آگاه: مجموعه ساختمانی بزرگی واقع‌شده در بزرگراه رسالت تهران که از سمت شرقی بزرگراه همت نیز به‌خوبی قابل رؤیت است و تابلوی بزرگ آن از چند نقطه جلوه‌گری می‌کند. وقتی قدم به داخل این مجتمع علمی و درمانی می‌گذارید، پیش رویتان، روی سنگ گرانیت سیاهرنگ بزرگ و صیقل‌خورده‌ای که به دیواره یکی از ساختمان‌ها نصب شده، به رنگ طلایی و با خطی درشت حک شده است: «پژوهشگاه رویان؛ مجتمع آموزشی، درمانی و پژوهشی زنده یاد دکتر سعید کاظمی آشتیانی»
یک مجموعه ساختمانی گسترده و درهم‌پیچیده که از سه بخش اصلی: پژوهشکده زیست‌شناسی و فناوری سلول‌های بنیادی، پژوهشکده زیست‌شناسی و طب تولیدمثل و پژوهشکده زیست‌فناوری جانوری تشکیل شده است. حالا سوال اینجاست که آیا رویان و مجموعه‌های تابعه آن از ابتدا این‌گونه بوده و در چنین فضایی کار خود را آغاز کرده‌اند؟ چندین استاد دانشگاه یا دارنده مدرک دکتری تخصصی در سال۱۳۷۰ این مجموعه‌ای که هم‌اکنون علاوه بر تهران، در اصفهان نیز شعبه دارد و در شهرهای تبریز و مازندران هم در حال احداث واحدهای مختلف است، پایه‌گذاری کردند؛ چه فرآیندی طی شد تا رویان، «رویان» شد؟
چند دانشجو، یک ساختمان قرضی و آرزوهای بزرگ
«زمانی که انگیزه تشکیل «رویان» در میان چند دانشجوی جهاد دانشگاهی شکل گرفت، به روش‌های مختلف و با وجود مشکلات فراوان، سعی کردیم ملزومات و امکانات کار را فراهم کنیم. نهایتا مقدمات اولیه و لوازم اصلی که فراهم شد، مسئله ساختمان مطرح شد. هرچقدر فکر کردیم که به چه طریقی می‌توانیم مشکل مکان را حل کنیم، به نتیجه‌ای نرسیدیم. مکان نسبتا وسیعی برای این کار لازم بود که باید شرایط خاصی هم می‌داشت. پس از بحث و بررسی‌های فراوان، تنها فکری که به نظرمان رسید، دوست مشترک مرحوم دکتر کاظمی و رهبر انقلاب بود. ایشان موضوع را به‌نحوی به حضرت آیت‌الله خامنه‌ای منتقل کرد و گفت که این جوانان می‌خواهند این کار را در جهاد دانشگاهی انجام بدهند و امکاناتی در اختیارشان نیست. نهایتا رهبر انقلاب بنیاد مستضعفان را موظف کردند که مکانی را در اختیار این مجموعه قرار دهد. همچنین ایشان سوال کرده بودند که چقدر کمک مالی می‌خواهید؟ ما هم مبلغ هفت میلیون تومان را اعلام و با کمک ایشان کار را شروع کردیم. وقتی معاونت وقت محرومان بنیاد مستضعفان دستور مستقیم آقا را مشاهده کرد، کمک‌های بسیاری کرد؛ البته با توجه به اینکه آن معاونت هم شناختی از کار نداشت، شرط کرد که اگر دیدیم ظرف یک سال به نتیجه‌ای نرسیدیم و درجا می‌زنیم، باید ساختمان را تخلیه کنیم.»(۱)
این‌گونه و طبق گفته رییس فعلی پژوهشگاه رویان -دکتر گورابی- چند جوان دانشجو با کمک رهبر انقلاب و بدون هیچ پشتوانه قبلی در خرداد۱۳۷۰ با هر مشکل و سختی که وجود داشت، ساختمان را مجهز و کارشان را آغاز می‌کنند. ساختمانی با ابتدایی‌ترین تجهیزات و شرایط که خود جوانان آغازکننده کار به سرپرستی زنده‌یاد دکتر کاظمی آشتیانی آن را به‌تنهایی تجهیز کردند: «همه‌چیز آن ساختمان را ما خودمان ایجاد کردیم. یک چهاردیواری در یک طرف حیاط، با موزاییک و نبشی ساختیم و به گروه پژوهش اختصاص دادیم. لذا توانستیم از فضای ساختمان خیلی بیشتر استفاده کنیم. آخر هم پول دادیم و آن ساختمان را خریدیم و آن‌طور نبود که به ما هدیه داده شود.» (۲)
۱۶سال بعد، وقتی رهبر انقلاب اسلامی به مجموعه رویان رفتند، نزد همان گروه جوان و بدون امکانات که حالا در قامت اساتید و پژوهشگران و مدیران برجسته بودند، در توضیح حمایتشان از حلقه اولیه رویان این‌گونه گفتند: «آن دوست مشترک من و مرحوم کاظمی که شرح قضایای کاری ایشان را در آغاز کار -۱۵، ۱۶ سال قبل- و درخواست‌های او را با من مطرح کرد، من نشانه‌های یک حرکت درست را در این کار احساس کردم؛ لذا گفتم من در حدّ مقدورِ خودم در خدمت این کار و پشتیبانی این کار قرار می‌گیرم. هرچه زمان گذشت، آن ظنّ اوّلی تقویت شد؛ تکذیب نشد.»(۳)
با اعتمادی که رهبر انقلاب به چند جوان جهادگر می‌کند، راهی آغاز می‌شود که نتیجه بسیار نویدبخش و پرثمری دارد و البته این اعتماد و حمایت به همین نقطه هم ختم نمی‌شود.
اولین موفقیت‌ها و ادامه حمایت‌ها
جوانان جهادگر با همان امکانات ابتدایی و حمایت‌های مادی و معنوی رهبر انقلاب، بی‌سروصدا اما با قدرت کارشان را ادامه می‌دهند و کم‌کم موفقیت‌های اولیه به آنها رخ می‌نمایاند. رهبر انقلاب به‌تدریج در جریان این موفقیت‌ها قرار می‌گیرند و زمانی که گروه جوان رویان در همان سال‌های اول خدمت ایشان می‌رسند، آقا تصریح می‌کند که «من می‌دانستم که شما موفق می‌شوید و این موفقیت برای کشور خوب است. خوبی‌اش این است که به دست شما انجام شده و کسانی هم این کار را انجام دادند که روی آن تاکید داشتند.»(۴)
البته مدیریت رهبر انقلاب در این جریان به‌گونه‌ای است که هیچ‌وقت متوقف به اهداف کوتاه‌مدت نمی‌شوند و دائما در پی آن هستند که افراد و مجموعه‌های باانگیزه مثل رویان را به‌سمت افق‌های بلندتر سوق دهند؛ ازاین‌روست که در همان جلسه‌ای که ذکر آن رفت، ایشان پس از شنیدن گزارش دستاوردهای حاصل‌شده از عملکرد رویان، با اشاره به این بیت معروف که «باش تا صبح دولتت بدمد / کاین هنوز از نتایج سحر است» تاکید می‌کنند که: «این هنوز اول کارتان هست؛ بنابراین افق را خیلی وسیع‌تر ببینید. شما با این روحیه‌ای که دارید و با این کار حتما می‌توانید موفقیت‌های بیشتری کسب کنید.»(۵)
مردم نتایج تحقیق را زودتر ببینند
حالا دیگر مجموعه رویان درحال نزدیک‌شدن به مرحله‌ای است که باید محصولات و نتایج تحقیقات خود را به بدنه مردم ارائه کند تا آنها در زندگی‌شان از آن استفاده کنند؛ این راهبردی است که رهبر انقلاب پیش پای رویانی‌ها می‌گذارند.
این کار علاوه‌بر اینکه جریان نوآوری و تحول علمی را به لایه‌های مختلف کشور تزریق می‌کند، بستری را برای پژوهشگران جوان فراهم می‌کند تا خود را بیشتر باور کنند و بدانند که محصول تحقیقات آنها مستقیما در بطن زندگی مردم جریان دارد. درواقع این مسیر سرمایه‌گذاری علمی و بها دادن به پژوهش و نوآوری باید به نقطه‌ای ختم شود که اثر مستقیمش را مردم در زندگی‌شان ببینند. دکتر گورابی دراین‌باره می‌گوید: در سال۱۳۸۳ دوستان دوباره خدمت آقا رسیدند و توضیحاتی درباره کارها دادند. رهبر انقلاب تاکید کردند که «کاری کنید تا نتایج این تحقیقات سریع‌تر در دسترس مردم قرار بگیرد. یعنی تا زمانی که تحقیقات ما برای مردم ملموس نشده، راضی نیستند. درست است که بعضی بخش‌ها به‌صورت پایه است و پایه علم را قوی کرده و مرزهای دانش را گسترش می‌دهد ولی یک بخشی از آن را باید حتما به‌نوعی به کاربرد برسانیم. مردم زمانی رضایت خواهند داشت که نتیجه را ببینند و بدانند این هزینه‌ای که شده، در زندگی‌شان تاثیر مثبتی گذاشته است».(۶)
موعد دیدار فرارسید
جوانان دیروز و پژوهشگران باتجربه امروزِ مجموعه رویان با اتکا به ایمان، پشتکار، روحیه جهادی و اخلاصشان، مسیر خود را ادامه می‌دهند و حتی رحلت ناگهانی دکتر کاظمی آشتیانی در این پیشرفت خللی ایجاد نمی‌کند. واکنش رهبر انقلاب به درگذشت این جهادگر عرصه علم و دانش و تعابیری که ایشان در پیام تسلیت استفاده می‌کنند، همه به‌نوعی میزان ارزش‌گذاری ایشان بر جریان ابتکار و نوآوری علمی در کشور و همچنین پررنگ کردن دستاوردهای آن را تداعی می‌کند:
«با تاسف و تلخکامی خبر درگذشت دانشمند مومن و جهادگر، مرحوم دکتر «سعید کاظمی آشتیانی» را دریافت کردم و بر فقدان آن شخصیت ارزشمند که کانون امید و ابتکار و نوآوری بود، افسوس خوردم. وی یکی از فرزندان صالح انقلاب و از رویش‌های مبارکی بود که آینده درخشان علمی در کشور را نوید می‌دهند. موسسه رویان که مجمع ارزشمندی از نوآوران و جهادگران عرصه علوم زیستی است، در پیدایش و رشد و اعتلای خود، مدیون همت و ایمان و پشتکار این دانشمند جوان و بلندهمت است»(۷)
دانشمند مومن و جهادگر، کانون امید و ابتکار و نوآوری، فرزند صالح انقلاب، رویش مبارک، دانشمند جوان و بلندهمت و... همگی عبارات و تعابیری است که حکایت از ارزش و جایگاه این فعالیت و دستاورد در منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای دارد. اما با درگذشت دکتر کاظمی آشتیانی، حمایت‌ها و پشتیبانی‌ها قطع نمی‌شود و انرژی‌ای که رهبر انقلاب درون خانواده رویان می‌دمد، آنها را به ادامه مسیر با قدرت بیشتر ترغیب می‌کند: «در زمان حیات دکتر کاظمی، هرازگاهی ملاقاتی صورت می‌گرفت تا انرژی و روحیه‌ای تازه بگیریم. واقعا دکتر وقتی به ملاقات آقا می‌رفت و می‌آمد، یک انرژی غیرقابل مهار می‌گرفت. البته باید تصریح کنم که گزارش مستمری هم در این مدت خدمت آقا ارائه می‌شد، چراکه دکتر کاظمی همیشه می‌گفت آقا دوست دارند یک بازدیدی از رویان داشته باشند و همیشه دوست داشتیم این مسئله اتفاق بیفتد که متاسفانه در زمان حیات مرحوم دکتر کاظمی به وقوع نپیوست.»(۸)
دیدار از پژوهشگاه رویان در زمان حیات دکتر کاظمی آشتیانی رخ نداد ولی دو سال بعد از درگذشت این استاد بسیجی و پرتلاش، بالاخره موعد دیدار فرامی‌رسد و این‌بار رهبر انقلاب که در طول ۱۶سال به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در جریان فعالیت‌های رویان قرار می‌گرفتند، خود عزم کردند تا با دستاوردهای این مجموعه از نزدیک آشنا شوند؛ بازدیدی موشکافانه، محققانه و همراه با شعف و خوشحالی از بالندگی علم و پژوهش و نوآوری در کشور: «ما سعی کردیم کارهای نیمه‌کاره را به انجام برسانیم. خوشبختانه این امر با پایان کار ساختمان فعلی‌مان همزمان شد. دقیقا تیر۱۳۸۶ زمانی که داشتیم به این ساختمان جابه‌جا می‌شدیم، آقا لطف کردند و در همان ابتدا تشریف آوردند. در آن زمان ما در حین اسباب‌کشی بودیم. برای جابه‌جایی، یک‌سری از کارهایمان را سرعت داده بودیم.
نهایتا روز ۲۵تیر بود که این بازدید صورت گرفت. بازدید ایشان بسیار موشکافانه و به‌مثابه یک محقق کهنه‌کار بود؛ البته این مسئله سابقه داشت؛ اولین‌بار هم که برای ارائه گزارش درمورد همین سلول‌های بنیادی به محضرشان رفتیم، وقتی توضیحات اساتید و محققان رویان درمورد سلول‌های بنیادی با نمایش اسلاید انجام گرفت، آقا از همراهانشان که چند پزشک بودند، پرسیدند که شما سوالی ندارید؟ آنها سوالی نداشتند، بعد خودشان شروع کردند به پرسیدن سوالاتی واقعا اساسی و بنیادین.(۹)
قدردانی از یک حرکت مبارک
حضور رهبر انقلاب در تاریخ ۱۳۸۶/۴/۲۵ در پژوهشگاه رویان، فلسفه و دلیلی دارد که خود ایشان در ابتدای بیاناتشان به آن اشاره می‌کنند:
«چند سالی است که یک حرکت مبارک علمی در کشور آغاز شده؛ همه این را قبول دارند که این تحرک ارجمند تقریبا در بین مجموعه اهل علم کشور اعم از استاد و دانشجو و محقق و دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کم و بیش گسترده است. بنده وظیفه دارم نسبت به این حرکت عظیمی که دانشمندان، محققان و استادان ما در سرتاسر کشور ایجاد کرده‌اند، به سهم خودم حق‌گزاری و ابراز قدردانی کنم. امروز آمدن من به این مرکز در واقع یک حرکت نمادین است برای قدرشناسی از حرکت علمی عظیم و وسیعی که خوشبختانه در کشور ما شروع شده؛ اگرچه هنوز در آغاز راه است. اینجا را انتخاب کردیم، اولا به‌خاطر رویان، ثانیا به‌خاطر جهاد دانشگاهی».
حالا بعد از ۱۶سال فراز و نشیبِ گروهی دانشجوی بسیجی و جهادگر، سکاندار کشتی انقلاب که در طول این سال‌ها از هرگونه حمایت مادی و معنوی در جهت رشد و پویایی این حرکت دریغ نکرده است، مجموعه رویان را این‌گونه توصیف می‌کند: «موسسه رویان، یک موسسه موفق و یک نمونه کامل و چشمگیر از آن چیزی بود و هست که انسان آرزویش را دارد. علت اینکه من به مرحوم سعید کاظمی این‌قدر علاقه داشتم و الان هم در دلم و در ذهنم برای آن جوان عزیز، ارزش و جایگاه قائلم، همین است. حرکت او، نحوه کار او، مدیریت او، پیگیری او، یک مجموعه کاملی بود از آن چیزی که آدم دوست می‌دارد و آرزو دارد، که حالا من اندکی دراین‌باره عرض خواهم کرد. رویان هم با کمک او و بقیه همکارانی که در رویان از اول مشغول بوده‌اند، این‌جوری بارآمد؛ این‌جوری رشد کرد؛ این‌جوری روئید... اگر بخواهم این الگوی مطلوب را در یک جمله معرفی کنم، عبارت است از: ترکیب علم، ایمان، تلاش. هم علم را جدی گرفتند، هم ایمان و پایبندی و تقوا را؛ نه به‌صورت یک سربار، بلکه به شکل یک عنصر اصلی در بافت مجموعه و در بافت کار. و هم خستگی را فراموش کردند، که به گمان من مرحوم کاظمی جان و سلامت خودش را هم سر همین کار گذاشت؛ یعنی این دنبال‌گیری و این اهتمام‌ها و خسته نشدن‌ها. لذا رویان در چشم من بسیار گرامی است و عزیز است و شما جوان‌ها و مردان و زنان مومن و عزیزی که در این مجموعه کار می‌کنید، برای من عزیز هستید و معتقدم رویان استعداد بسیار زیادی برای کار کردن و برای پیش رفتن دارد.»(۱۰)
مولفه‌های مدیریت رهبری در جریان دادن به نوآوری
می‌توان گفت رهبر انقلاب در جریان رشد و بالندگی پژوهشگاه رویان و درواقع در عرصه مدیریت نحوه جریان‌دهی دانش و نوآوری در کشور با تمسک به نمونه‌ای همچون رویان، این مولفه‌ها را اتخاذ کردند:
الف) اعتماد به جوانان و ارزش نهادن به کارهای مبتکرانه و آرزوهای بلند عده‌ای پژوهشگر جوان
ب) حمایت بی‌دریغ در شروع و طول کار اعم از حمایت‌های مادی و معنوی
ج) پیگیری مجدانه و در جریان جزئیات کار قرارگرفتن
د) روحیه دادن مستمر و دمیدن انرژی در جهت جلوگیری از یأس و ممانعت از خستگی در اثر فشارهای موجود در کار
ه) ترسیم فضای جهاد و تقابل با دشمن برای عناصر فعال در جبهه نوآوری و پژوهش (۱۱)
و) اصرار و پافشاری بر در جریان قراردادن مردم از نتایج تحقیقات و اطلاع‌رسانی از دستاوردها و تاکید بر ورود باشتاب‌تر نتایج تحقیقات در عرصه زندگی مردم
ز) راضی نشدن به سطوح و افق‌های کوچکی از موفقیت و ترسیم افق‌های بلند پیش روی افراد نوآور و مبتکر در حوزه علمی
ح) قدردانی و تشکر از فعالیت‌های انجام‌شده و تشویق و ترغیب برای ادامه قدرتمندتر مسیر حرکت
پی‌نوشت‌ها:
۱) «رویان» چگونه رویان شد؛ گفت‌وگو با دکتر گورابی، رییس پژوهشگاه رویان، ۱۳۸۹/۰۶/۱۶.
۲) همان.
۳) بیانات در بازدید از پژوهشگاه رویان، ۱۳۸۶/۴/۲۵.
۴) همان.
۵) همان.
۶) «رویان» چگونه رویان شد؛ گفت‌وگو با دکتر گورابی، رییس پژوهشگاه رویان، ۱۳۸۹/۰۶/۱۶.
۷) پیام تسلیت در پی درگذشت دکتر سعید کاظمی آشتیانی، ۱۳۸۴/۱۰/۱۵.
۸) «رویان» چگونه رویان شد؛ گفت‌وگو با دکتر گورابی، رییس پژوهشگاه رویان، ۱۳۸۹/۰۶/۱۶.
۹) همان.
۱۰) بیانات در بازدید از پژوهشگاه رویان، ۱۳۸۶/۴/۲۵.
۱۱) جهادی عمل کردن، مفهوم خاصی دارد. هرجور کاری، جهادی نیست... جهاد یعنی مبارزه؛ مبارزه در همین اصطلاح متعارف فارسی امروز ما. مبارزه انواع و اقسامی دارد: مبارزه علمی داریم، مبارزه مطبوعاتی داریم، مبارزه سیاسی داریم، مبارزه اقتصادی داریم، مبارزه نظامی داریم، مبارزه آشکار داریم، مبارزه پنهان داریم؛ اما یک نقطه مشترک در همه اینها وجود دارد و آن اینکه در مقابلِ یک خصم است؛ در مقابلِ یک مانع است... دایره جهاد شما علم و فناوری است... مجموعه، مجموعه علمی است؛ اما در چه جهتی باشد تا جهاد باشد؟ این مهم است. نگاه کنید ببینید برای کشور شما، برای انقلاب شما، برای اهدافی که این انقلاب ترسیم کرده، کدام دشمن عنود در کمین نشسته و شما باید با آن دشمن عنود مبارزه کنید؟ کارتان در آن صراط که شد، می‌شود جهاد... وقتی که راجع به سلول‌های بنیادی شبیه‌سازی و این‌طور کارها آقایان حرف زدید و بنده یا دیگری هم تجلیلی از این کار کردند، مقامات آمریکایی اعلام کردند که برای علوم ژنتیک هم باید شورای حکامی به وجود بیاید! این معنایش چیست؟ دشمن از اینکه شما در این رشته دارید حرکت می‌کنید، دردش آمده است... در حرکت جهادی، در علم جهادی، در تحقیق جهادی، این عنصر حتما شرط است. (بیانات در بازدید از پژوهشگاه رویان ۱۳۸۶/۴/۲۵)
نظر شما