شود: آزمون، مصاحبه تخصصی و گزینش. وی تاکید کرد: گزینش، براساس ضوابط‌عمومی، موضوعاتی را طبق‌قانون بررسی می‌کند. بر اساس ماده دو قانون گزینش، ملاک‌هایی که باید بررسی شوند، شامل موارد زیر است: اعتقاد به دین مبین اسلام یا یکی از ادیان رسمی مطرح در قانون‌اساسی جمهوری‌اسلامی ایران، التزام عملی به احکام اسلام، اعتقاد و التزام به ولایت‌فقیه، نظام جمهوری‌اسلامی و قانون‌اساسی، عدم اشتهار به فساد اخلاقی و تجاهر به فسق، عدم‌سابقه وابستگی تشکیلاتی یا هواداری از احزاب و گروه‌هایی که غیرقانونی‌بودن آنها از سوی مراجع ذی‌صلاح اعلام شده یا می‌شود (مگر آن‌که توبه ایشان احراز شود)، عدم سابقه محکومیت‌کیفری موثر، عدم اعتیاد به موادمخدر.
توپ در زمین شوآف
مدیرکل گزینش وزارت آموزش‌وپرورش خاطرنشان کرد: ما فقط مجاز به بررسی این موارد هستیم. اما وقتی سوال می‌شود: آیا سلامت‌روانی افرادی که می‌خواهند معلم شوند، بررسی می‌شود؟ باید بگوییم که این موضوع واقعا در اختیار ما نیست و ابزار سنجش آن را نداریم. این مسئله باید در مرحله مصاحبه تخصصی بررسی شود. در مصاحبه تخصصی، این موضوع به‌صورت دقیق‌تری بررسی می‌شود. مشاور و روانشناس در این جلسات حضور دارند، اما بررسی دقیق بستگی به ابزارهایی دارد که در اختیار دارند و من اطلاع دقیقی ندارم که چه ابزارهای تخصصی در اختیار آن‌هاست. وی گفت: تنها راه اصلاح وضعیت جذب سریع نیرو، تعریف یک فرایند کلی و منسجم است؛ یعنی گزینش و مصاحبه تخصصی باید در یک قالب هماهنگ انجام شوند؛ اما واقعیت این است که مثلا مشکل روانی یک فرد، با ابزارها و تخصص فعلی گزینش، قابل‌بررسی نیست.
ابزار ما برای بررسی صلاحیت افراد عبارت‌اند از: مصاحبه، تحقیق و استعلام. اگر هریک از این سه‌مورد مغایرت داشته باشند، سه عضو هیات‌گزینش درباره آن رای‌گیری می‌کنند و داوطلب فرصت اعتراض تا دیوان‌عدالت‌اداری را دارد.
روستایی تاکید کرد: طبق قانون، بررسی وضعیت اخلاقی، اعتقادی و سیاسی داوطلبان برعهده گزینش است. در مسائل اخلاقی نیز طبق قانون، ملاک حال‌فعلی افراد است. یعنی اگر فردی در گذشته مشکلی نداشته و امروز نیز مشکلی ندارد، تایید می‌شود. اما ممکن است فرد در آینده دچار انحراف‌اخلاقی شود. در این صورت اگر گزارشی به گزینش برسد، باید بلافاصله اقدام کند. وی اظهار کرد: اصرار من این است که نیرو باید از طریق دانشگاه فرهنگیان جذب شود؛ چرا که در این فرآیند، چهارسال فرصت داریم تا فرد را بررسی کنیم. بررسی سلامت‌روان فرد برعهده گزینش نیست، زیرا ابزار آن را نداریم.
با این‌حال اگر در تحقیقات محلی، ویژگی‌های رفتاری نامناسبی درباره فرد گزارش شود، قطعا اجازه ورود او به کلاس داده نمی‌شود. اما گاهی در تحقیقات محلی این موارد بیان نمی‌شود، در مصاحبه تخصصی نیز تشخیص داده نمی‌شود و استعلام امنیتی فرد نیز مثبت است، بنابراین تایید می‌شود و وارد کلاس درس می‌شود. در این مرحله، فرد به‌صورت پیمانی استخدام می‌شود و اگر در حین‌خدمت خطایی رخ دهد، برخورد صورت می‌گیرد. در مورد دانشجو- معلمان نیز درصورت بروز چنین رفتارهایی، امکان اخراج آنها وجود دارد. متخصصان شورای عالی انقلاب‌فرهنگی و شورای عالی آموزش‌وپرورش باید بنشینند و تصمیم‌گیری دقیقی درباره نحوه بررسی سلامت‌روان معلمان داشته باشند.
نظر شما